र व 1 व 1 11111111 11 1 (1, 1111 1111111
आनन्दा्चमसंस्कतग्रन्थावङिः । `
अन्थाङ्कः ६२
मदङ्गरामानुजमुनिषिरचितप काशिल:
छान्दोग्योपनिषत् ।
एतत्पुस्तकं वेऽ शा०रा०रा० गोखले इन्युपाहि-
गंणेशशाधिभिः संशोधितम् ।
तत्
हरि नारायण आपटे
हव्येतेः
पुण्याख्यपन्तने
आनन्दाथमसुद्रणादल्ये
आयसाक्षरे्युदयित्वा
प्रकाहितम् ।
दाटठिवाहनराकाब्दाः १८३२
नि 9 9 2 9 5
खिस्ताब्दाः १९.१०
[रि
( अस्य स्वेऽधिकारा राजज्ञानादप्तारेण खायत्तीङृताः )
मूल्यं पादोनरूपकचवुष्टयम् । (६५१२)
छान्दोग्योपनिषद्विषयमूचीपत्म् ।
अथ प्रथमः प्रपाठकः ।
न र्टिच्यन्छरर---र
विषयाः । (आरम्भ- (समाप्ि-
सण्ठाङ्ाः । पृष्ठाङ्खाः)) पृष्ठकः)
बह्यविद्योपयिककर्माङ्गविषयकोंकारोपासनोपदेशः १ २५२ २५३
ञ्कारोपासनस्य रसतमत्वकामापिस्मृद्धिगुणक- |
त्वादिप्रकारवैशिष्टयम् ... ..- ..- ... १. २५४ २६०
उद्वीथावयव ओंकारे मुख्यप्राणद्रषटिं विधातुमाख्या-
यिकाप्रस्तावः ... ~ ... २ २६० २६२
एतदियायाः फलम् ... ... ~ ... ₹२ २६२ २६३
हतरपाणाद्यपेक्षया मुख्यप्राणस्य वषम्यम्... ..- २ २६३२ २६७
आदित्यदष्या प्राणाद्या चोद्रीथोपासनम् ... २ २६८ २७०
उद्वीथनामाक्षरोपासनम् .. ६ २७० २७२
स्वरराष्दितोंकारस्य प्रशंसा ... ... ४ २७२ २५६३
प्णवोद्वीथयोरेकत्व विन्ञानोपदेक्षस्तस्य फलं च ... ५ २५४ २७८
आदित्यमण्डलान्तवं्तिना पुरुषेणोद्रीथस्येक्याध्यासः & २५८ २८२
चाक्षुषेण परमात्मनोद्रीथस्येक्याध्यासः ..- --- ४ ९८२ २८७
शिटकदाट्भ्यजेवलिसंवादः... ..- ..- -.-८-९ २८७ २९३
प्रस्तावोद्धीथप्रतिहारमक्ति्रयविषयकोपासनविधा-
नाथमुषस्त्याख्यायिका ... ... .-- ..-१०-११ २९३ २००
श्वद््टाद्रीथस्त्युत्य्थं दाटम्यस्याऽऽखस्यायिका -.- १२ ३०० ३०१
सामावयवान्तगतस्तो माक्षरविषयाण्युपासनान्तराणि १३ ३०१ ३०२
अथ द्वितीयः प्रपाठकः ।
समस्तसामोपासनम् ... .-- --- --- १ ६०२ ३०४
हिंकारपरस्ताबाद्रीथप्रतिहारनिधनलक्षणपाश्चविध्य- |
युक्तसाम्न उपासनम् ... ... ... ... २ ३०४ ३०५
व॒षिदृष्टया पञ्चविधसामोपासनम् ... --. --- ३ २०५ ३०५
4 छान्दोग्योपमिषद्विषयसूचीपचमे 1
विषयाः ।
(भारम्म- (समाधि
खण्डाः) पष्ठाङ्काः।) पुष्ठाङ्काः।)
अब्द्रषट्या पञश्चविधप्तामोपासनम् ... ..-- ---
ऋतुदष्ट्या पश्चविधसामोपासनम् ... .. ५
पड्युदुश्ट्या पञ्चविधसामोपासनम् .-. --~ --- ६
प्राणाद्वा पञ्च विधसामापासनम् ७
वाक्छष्दितिशब्दद्र्टया हिकारपरस्तार्वोकारोद्रीथप्रति-
हारोपद्रवनिधनाख्यसप्तविधसामोपासनम् ..-
सप्तविधे साढ्न्यादित्यबुद्धिः..- --- --- ... ९
अतिक्रान्तादित्वसप्तविधसामोपासनम् ... ..-१०
प्राणेषु गायत्रस्रामोपसनम् ... .-- .~ ---११
अध्य र्थ॑तरसामोपासनम् ॥ =
मिथन वामदेव्यसामोपासनम् --- ..- ---१३
आ दित्ये व्रहत्सामोपासनम् ...१४
पजन्य वेरूप्यसामोपासनम् .--१५
ऋतुषु वेराजसामोपासनम् ... १६
प्राथेव्यादेदश्या शक्रराीसामोपासनम् ...१७
पडुदश्या रेवतीस्रामोपासनम् क
अङ्ग्या यनज्ञायज्ञायसामोपासनम् ..-१९
दृवताद्ष्ट्या राजनसामोपासनम् ..-२०
जयावयादेहश्या सामोपासनम् ...२१
गानविशेषोपदेशः ... २२
आकारेण बह्मोपासनबिधिः.-. ...२३
कानिवित्कमाङ्गगाणि... ..२४
| अथ ततीयः प्रपाठकः।
आदित्यादौ मध्वादिहष्टिः ... ... १
दाक्षणाद्क्स्थररम्यादां मघुनाञ्यादिहष्टिः ... ..-. २
गश्माद्क्स्थररम्यादो मध्रुनाङ्यादिहष्टिः..- ... इ
उत्तरादेक्स्थररम्यादां मधुनाञ्यादिहिषिः ४
उध्वादुक्स्थररम्यादो मधुनाञ्यादिहिशिः ५
चसूपजावनमूतपरथमामृतोपासने वसत्वमा सिपरवंकब-
भतत ` स ध अ "अ अ
९९३
०६
२०७
इ ०७
६०८
३०५
२११
३१३
३१३
३१४
३१५
३९१६
२१६
३१५७
३१५
३१८
३१८
३१९
३२०
३२२
३२४
२९८
२२९
२२०
२२१
२२१
२३२
९०६
९०६
३२०५७
३०८
३०८
६१९१
६१२
३१२
२१४
२१५
२१९
२१६
६१५७
२१५७
२१८
३१८
३१९
२२०
२२२
२२४
४.
२९९
२३२०५
२२०
२२१
३२२
२९२
छान्दोग्योषनिषद्धिषयसूची पनम् ।
विषयाः ।
र
(भरम्भ- (सलमाभि-
खण्डाङ्गाः। षटाङ्काः।) प्ष्टाङ्काः।)
सद्रोपजीवनमूतद्धितीयामृतेपासने रुदरत्वप्रापिपृषः
कबह्यप्राप्तिः ... ..- .- ~ . --. ४
आदिव्योपजीवनम्तत्रतीयाम्तोपासन आदित्यत्व-
प्राधिपवेकबह्यप्राक्षिः ..- ~. ८
मरुदुपजीकनभूत चतुर्थामृतोपासने मसत्वप्रािपूवंक-
बह्मपा्षिः --- ~ ९
साध्योपजीवनमभ्तपश्चमामतोपासने साध्यत्वपापिप्-
वंकबह्यपािः ..- -.. १०
नामरूपक्रत्या दिरिहितिकायां व स्थारहिता हित्यजीवश-
रीरक बह्मोपासनम् ... ..- --~ ---११
मधुविद्यासंप्रवायः ..- --- ~ १
बरह्मणि गायत्री सादरयानु संधानम् ... ..१२
ब्रारपोपासनम् १६
परस्य बह्मण आभिरूप्यकीर्तिमच्वरूपफलषिशे
घार्थं कौक्षेयज्योतीरूपत्वेनोपासनम् .. १३
राण्डिल्यषिया ..-१४
पए्रदीघायष्यफलकषेटोक्यात्मककोशञावज्ञानम् -.-१५
दीघायुष्ुफलकपुरुषवियया 1 1
परुषस्य यज्ञसादुर्यनिरूपणम् = .-- .-- ---१७
अध्यात्मं मनस्यधिदेवतमाकाशे च बह्महुष्टैः .-.१८
आदित्ये सकल बह्यदरषटिः .- १९.
अथ चतर्थः प्रपाठकः
संवगंवियास्तत्यथाऽऽ्ख्यायिका जानश्चतह्सास््त्या रक
निकटे क्षन्तमरेरणम् ..- १
रेक्राय जानशरुतेर्धनादिदानम् .-- --- --- २
आख्यायिकासहिता सावंस्यवह्यलक्चषणान्नानुमवफटला
संवर्गविया ४ ३
पोडशकलबह्यविद्या तच सत्यकामेन बह्मचय
गौतमस्य गोचारणम् -.. .. ... %
घटलावदस्य सत्यकामाय बह्यणः प्रथमपादाक्तर-.-- ५
अद्यः सत्यकामाय बह्यणा पद्रतायपादाक्तः --* ६.
३रदै
६२४
९६५
६२५
६२६
६२७
६४६
२५५०.
३८५१
2.४
६६०
६६२
९६५
६६८
२५.9०.
२०२
३५५५
३७९
२३८६
३८८
२३३४
६२५४
२२५
९६६
६३७
६४५
३४९
३५१
९५४
६६०
३६२
२६४१
२६८
६५७०
६५२
२.७७
३.७९
२८६
३८८
३८०
६५५.
प, छान्दोग्योपनिष द्विषयद्चा पत्रम् ।
विययाः ।
हैसस्य सत्यकामाय पुतीयपादोक्तिः --- -“* ७
मदोः सत्यकामाय चतुर्थपादाक्ति 4
सत्यकामस्य गरुकुटे पुनगेमनम् --- --- `" %
उपकोसलक्दा ... ..- --= --“ ---१०
गाहंपत्याधिषिदा -.- -- -- --- “११
अन्वाहार्चपचनाथिव्दिा --- -- --- --*१२
आहवनीयायिविधया ... --.- --- --- ----१९
अ्यीनामुपकोसटं प्रति वचनम् ... --- ---१४
अश्षिपुरुषोपासना .-- ` --- ..१५
यज्ञे क्चत उत्पन्ने व्याहूतयः प्रायधित्ताथहोममन्नतया
विधातन्यास्तदभिज्ञस्येव बह्यत्वलक्षणमालविज्यं
तस्य च बह्मणो मौनमावर्यक मिस्यादहिविधानमु १६
यज्ञभ्रक्े व्याहूतिहोमः प्रायधित्तम् ... .-- .--१७
अथ पञ्चमः प्रपाठक. ॥
प्राणविद्या ... - १-२
संसृतिवैराग्यहेतुमतप्रक्ुतविषिक्तजीवयाथातम्यवि
षयपश्वाथिविद्यार्थं श्वेतकेतुप्रवाहणसंवादः .-- १
चिरकाटमुषितवते गोतमाय राजकृतविधयोपदेशः,
तन्न वेत्थ यथा पश्चम्यामाहुतावाप इति पञ्चम
प्ररस्य प्रतिवचनम् ...- ~. ...४-९
वेष्थं यथा देदयानस्य पितुयाणस्य च व्यावतेना ३
इति तुतीखप्रश्चस्य प्रतिवचनप्र् ... ..-- ---१०
वेत्थ यदितोऽधिप्रजाः प्रयन्तीति प्रथमप्रश्नस्य प्रति-
वचनम् ध 1. 8
वेत्थ यथा पुनरावतेन्त इति दितीयप्र्रस्य प्रतिव-
चनम् -.-१9
वेत्थ यथाऽसा लोकों न संपूयत ३ इति चतुथं
प्र्नस्य पातवचनम् च -.. १०
अजपिमन्यवादवाभः पञ्चाभरुदाटक्न साहतः ककं-
यस्य सवाद् वथः क "अः - + १
(आरम्म- (समाप्ि-
सण्डाङ्काः। प्ष्टाङ्गाः) पृष्टजः 3)
६५०
६९१
३५२
३५९
३५१५
२९९७
६५८
६५८
९९०
४०४
४०६
४०९
४२१
४२५
४२९
५२२
४३२
४३५
४४५५
६५१
६९१
६९९
३१५
१९४७
१,
२९५८
९०0
५०४
४०६
९0८
४२१
४२५९
४२०९
४२१
४२२
२५
४४४
४४५४७
क
छान्दोग्योपनिष दिषयसचीपच्म् 1 ५
विषयाः (भरम्भ- (पषमास्षि-
सण्डङ्काः। पृष्टाः) पष्टाङ्खाः।>)
ओपमन्यवकैकेयराजसंवादः १२ ४४८ ४४९
त्ययज्ञकेकेयराजसंवादः... „~ .-~ ,..१३ ४४१ ४४९
दन्द्रद्युलककयराजसवादु;ः ... ... ..+ -१४ ४५० ४५५०
जनकेकेय संवादः १५ ४५० ४५१
बुडिलकेकेयसंवादः ..१६ ४५१ ४५१
उषहाटककेकेयसंवाद् | ,-.१७ ४५२ ४५२
सर्वैः सह कैकेयसंवाद् ... -- -.-. ..-१८ ४५२ ४५५
विदुषोऽथिहोचसिद्ध्यर्थ प्राणाय स्वाहेतिप्रथमाहू
तिकथनम् ... ` ...१९ ४५५ ४५६
व्यानाय स्वाहेतिद्वितीयाहुतिकथनम्
स सहनम् । ,. ९०-१९५५९ ५५
तुंह तिकथनम्
उदानाय स्वाहेतिपश्चमाहुतिकथनम्
एवंदिदोऽयिहोज्फलटम् ॥ .-२४ ४५८ ४६२
अथ षष्ठः प्रपाठकः ।
सदियोपदेक्षाथमाख्यायिका .. .-- १ ४६३ ४७२
अन्यपक्षनिरसनपवंकस्वमतोपन्यासः ..- --- २ ४५७२ ४५७७
अह्यत्यतिरिक्तेतरसर्वस्यापि तेजोवन्नातमकबीजज्रय-
प्रस॒तत्वम् ... -.-३-४ ४७८ ४४
- अन्नाद्यशितं बेधा मवतीति ५ ४८४ ४८५
मक्ष्यमाणस्याणीयमागो मनओआदिर्मवतीति ... & ४८५4 ४८६
वोडशकटपरुषोपदेकश्षः ... .. .. ७ ४८६ ४९४
सुषुपिकालस्थित्युपदंशः .-- --- ८ ४९५ ५११
खषुपो प्रजानां सत्संपत्तिनं भद्धेयेति मन्वानस्य
भ्वेतकता दषहष्टान्तेना पदेश्च .-. ... ९ ५११ ५१२
सुप्तोस्थितस्य शहादागतोऽस्मीं तिप्रतिसधानवस्सुष-
पिदश्षा्यां परमात्माने संपन्नस्य सुषुषप्त्यनन्तरं
सत॒ आगतोऽस्मी ति प्रतिसंधानं स्यादिति शङ्क-
मानस्य श्वेतकेतोर्नवीहष्टान्तेनो पदेशः ... ..-१० ५१२ ५१६
देहवियोगसमये जीवस्य नाज्ञाः कस्मान्न भवती-
६ छान्दोग्योपनिषद्विषयसू ची पचम । वा
विषयाः 1 (भारम्म- (तमाप
खण्डाङ्काः। पृष्ठङ्काः।) पृष्ठाङ्क: >)
त्याशङ्क्यमानस्य श्वेतकेतोवक्षद्टान्तेनोपदेशः ११ ५१४ ५१५
सच्छब्दितस्यानेक बह्याण्डहेतुत आशङ्कमानस्व
शवेतकेतोर्वटफलवृश्टानेनोपवेक्चः.-. ..- ---१२ ५१५ ५१६
कारणामुगतस्य परमात्मनोऽनुपलम्मे रशाङ्कमानस्य |
श्वेतकेतोठवणहष्टान्तेनोपदेशः ... ... -~
सर्षब्यापिनः सच्छब्दितिस्यावगव्युपायप्रर्षनारथं
गन्धारदेश्षानीतपुरुषहषटान्तेनोपदेशः ... ---१४ ५१८ ५२०.
ह्राहित्योपजीविनी वरह्मसपत्तिरपि न श्रद्धेयेति
मन्वानस्य श्वेतकेतो्मूरपुपुरुषहष्टान्तेनोपवेक्ः १५ ५२० ५२१
सत्यमूतं सदासकत्वमनुसंद धानस्येवानर्थनिषृत्ति-
रिति चोरपरद्यु्रहणदष्टन्तेन कथनम् ..- ..-१६ ५२१ ५२५.
अथ सप्तमः प्रपाठकः ।
५१९. ^
नारदाय सनक्छुमारोपदेशः ... -- १ ५२५ ५२८
वाद्नान्नो मूयसीति ... .. २ ५२८ ५२९
मनो वाचो मय इति... - ६ ५३० ५६०
संकत्पो मनसो भूयानिति ... .. ४ ५३१ ५३३
चित्तं संकत्पादूमूय इति .- ५ ५३३ ५३४
ध्यानं चित्तादमूय इति - & ५३४ ५६६
विज्ञानं ध्यानाद्भूय इति -- ७ ५३६ ५३७५..
बटे विज्ञानाद् मूय इति .. ... ८ ५३७ ५३८
अन्नं बरखाद्भूय इति ..., --- .. „~ ..- ९ ५९८ ५३९
आपोऽन्नादृमूयस्य इति ..- .-- -. ..-१० ५३९ ५४०
तेजोऽद्धच मूय इति ... ~ „~ . ..११ ५४० ५४१
भाकारस्तेजसो मूयानिति ... ... - ...१२ ५४१ ५४२
स्मरणमाकाङाद्मूय इति .-- ... ..~ -.-१३ ५४२ ५४३
आश्ञा स्मरणाद्मूयसीति ... `~ - ५.१४ ५४३ ५४२
प्राण अक्ाया मूयानिति ... ..- .-- ...१५ ५४४ ५४६
सत्यं तवेव विजिज्ञासितव्यमित्युपदेशः ... ..-१६ ५४७ ५४८
विज्ञानं त्वेव विजिज्ञासितव्यमिव्युपदेशः ... ... १७ ५४८ ५४९
मतिस्त्वेव विजिज्ञासितव्येद्युपदेशः... .... „..१८ ५४९ .५४९
समाप्तमिदं छान्डोग्योपनिषदिषयसूचीपन्चम् ।
छान्दोग्योपनिषदिषयसूची पम् 1 ७
विषयाः । (आरम्भ- (समाधि-
खण्डकः पटाः) एक्कः)
शद्धा तेव विजिन्ञासितव्येत्यपदेश्षः ...१९५ ५५० ५५०
निष्टा त्वेव विजिज्ञासितष्येत्यपदेश्ः ..-२० ५५० ५५०
कर तिस्त्वेव विजिन्ञासितव्येत्यपदेक्षः ...२१ ५५१ ५५१
सुखं स्वव विजिज्ञासितव्यमिष्यपदेशः ...-२२ ५५१ ५५१
भूमा त्वेव विजिज्ञासितव्य हत्युपदेश्ः .--२र ५५२ ५५९
भूमाल्पयोः स्वरूपकथनम् .... ... .--२४ ५५३२ ५५५
सल मरूतस्य मून्न उपासनप्रक्षारः... ..- २५-२६ ५५६ ५५९
उपासकः साचिकाहारसेवी मवेदित्युपदेशः ..-२६ ५६० ५६२
अथाष्टमः प्रपाठकः ।
वष्टरविद्योपासनम् .. १ ५६३ ५७२
दहरविदयोपासनफलम् र .. २ ५७२ ५७४
असत्यापिहितसत्योपासन नामाक्चरोपासनं च ३ ५५४ ५.७९
सतुरूपात्मापापस्षनम् ... - ४ ५५७९ ५१
बह्यचयप्रशंसा. .. .. ५ ५८१ ५८३
मूधेन्यनाडी गमनप्रशंसा ... ... ६ ५८४ ५८७
अथ प्रत्यगात्मविद्या तत्रेन्दविरोचनयोः प्रजाप-
तिसकाश्ं गमनम् ... . ७ ५८७ ५९०
इन्द्रविरोचनयोरुदशराव आत्मदृकनम् . € ५९० ५९६
इन्वरस्य पुनरागमनम्. .. .. ९ ५९२ ५९५
इन्द्राय स्वप्रपुरुषोपदेशः .-.१० १५९५ ५९६
सुषुप्तपुरुषोपदेशः "११ ५९६ ५९८
मत्यंशरीराद्युपदेशः ..१२ ५५८ ६०६
सयामाच्छबलमिति मन्त्रः --१३ ६०७ &०<
कारणत्वेनाऽऽकाशशाष्यब्ह्योपदेश्ः .... .१४ ६०८ ६१०
धरम्परागतमात्मज्ञानमिव्युपदेकश्षः १५ &१० ६१२
ॐ तत्सद्वह्मणे नमः ।
रङ्गरामानुजबिरचितप्रकाशिकोपेता
छान्दोग्योपनिषत् ।
अतसीगुच्छसच्छायमश्चितोरःस्थलं भरिया!
अखनाचलनृङ्गारमशटिमम गाहताम् ॥ १ ॥
भ्रीशेलपर्णवंदहाधिकोस्तुभस्य जगहूरोः ।
भ्रीमतस्तातयायंस्य चरणो शरणं वृणे ॥ २॥.
भ्रीतातगुरुसेवाप्तवेदान्तयुगटा्ञायः ।
वात्स्यानन्तशगुरुः श्रीमाञभेयसे मेऽस्तु भूयसे ॥ २॥
यत्सेवावेभवाहब्धा मया परमहंसता ।
तमहं शिरसा बन्दे परकालमुनीश्वरम् ॥ ४ ॥
व्यासं लक्ष्मणयोगीन्द्रं प्रणम्यान्यान्गुरूनपि ।
छन्दोगो पमिषद्याख्यां करवाणि यथामति ॥ ५ ॥
क
बह्म विद्योपयिकं कमाङ्कविषयमादाबुपासनमुपदिद्यते-
1 9 से [^ ल
समित्येतदक्षरमुद्रीथमुपासीत ।
उद्रीथमक्तयवयवभूतमोमित्येतदक्षरमुपासीतेत्यर्थः। ओभित्यक्षरस्यो-
दरीथत्वासंमवेन सामानाधिकरण्यार्थमुद्रीथपद्स्य वाशक्षरपदस्य वा
मुख्यार्थत्यागेन लक्षणायां समाश्रयणीयायामेतस्येवाक्षरस्योपव्याख्यान-
मिव्युपसंहारानुगुण्वादुद्रीथशब्दस्य जघन्यतया च तस्यैवोद्गीथावयवल-
क्षकत्वं युक्तं न तु मुख्यस्यो मित्येतदक्षरमिस्यस्योंकारावयवयुक्तो द्वीथलक्ष-
कत्वं युक्तमिति दष्टव्यम् । स्वयमेव श्रुतिरोकारस्योद्वीधकशब्द्प्रतिपाद्यते
हेवुमाह-
द (क क [य
ओमिति दुद्धायति ।
लोक ओंमिति ह्यारमभ्येवोद्रायति । अत उद्धीथावयवत्वादुद्रीथशग्ब्-
प्रतिपाद्यत्वं थुक्तमित्यर्थः।
विन
तस्यपव्यास्यानम् ॥ ३ ॥
तस्वाक्षरस्येवमुपासनमेवं विमूतिरेवं फलमित्यादिकथनगुपष्याख्यानं
कियत इति शेषः ॥ १॥
२५४ रङ्करामानुज षिरचितप्रकाशिकोपेता- [अश्प्र०१ख०१
एषा भूतानां पृथिवीं र्तः ।
एषां स्थावरजङ्गमात्मकभूतानां प्रां रसः परायणं भूतानां
पथिव्याधारकत्वादिति भावः ।
पृथिव्या आपो रसः|
तस्या जलंप्रकृतिकत्वादिति भावः ।
अपामोषधयो रसः ।
तत्परिणामत्वादिति भावः ।
आषधीनां पुरुषो रसः ।
अन्नपरिणामत्वाच्छरीरस्येति मावः ।
परुषस्य वाथरभः।
वाचोऽत्युपकारकत्वादिति भावः ।
वाच कम्स्षः |
कचां गम्भीरार्थकत्वादिति मावः ।
कचः साम रसः|
गीतिसारत्वात्सान्नामिति भावः ।
साघ्न उद्रीथो रसः ॥ २॥
न्वत्वात्सार इत्वर्थः । अच्ोद्रीथशब्देनोद्री थावयव ओंकार
उच्यते॥ २॥ |
स एष रस्ाना रसतमः परमः |
त एप अकारो मूताद्ीनामुत्तरोच्ररसानामतिकापितो रसः
पराध्याशछमो यदह्ौथः ॥ २॥
परार्ध्यः परस्य नह्मणाचमधरब्दः स्थानवाची स्थानमहति स
पराध्यः । छन्दसि चेति यत् । बह्मवद्ाकारस्याप्युपास्यत्वादिति भावः ।
अटमाऽयसुद्धाथः । प्रथिवी रसः प्रथिव्या आपो रस इते परिगणना
यामष्टम हत्यथः । यदुद्वीथो य उद्वाथ इत्यथः ॥३॥
[गशप्र०१ख०१] . . छान्दोग्योपनिषत् । २५५
ˆ वाच कम्रस ऋचः साम रसः सान्न उदरीथो रस इत्युक्सामोद्रीथानां
प्रस्तुतत्वात्तानि बिगृशति कतमा कतर्मागति-
| कतमा कतमकं । ि
कतमा कतमेति वीप्साऽऽद्रार्थां का कगित्य्थः । एवमुत्तरवापि ।
कतमत्कतमत्साम कतमः; केतम
उद्वीथ इति विमृष्टं भवाति ॥ ४ ॥
प्राचीनेधिमर्शः क्रतो मवतीव्यर्थः॥ ४॥
विमहोनिष्पन्नम्थमाह-
क. विह क
वागेवकै प्राणः सामोमिव्येतदक्षरमुद्वीथः।
कचो वागिन्दरियोच्चारणसाध्यत्वाद्रागेवरकर ! सामगानस्य पाणनङ्प-
इवासधारणसाध्यत्वास्राण एव साम । उद्रीथमक्त्यवयवत्वादो मित्यक्ष-
रमेवोद्रीथ इत्यर्थः ।
तद्वा एतन्मिथ॒नं यद्वाक्च प्राणश्च ।
खीलिङ्गराब्दवाच्यतया वाचः क्लीव, प्राणस्य पुंटिङ्खकशब्दवाध्यतया
पुस्त्वमिति भाषः ।
ऋक्च साम च ॥ ५॥
अत्रापि तदेतन्मिथुनमित्यनुषज्यते । उक्तरीत्या वाक्प्राणयोर्मिथुन-
त्वेन तद् भिन्नत्वेनक्सामयोरपि मिथुनत्वं दषटव्यम् ॥ ५॥
त ५ ज क = क न
तदेतन्मिथ॒नमो मित्येतस्मिननक्षरे सज्यते ।
ऋक्सामात्मकं तदेतन्मिश्चनमोमित्यस्मिन्नक्षर उद्रीथावयवमते संसू-
ज्यते । उद्रीथस्यगारूढसाममक्तेरूपव्वेनक्सांमरूपतयो द्री थावयवप्रण-
वस्यक्सामाभ्यां संसृष्टत्वात्तदात्मकमिथुनेन ससृष्टत्वमिव्यर्थः । वाक्पा
णातकमिथुनाध्यासविशिष्टक्सामसंसृषटतयोह्तीथावयवप्रणवोपासनं कर्त-
व्यमित्य्थः ।
= क छ. क
यदा वे मिथुनों समागच्छत आपयतो
न्ट
वै तावन्योन्यस्य कामम् ॥ ६ ॥
यदा दृपती मिश्युनीश्रती अराम्यधर्माय संसृज्येयातां तदाऽन्योन्यकाम-
२५६ रङ्गरामालु-+विरचितप्रकारिकोषेता- [ग०प्र०!ख०१]
प्रापकत्वं प्रसिद्धमितवर्थः । मिथुनाविति पस्त्वद्विवचने छन्दसे ततश्व
कारोऽपि स्वात्मसंमृष्टमिथुनेन कामप्रापक इति मावः ॥ ६ ॥
तदुपासकोऽप्युद्राता स्वोपास्याकारवद्यजमानकाममापक इत्याह-
आपयिता ह वै कामानां भवति य एत-
देवं॑विदानक्षरमुद्गीथमुपास्ते ॥ ७ ॥
कामाप्त्यादिविशिषटोद्धीथावयषोपासनस्य यजमानगतकामा तिरेव
फल मित्यर्थः ॥ ७ ॥ `
तद्वा एतदनुज्ञाक्षरम् ।
ओकारोऽनुज्ञाक्षरमित्यर्थः ।
तदेवोपपादयति--
यद्धि किंचानुजानात्योमित्येव तदाह ।
लोके ह्यनुज्ञां भयच्छन्पुरूष ओमित्यतुजाना ति ।
एषो एव प्षमृद्िर्यदनुज्ञा ।
लोके सम्रद्धो द्योमित्यसुज्ञां परयच्छति । अतोऽनुज्ञारूपस्योंकारस्य
सप्र द्धिमूलकत्वादनुक्ञारूप ओंकार एव सम द्धिरितव्यथः।
एवं सम्द्धिगुणविशिष्टोकारोपासनस्य फलमाह--
समधयिता ह वै कामानां भवतिय
एतदेवं विद्रानक्षरमद्रीथमुपास्ते ॥ ८ ॥
यजमानस्य कामसम्रद्धि करोतीत्यर्थः ॥ < ॥
उपास्यम(कारं प्ररोचनार्थं स्तौति-
तेनेयं चयी विया वर्तते ।
| तेन रकरतेनोपास्येनोंकारेण चयी वधा जयीविहितं कर्मं परव.
तेत इत्यर्थः । ,
तदेवोपपाद्यति--
ओमित्याश्राषयत्योमिति शश्शत्योमित्ुदायाति ।
ओकारपूकत्वाद्ा्रावणरशंसनोद्रानाना मिव; । व
[छा०प्र०१ख०२] छान्दोग्योपनिषत् । २५७
- किमित्यांकारपूवंकमेवाऽऽभावणादिक्तं कियत इत्य्राऽऽह-
एतस्येवाक्षरस्यापवित्ये महिम्ना रसेन ॥ ९ ॥
रसेन सारमूतेन महिम्ना माहास्म्येन युक्तस्योकारटक्षणस्यापाचित्यै
पजाथमित्यथः ॥ ९॥
नन्वनेवंविद्धिरपि कर्मणोऽनुष्टठीयमानसदर्ञनादिद्याया वैयर्थ्यमि.
स्याशङ्क्य सत्यं विद्रृद्धिरिविद्रद्धिरपि लोक ओंकारेण कर्मानुष्ठीयतेऽ-
थापि विद्याविद्ये विलष्चषणफटे । विद्यया क्ियमाणं हि कमं षीर्थ-
व्षरं मवति, अताहशं तु न तथेत्याह-
| (ए भप न. ॐ 9
तेनोभौ कुरुतो यश्वेतदेवं वैद यश्च न वेद्।
क
नाना तु विया चाविया च यदेव वियया करोति
श्रद्धयोपनिषदा तदेव वीर्यवत्तरं भवति ।
षियोपासनं भ्रद्धाऽऽस्तिक्रयवबुद्धिः । उपनिषच्छब्देनोपनिषनज्नन्यं
बह्मा सकज्ञानमुष्यते । कर्मणो वीयंवत्तरष्वं नाम प्रचलकमःन्तराप्रति-
बद्धफलकतम् ।
इति खल्वेतस्येवाक्षरस्योपव्याख्यानं भवति ॥ १० ॥
दति चछान्दोग्योपनिषदि भरथमप्रपाटकस्य
प्रथमः खण्डः ॥ १॥
रसतमत्वकामा्िसप्रद्धिगुणकत्वादिभिरुक्तप्रकरेर्विशिष्टममिहितमू-
पासनं सर्वमेतदृक्षरविषयकमेवेत्य्थः । ततश्चोपास्यमेदृरशङ्का न कारयति
मावः । एतत्वण्डान्तगतवाक्यविषयाधिकरणान्युपन्यस्यन्तेऽङ्कपादे ।
ˆ स एष रसान रसतमः परमः परार्ध्योऽष्टमो यदुद्रीथः ' [ छा० १ ।
१। ३] इत्येवंजातीयकानाम् ' इयमेव जहुः स्वलाक आहवनीयः
इत्यादिवाक्यवत्स्तावकत्वमेव न तु रसतमत्वादिक्षणोपास्यगुणसमप-
कवम् । ओमिव्येतदक्षरमुद्धीथमपा सीतेति नोपासनं विधीयते । उद्री-
थविधिसिद्धानुष्ठानोपयिकन्ञानसामान्यवाची द्युपारनक्ब्दः । अतोऽ-
नुवा एव । ततश्च रसतमत्वादिवाक्थे समभिम्याहतविभ्यमावेम तवे-
३३१
२५८ ` रङ्गरामानुजविरचितप्रका शिकोपेता- [छा०प्र० १ख०२।
कवाक्यता स्तावकत्वामावेनोद्रीथपदोपस्थापितिक्रतुपरकरणगतोद्गीथ-
विध्येकवाक्यतयेव रसतमादिवाक्यानां स्तावकत्वभम् । न च स्तावकवा-
क्यानां स्तुत्यतबेधिसममिव्याहारनियमोऽस्ति । एतद्राह्यणान्येव पश्च
हवींपि यद्कह्यणानीतराणीत्यतिदिष्टार्थवादेषु व्यभिचारात् । अस्तु
वोद्वीथमुपासीतेल्युपासन वि धिस्तदेकवाक्यता च रसतमादिवाक्यानां
तथाऽपि रसतमादिवाक्यानां नोपासनविषयस्मर्पकत्वेनैकवाक्यत्थम् ।
ओभित्येतदक्षरमित्यनेनेवोपास्यस्य लामात् । अपि तूपास्योद्वीथस्ता-
वकत्वेनेवोपास्योद्वीधमुपादाय स्ुतिमा्स्योपलम्भादिति ! स्ततिमा-
चमुपादानादिति चेत् ` [ ० सू०2।४।२१ | इति सूज्रखण्डेन
पूवपक्चं कृत्वा ‹ नापूर्वत्वात् । ` इति सूत्र खण्डेन ˆ भावङब्दाच ›
[ न० सू० ३1४ । २२] इति सूत्रेण च सिद्धान्तः करतः ।
अयमथंः--उद्वीथे रततमलादीनां मानान्तराधाप्तत्वेनानुषादमुखेन
सतुत्यसंभवादिवमेव जहरित्यादौ जुदरूकिपेः सनिहिततया तदेकवा-
कत्वेन तत्स्तावकत्वसंभवेऽपि कतुभकरणगतोद्रीथविधेरसंनेहिततया
तदेकवाक्यत्वामाकात् । एतद्धाह्यणान्येव पञ्च हर्वापीत्यादिवदेकवा-
क्यताकट्पक्रवचनान्तरामावादोमिव्येतदक्षरगुद् थमुपाकीतेति संनिहिते
विशिष्टविधिप्रत्यययुक्ते क्षियावाविनि भावशब्दः चिद्यमाने तदेक-
वाक्यतामनाषहत्य कठुप्रररणगतद्गीथविध्येकवाक्यताकस्पनस्यान्वा-
य्यत्वात् । ननु सं{निडितोपासन विध्येकवास्यवयेऽप्युपास्वो दरी धस्ताव क.
स्वेनेव र्सतमम क्विाक्यानामेकवाक्यताऽस्त॒ म॒ तूपास्यस्मर्पकत्वेनेति
चेश्च । उपासन विषयसमर्पकतयां वृत्तिविशेपकप्वे संभवति व्यर्थप्राय-
सतुतित्वकल्पनाया अयुक्तत्वात् । अतो रसतमत्वाद्कमप्युपास्यमेव |
ततश्च रसततमत्वादिविशिष्टतयैवोद्धीथोपासनं कर्तत्यं तत्फलाथिभिरिति
स्थितम् । तथा आभित्येतदक्षरमुद्रीथमुपासीत ` इत्यादौ निर्धि-
रोषस्रामान्येन न्यवहारासंभवाद्टिेषाकाङ्क्षायां तत्तच्छाखागताना-
मेवोद्रीथव्यक्तीनां सं निहितत्वात्न्माच्रविषयमेवोदीथश्रतेरि ति युक्तम् ।
ततश्च ताण्डशाखागत र्सतमत्वकामासिहिरण्मयपुरुषाकाशा दिव शिवि-
राह्टापासन ताण्डिश्ञाखागतोद्गीथव्यक्तेरव कतुमध्यप्रयुक्ताया उपास्यत्वं
न ठु शाखन्तरमतोद्रीथव्यक्तेः । न च सर्वशाखागतोहूीथानासैकयं
शङ्क्यम् । स्वरादिमेदेनोद्रीथव्यक्तीनां भिन्नत्वात्! न चोद्वीथश्रुतेः संको-
चटृक्षणबाधप्रसङ्गः इति वाच्यम ए पटमानयेत्यादी शब्डस्यं
भचिविशेार्थकतवेऽपि 1 । च पमान्प
॥
[छा °प्र ऽ १ख ०२] छान्दोग्यो पानिषत् । | २५०
जातिव्यक्ती गृहीत्वेह वयं तु श्रुति क्षिते ।
क्छष्त्यादि यदि मुश्चामः का श्रुतिस्तच्न पीड्यते ॥
इत्युक्तन्यायेन भ्रुत्यथंमूतायाः पटत्वजातेलक्ष्याया भ्यक्तेश्वापरित्या-
गेन पटश्ुत्यवाध इत्युक्तरीत्योद्धीथश्रुतेरप्यवाात्तत्च्छाखागवेद्गीथमा-
जािषयत्वमेवेति पबेपक्षे पराप्त उच्यते--'अङ्काववबद्धास्तु न शाखाघु
हे परतिषेदम् 1 ' [ ब० सू० ३।३।५५ ] तुशब्दः पूर्वपश्चव्याषु-
त्यथः । उद्ाथायङ्घावबद्धा उपासनास्तत्तच्छाखाग्रतोदीथत्यक्तिष्वेव
न व्यवतिष्टरन्नपि तु परतिशाखं संबध्येरन् । शुङ्कं पटमानयेत्यादौ ह्यल्क-
पद्समभिष्याहारान्यथानुपपत्या बि शिष्टेकारथपरत्यायनायाविशेषपवृत्त-
श्रतेः पोडनेऽपि प्रकते तादुशबाधकामावेना विश्ोषप्रवु्तोद्रीथश्चतेः संनि-
धमात्रेण संकोचासंमवाच्छाखान्तरगतः कतुमभ्ये प्रयुज्यमान उद्गीथः
दाखान्तरोक्तापासनप्रकरेणाप्युपास्य इत्यर्थः । 'मन्नादिवद्वाऽविंरोधः।
[ ज०सु०३।३। ५६ ] शाखान्तरान्नातानां मन्न्रादीनां क्ाखान्तरान्ना-
तकतुसबन्धवच्छाखान्तरगतोपासनानामपि शाखान्तरगतोद्वीथसंबन्पे
वेरोधामावादिति स्थितम् । तथा गुणोपसेहारपादे ‹ ओमिव्येवदक्षर-
मरद्रथसुपास्वीत । ` इत्यादिना विहितानाभङ्कावबद्धोपासनानामष्य-
भिचरितक्रतु्बन्धजहपस्थापितक्रतुफल निरयाकाङक्षपणं तादिविदन्य-
भरचारतक्रतु्बन्ध्युद्धीथोपस्थापितक्रतुफटे नैराकाङ्क्ष्यात् । ‹ तदेव
वी यंवत्तरं भवति ` [छा०१।१।१० ] इति वीयंवत्तरत्वाद्भिव-
णानामथवादत्वाद्ाहपोक्षणपणंता दिविदृङ्कत्वादुपास्रनानि कतौ निय-
मेनापादेयानीते पव॑पक्षे प्राप्त उवष्यते-~'तन्निधारणानियमस्तददुषटः पुथ-
ग््यप्रतिवन्धः फलम ` [ ० सू०३।२।४२] निर्धारणं निश्च
येन मनःसंस्थापनं ध्यानामित्यथंः । तस्योपासनस्यानियमों नियमेनान-
युष्ठानं ˆ तेनीभ। छुरुतो यश्चेतदेवं वेद यश्च नवेद् ` [छा०१ । १।
१० | इत्यनियमदरानात् 1 तस्योपासनस्य प्रवबरुकर्मापर तिषन्धरूपवी -
यवत्तरत्वटक्षणफटढान्तरवच्वेन कर्माङ्कत्वाभावादिव्यर्थः। अयं भाषः
पणं तोदुम्बरतादिस्थले विधिविभक्त्यभधवणादर्थवाद्नैव विधिशक्तिमप-
जनय्य पुनस्तनेव फटसमपंणे विरम्य व्यापाराद्रास्यं भिद्येत ।
उपासनायां तु विस्पटविधिभ्रवणान्न फटविधित्वेऽपि वाक्ष्यमेद्-
शाद । अतः पणंताहुम्बरतादिविधष्यपेक्षयोपासनविेर्वैषम्यात्फल विधित्वं
संभमवताति स्थतम् । तथाऽङ्गपादे मुक्तिग्यतिरिक्फलकोपसन्मनप-
)
२६० रङ्गरामानुज विरवितप्रकाशेकोवैषा- (छण्प्रण!ल०१]
मुद्रीथविद्यारहितयज्ञादिकर्मनिष्पाद्यानामपि यन्ञाहिरूपसाधननिष्पतौ
सत्यां विलम्बे हेत्वमावादिहि अन्मन्येव निष्पत्तिरिति पर्व॑पक्षे प्राप्त
उच्यते “ ठेहिकमप्रस्तुतप्रतिबन्धे तदशनात् । ` [ बण सु० ३। ४।
५१ ] भुक्तेव्यतिरिक्तफलकमुपा सनमप्रस्तुतप्रतिबन्धे प्रतिबन्धामाव
देष्टिक मिहेव जन्मनि भवमिहेव जन्मनि भवति । सति प्रतिबन्धे जन्मा.
न्तरे । न च प्रतिबर्धासंभवः शङ्कनीयः । ‹ यदेव विद्यया करोति
रद्धयोपनिषदा तदेव वीयंवत्तरं मवति । ' [ छा०१। १ १०]
हत्युद्रीथक्िदायाः भ्रवलकर्मान्तराप्रतिबद्धफटत्वावेदनेन प्रबठटकमीन्तर-
प्रतिबन्धस्यानुक्ञातत्वात् । न च तमेवं वेदानुवचनेन बाह्मणा विविद
षान्ति ` [ ष० ४। ४। २२ ] इति यज्ञदिर्वदनसाधनववभ्रवणात्कायीर्य-
मिचरादिवन्नियतेहिकत्वमेव किं न स्यादिति वाच्यम् । शष्यच्छाकि
संपत्तिषैरिविरोषविपत्तिफलकत्वेन विहितानां तेषां नियतैहिकत्वेऽपि
विद्यासाधनयज्ञादिकर्मणां तन्नन्मनि विद्योहेशेनाविहिततया पश्वा-
देफटकवचित्रे्टयाद्िव नियते हिकत्वाभावात्, पूर्वतन्े चतर्थाध्याये
योगसिष््यधिकरणे तथा निर्णीतत्वादिति स्थितम् । तथा तदुत्तरा-
धकरण यक्षानुरूपो बलिरिति न्यायेन बलवत्करममसाध्यानां मुक्तिफट-
कवह्मांपासनानां प्रवठकमान्तरप्रतिबन्धासं मवा ननियतेहिकत्वमेवेति पूर्व-
पक्षे भ्रात उच्यते-“एवं मुक्तिफठानियमस्तदवस्थावधुतेस्तदवस्थावधूतेः\
[न० घु° ३। ४।५२] युक्तिफठकविद्यानामप्यै हिकत्वनियमो नास्ति ।
अप्रस्तुतप्रतिबन्धत्वरूपावस्थाया विशेषेण त्राप्यवधृतत्वासत्रापि प्रव-
लानां ब्रह्मविद् पचाराद्परतिवन्धकानां संभवात् । दिरक्तिरध्यायसमा-
प््यथां । प्रकृतमनुसरामः ॥ १० ॥
इति चछान्दोग्योपनिषदि परथमप्रपाठकस्य
प्रथमः खण्डः ॥ १ ॥
जच व
उद्वांथावयव आकारे मुख्यप्राणहषटिं विधातुमास्यायिक्षां पस्तौति-
देवापुरा इ रे यत्र संयेतिर उभये प्राजापत्याः ।
द्ववेधाः प्रजापतिसरुता देषासुरा यस्मिन्काले परस्परं युद्धं कृत-
वन्त इत्यथः । प्राजापत्या इत्यपत्यार्थे दित्यदित्यादित्यपव्युत्तरपदा-
णण्य इति ण्यः
छि शप्र {ख ०२] छान्दोग्योपनिषत् । | २६१:
तद्ध देवा उद्धीथमाजहरुरनेनेनानभििष्याम हति ॥ १ ॥
तदा देवा अनेनोद्गीथावयवेनाकरिणोपासितेनाष्राजष्याम इत्य-
भिसंधायोदगीयं प्राणमुपायस्वेन स्वीकृतवन्त इत्यथैः ॥ १ ॥
ते ह नासिक्यं पाणमुद्वीथमुपासांचकिरे ।
ते देवा घणेन्दिय्वेनोद्वीथमुपासितवन्त इत्वर्थः । नासिकायां भवं
नासिक्यं शरीरावयवाचेति यत् ।
त हासुराः पाप्मना विविधुः
ते नासिक्यं प्राणमसुराः स्वकीयेन पाप्मना संयोजितवन्तः पापहेतु-
मतवुस्या संयोजितवन्त इति यावत् ।
वि तस्मात्तेनोभयं जिघ्रति सुरभि च
दुगेन्थि च पाप्मना येष विद्धः ॥ २॥
तस्मात्पापसंसगाद्धेतोः पुरुषो घाणेन सुरभि च दुर्गन्धि बोमथं
-जिघधति 1 तस्मान्नासिक्थः प्राणः पापविद्ध एवेत्यर्थः ॥ २॥
अथ ह वाचमद्वीथमुपासाचकिरे ता हासुराः
पाप्मना रितिधुस्तस्माचयाभयं वदति सत्प
चावरतं च पाप्मना हयेषा विद्धा ॥३॥
पवधत् ॥ ३ ॥
अथ ह चश्चरुद्रीथमुपास्तांचकिरे तद्धाप्ुराः
पाप्मना विविधुस्तस्माततेनोभयं पश्यति दशनीयं
चादशंनीयं च पाप्मना दयोेतदिद्धम् ॥ ४ ॥.
अद्इ।नी यममेध्यादिक मित्यथेः ॥ ४ ॥ |
अथ ह भ्रो्मुद्धीथमुपासांचकिरे तद्धासुराः
पाप्मना विविधुस्तस्मातेनोभ्रय* शुणोति श्रव-
णीयं चाश्रवणीयं च पाप्मना ह्येतदिद्धम्॥ ५॥
अभवणीयं पापवचनमित्यथंः ॥ ५॥
२६२. रक्गरामानुजअदिरावितप्रकारशिकोपेता- [खश्प्र०१स०२]
अथ ह मन उद्गीथमुपारससाचकिरे तद्धारुराः पाप्मना
विविधुस्तस्मात्तेनोभय रूदःल्पयते संकल्पनीयं
चासंकल्पनीयं च पप्मना देतद्वि्धम् ॥ ६ ॥
असंकल्पनीयं पापमित्यथः 1 & ॥
अथह य एवायं मुख्यः
प्राणस्तमृद्वीथमुपासां चकिरें ।.
उद्वीथावयवर्मोकारं युख्यप्राणवेनापासितवन्त इत्यथः ।
तर हासुरा कतवा विदध्वंसुः ¦
तै सुर्यप्राणं पाप्मना वेद्धुं भवत्ता असुरास्ते प्राण्य स्वयमेव विद्-
'वस्वध्वस्ता जमवान्नत्यथः । तच हछान्तमाह--
यथाऽश्मानमाखणमृसवा विध्वश्सेतैवम् ॥ ७ ॥
आखन्यत इत्याखणे शप्पिण्डः । यथा प्रष्पिण्डोऽश्मानं प्राप्य
विध्वस्तो भवति एवमिति व्यासार्येव्यांख्यातम् । आखणमभिति च्छान्दसं
णत्वं नपुंसकत्वं च ॥ ७॥
एतद्वियायाः फलमाह-
यथाऽश्मानमाखणमृत्वा विध्व्सत
एवश्स रिध्वश्सते य एवपिदि
पापं कामयते यश्चेनमभिदसति।
एवं विदि एतद्धि्यानिष्ठे यः पापं कर्तुं कामयते । यश्चेनमभिवासति
हिनस्ति सोऽइमप्राप्तलोष्टवद्ध्वस्तो मवतीत्यथः ।! दूापुवन इत्यतो
दोऽवखण्डन इत्यतो वा टेरि सिब्बहूटं ठेटीति सिपि दासतीति
रूपम् ।
त
स एषाऽराखणः । < ॥
स एष एतद्विद्यानिष्ठे पापकामोऽरमप्राप्ताखण इत्यर्थः । एतेन खनो
घ चेति धव्रत्यवर्ः करणाधिकरणयोरित्यनुवृत्त्या क्मण्यभावात्करणार्थं
छा०प्र०१ख०२] - छान्दोग्योपनिषत् । २६२
एव घप्रत्ययो वक्तव्यः । अत आखणशब्दस्यारमविशेषणत्वमेव वक्त-
ठम् । खननसाधनतया हढमरमानं भ्राप्य यथा लोशटाद्किं ध्वंसत
इते .1हं तस्याः । अत एष स एषोऽरमाखण इति धाक्ष्यशोषेऽदमविकशे-
षणत्वमवराऽऽखेणस्य श्रूयत इति शङाऽपास्ता । वाजसनेयके समान-
प्रकरणं चथाऽरमानश्त्वा लोष्टो विध्व ्सेतः [बु० १।२।७] इति भव-
णेन तत्समानाथत्वस्य बक्तत्यतयाऽऽखणरशाब्दस्य लोष्टवाचित्वस्यैवोवि-
तत्वात् । बहुलग्रहणेन कर्मण्यपि घप्रत्ययस्यो पपत्तेः । इतरथा कर्तृवा-
चपदाध्याहारपरसङ्गगत्स एषोऽहरमाखण इत्याईमाखणजब्दस्य समस्त-
स्याईमप्राप्ताखणवाविव्वेनाहमशष्द्सामानाधिकरण्येनाऽऽखणकाष्स्या-
इमविशेषणत्वामावाप्पूवंवाक्ये नपुंसकटिङ्गनिर्दिषटस्यापि स एष इति
पुलिङ्गसामानाधिकरण्येनाऽऽखणराब्दस्य पुंटिङ्गत्वोपपत्तश्वेति वट
व्यम् ॥ ८ ॥
इतरप्राणाद्यपक्षया तस्य वेषम्यमाह-
नेषेतेन सुरभि न दुर्गन्धि च विजामाति ।
एतेन मुख्यप्राणेनेत्यथः । पुरष इति शेषः । तच हेतुमाह-
अपहतपाप्मा द्येषः
स्पशटोऽथः ।
तेन यदश्नाति यलिवति तेनेतरान्माणानवति।
तेनेव हेठुना तस्यापहतपाप्पत्वादेव प्रा णान्तरवदामरित्वामावा-
त्स्वारितपाताद्नितरान्माणान्रक्चतीव्यर्थः।
॥ एतमु एवान्ततोऽवि्षोक्छामति ।
यत एव घ्राणादिपराणसमुदायो मुख्यप्राणाशितपीतलन्धसत्ताकाऽत
एवान्ततां मरणे मुख्यप्राणाशितादेरभावेनेतम किसाऽछब्ध्वोक्छाम-
तीत्यथेः । विदल काभ इति हि धातुः
व्याददाव्येवान्तत इति ॥ ९ ॥
अन्ततो मरणकाठे सवप्राणानामुव्छमण देवाऽऽस्यव्याहानं कसती
त्यर्थः॥ ९॥
२६४ रद्गरामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [शप्र {ख०२]
तश हाङ्गिरा उद्रीथमुपासांचके ।
तमध्यस्तप्राणमावमुद्गीथावयवमोकारमङ्गिरा ऋषिरुपासचक्ष
इत्यर्थः । के चित्वङ्धिरसोपास्यमेव मुख्यप्राणमाङ्गिरसं वदन्तीत्याह-
एतमु एवाऽऽङ्गिरसं मन्यन्तेऽङ्गानां यव॒सः॥ १०॥
अङ्गानां प्राणाधीनस्थितित्वेन प्राणस्याऽऽङ्किरसत्वमिति भावः।
अङ्गरसम ङ्गिरसं वदन्ति परोक्षपियस्वाहेवानामिति भावः ॥ १० ॥
तेन त% ह बृहस्पतिरुद्रीथमुपार्ताच्करे । `
तेनाऽङ्गिरसत्वेन गुणेन बडस्पतिरुपासितवाभित्यथः ।
एतमु एव बृहस्पतिं मन्यन्ते वाग्षि
बृहतं। तस्या एष पतिः ॥ ११॥
वागिन्दियस्य सर्वार्थप्रकाश्कत्वाङिना बृहत्वम्। तस्य च भुरुयप्रा-
णाधीनत्वात्राणस्य वाक्पतित्वम् । अत उपास्यस्यैव धृहस्पतितवं
मन्यन्त इत्यथः ॥ १ ॥
तेन तर हायास्य उद्धीथमुपासाचकरे ।
तेन शृहस्पतितेनायास्य ऋषिरुपासितवानिति ।
एतमु एवायास्यं मन्यन्त आस्यायदयते ॥ १२ ॥
आस्यान्मुखाद्यतं निर्गच्छतोत्यर्थः ॥ २॥
न तेन त ह बको दलयो विदांचकार ।
तेन परवोक्ताङ्खिरसत्ववरहस्प तित्वायास्यत्वादिगुणविशिष्टतया दल्म-
छता वकनामोपासितवानित्यथः ।
| स ह नेमिषीयाणामुद्राता बभुव ।
` स्पष्टोऽर्थः ।
सह स्मेष्यः कामानागायति ॥ १३ ॥
स दाल्भ्यो बक एभ्यो नेमिषीयेभ्यो यजमानेभ्यः शघ्रुपरामवादीन्का-
मान्गानेन विद्यामाहास्यात्संपादितिवानित्यर्थः। आगायति स्म ष्ठट्स्मेः
इति रद्ध मूतेऽपि ॥ १३ ॥ १
छ०्प्र० {स ०२] छान्दोग्योपनिषत् । २६५
आगाता ह वै कामानां भवति य
एतदेवं विद्रानक्षरमुद्वीथमुपास्ते ।
एवमुपासको यजमानक्रामानां गानेन संपादयिता भवतीत्यर्थः ।
इत्यध्यात्पमर् ॥ ३४ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि प्रथमप्रपाठकस्य हितीयः
खण्डः ॥ २ ॥
अध्यार्ममुद्धीथोपासनं समाप्तमित्य्थः । आव्मकब्देनेन्वरियमनःपाणा-
दिसंघात उच्यते । अध्यात्ममात्मनीत्यर्थः । आत्मविषयमिति यावत् ।
एतत्वण्डान्तगेतवाक्यविषयकमाधिकरणं टछिख्यतेऽङ्गःपाद् । कत्विक्पारे-
क्रयस्याङ्गानुष्टानमाचा्थव्वादुङ्गावबदद्धोपासनानां च (तश्निधारणानियम.
स्तद्दृषटेः पथग्ष्यप्रतिषन्धः फलम्" [ ब ० सू० ६।३। ४२ ] इतिद्धनोक्त-
न्यायेनानङ्गताच्छास्रफलं प्रयोक्तरीति न्यायेन यजमानमामिफटसाध-
नमूतोपासनस्य यजमानेनैव कर्तव्यत्वात् । “ गोदोहनेन पश्चुकामस्य
प्रणयेत् ` इतिश्रुतपश्वर्थगोदोहनादेरनङ्कत्वेऽप्यव्विक्षर्तकप्रणयन निवांह-
कस्य गोदोहनस्य यजमानेनोपादातुमशक्यतयिह्छर्तंकव्वेऽप्युद्धात्रकतरक
उद्भवीथे यजमानस्योपासनसं भवदुपासनं यजमानकतरकमेव । ओंद्राचस-
माख्यान तुं शाख्रफलं प्रयोक्तरीति न्यायविरोधाहुपेक्षणीयमर । अतः
फलस्य स्वामिगतत्वात्फलस्वामियजमानकर्तुकमेवोपासनमित्यात्रेयमत-
मिति ‹ स्वामिनः फलश्रुतेरित्या्चेयः ` [ ब० सु०२।४।४४ ] इति
सूत्रेण पूवपक्षं कृत्वा, उपासनान्यप्य विक्घर्माण्येव स्युः । प्रयोगाङ्खस्य-
त्विजः पयोगान्तःपात्युद्धीथाद्युपास्रनेऽपि तव्कत्तुंकत्वसंभवात् ‹ तर< ह
बको दाल्भ्यो विदांचकार स ह नेमिशीयानासुद्धाता बभूवस ह स्मेभ्यः
कामानागायति ` [ छा० १।२। १३] इव्युद्धातृदाद्म्यागतक्याया
यजमानकामसंपादकत्वदरनलिङ्गाचविक्ततरंकमेवोपासनम् । न चदिविक्ष-
तुंकोपासनस्य फल मुचिग्गतमेव स्यादिति शक्यराङ्म् । कविजां परार्थ-
तया तेषां वचनमन्तरेण फल संबन्धानुपपत्तेः। “यां वै कांचन .यज्ञ कविज
आशिषमाशासते यजमानायेवेतामाशिषमाशासते " [शत ० १।३।११२६]
२ # ॥
२६६ र्करामानुजविरवित्प्कफाहिकोपेता- [गशप्र०१ख ०६
इति शरतेश्च । "तस्मादु हैषंविदुद्राता बरूयां ते काममागायानि' [छा०१।
७।८ ] इत्यु चिग्गतविज्ञानस्य यजमानगामिफटकत्वावेदनिङ्गा्च
न श्ाञ्जफलं प्रयोक्तरीति न्यायावतारः । ततश्च परिक्रयवेधेवलादु
मृ्स्यविक्षतंकखस्य यजमानसमार्पाद्यपपादुकामावालिङ्गानुगहादौ-
द जसमाख्यानाचाऽऽव्विभ्यमेवोपासनमिति ' आविज्यमित्यौडलोमि-
स्तस्मै हि परिकीयते' [ ब० चू० ३।४।४५ ] इति सूत्रेण सिद्धा-
न्तितप् । सत्रस्य चायमर्थः--उपासनमार्धिज्यगुविक्षमं तस्मे कतुप्रयो-
जनाय द्यलिक्परिक्रीयते । अतोऽनङ्गमूतमयप्युपासनं कतप्रयोगान्तः
पातित्वाहविजेवानुष्टेथमिति स्थितम् ॥ १॥ तथा गुणोपरसहारपादे
च चिन्तितम् । तत हि वाजिनां तावहूया ह षै प्राजापत्या देवाश्ासु-
सश्ेत्यारभ्य ^ ते ह देवा ऊचुहंन्ता्रान्यज्ञ उद्रीधेनात्ययामेति ` [ ब
१।३११]। उद्रीथनासुरषिध्वंसनं प्रतिज्ञायोदरीथे वागादिमिनः-
पर्यन्तवृषटावसुरेरमि मवभुक्तवा “ अथ हेममासन्यं प्राणमूचुः ` [ घृण १ ।
३१५७1] इत्यादिनोद्रीथे प्राणहष्याऽञुरपरिभवमक्तवा ' मवत्यालमना
पराऽस्य द्विषरभ्रातुव्यो भवति य एवं वेद् ` [वबृ०१।३। ५७] इति शन्च-
पराजयफलायोद्रौथे प्राणग्रशटिविहिता । एवं छन्दोगानामपि "देवासुरा
ह वै यत्र संयेतिरे" इत्यारभ्य तद्ध देवा उद्वीथमाजहरुरनेमैनानभिभ-
विष्याम इति ` [ छा० १।२।१ ] इत्युद्वीथनासरपराभवं प्रतिज्ञाय
तष्दैवोद्रीथे वागादिह्टो दोषमभिधाय (अथ ह् य एवायं मरस्यः
प्राणस्तमुदरीथमुपासाचक्रिरे ` [छा० १ । २।७] इत्यादिनोद्वीथे
प्राणहष्वाऽघुरपरामवमुक्त्वा ˆ यथाऽरमानमाखणम्रत्वा विध्वर्सत
एव ^ हेव स विध्वर्सते य एवंविदि पापं कामयते' [छा०१।२। ८]
इति शच्रुपराभवायाद्राथे पाणहश्िर्विहिता । तत्रोमयवाध्यस्तप्राणभा-
वस्यो दरधस्येवोपास्यत्वभ्रवणेन रूपाभेदाच्छश्चुपराभवसरूपफलसंयोगावि-
रोषादुद्रीथविदयेति समाख्येक्याच्च तथरेक्यभिति पर्वः पक्षः । तत्र
राद्भान्तच्छायया परिचोद्य परिहरति-“ अन्यथास्वं शब्दादिति चेन्ना-
विरोषात् ` [ ब० सू० ३।३। ६ ] वाजसनेयके--' अथ हेममासन्यं
प्राणमूरुस्त्व न उद्भाति तथेति तेभ्य एष प्राण उदगायत् ` [ बु
१।३।४७ | इत्युद्रानकतंरि . पाणहषिविधानात् । छान्डोग्ये--“ अथ
ह य एवाय गुख्यः प्राणस्तसुद्रथमुपासाचक्रिरे ` [१।२।७]
दसयुदरानक्मणिं परःणहिविधानाच्छब्दाुपास्यङूपान्यथालप्रतीतेभेद्
[छि °प्र० १ख०२ छान्दोग्योपनिषत् । २६७
इति चेच । देवासुरसङ्कामोपक्रमादिबहुसारूप्याद्वाजसनेयकेऽपिं (हन्ता-
सुरान्पज्ञ उद्भीथेनात्ययामेतिः [ ब १।३।१ | इत्यु द्री थेनो-
पक्रमात्तदविरोधाय “तेभ्य एष प्राण उदगायत्: [ ब १ ।
३। ७ ] इत्युद्रानकर्मरूप एवोद्धीथे पाकादिषु सोकयात्तिशयविवक्षया
च्यत ओदनः स्वयमेवेत्योदने कर्तृत्वो पचारबदुद्धानकर्मण्येव कतृत्वोप.
चारोपपत्तेरद्रीथ एवोभयच्ाप्युपास्यः । अतो विद्यैक्यमिति प्राते प्रच
क््महे “न वा प्रकरणमेदात्परोवयीयस्त्वादिवत् [बण सु० ३।६।५७]न
वेति पूर्वपक्षं व्यावर्तयति । प्रकरणमेद्ात् । छान्दोग्ये “ओमिस्येतदक्षरमु-
द्वीथसुपासीतः इति प्रकरृतोकीथावयवप्रणवविषयकमुपासनम् । वाजसन
यक्ते प्रणवस्याप्रकतत्वादुद्खीथेनात्ययामेति क्रतो द्रीथस्वेव प्रस्तुतत्वास्छ-
तो द्वीथविषयकमरेवोपासनम्। अतो रूपमेदा दिद्याभेदः । किं च च्छान्दोग्य
उद्गीथस्याध्यस्तप्राणमावस्योपास्वत्वं वाजिनां तु ˆ अथ हेममासन्यं
प्राणमुचुस्त्वं न उद्गायेति तथेति तेभ्य एष प्राण उदगायत् [षु०१।६।
७ इत्यध्यस्तप्ाणमावस्योद्ातुरूपास्यत्वम् । न च बाजसेनयक उद्रातुरुपा-
स्यत्व उद्गीयेनाव्ययामेत्युपक्रमविरोधः शङ्कनीयः । उद्गातुरुपासन उ.
दरीथस्यानुप्रविषटतयोपक्षमात्रगतस्योद् गीथस्यापारेत्यागात् 1 अत्र च वक्त
व्यं बृहद्ारण्यकप्रकाशिकायामुक्तं ततरैवानुसं धेयम् । ‹ स॑ज्ञात् श्े्तदुक्तम-
स्ति तु तद्पि'[ ब ०घू०३।३।८ ] ननूद् गी थवियेति संज्ञेक्याद्िद्येक्यमुक्त-
मिति चेन्न । तत्सज्ञेक्यं विधेयभेदेऽप्यस्त्येव ।- यथाऽथिहोसंज्ञा नित्या
िहोजे कुण्डपायिनामयनाथिहोत्रे च । छान्दोग्यगतप्रथमप्रपाठकोवि-
ता बह्वीषु विद्याघुदगीथविधेति संजञेस्यदशलेनाच तदभरयोजकमिति
मावः । वव्यात्तेश्च समखसम् ` [ ब० सू०३।३।९ ] छान्दाग्ये प्रथमप्रपा-
ठक उत्तरास्वपि विद्यास्वोमिव्येतदक्षरमुद्गीथमुपासीतेत्वादिषद्गीथा-
वयवस्य प्रणवस्य व्याप्ततवेन तन्मध्यपातित्वादस्या अपि विद्याया उद्गी-
थावयवप्रणवाविषयत्वमेव । ततश्च चछान्दोग्यवाजसनेयकयोबेहव थवाद्सा-
रूप्येऽपि च्छान्दोग्यगतविद्याया अध्यस्तभ्राणमावोद्गीथवयवप्रणव कि
षयत्वाद्वाजसनेयकोदगीथविद्यायाश्चाध्यस्तप्राणमावोद्गानकत्रविषय-
त्वासघानमभूतोपास्यमेदे बहूर्थवाद सारूप्यस्याप्रयोजकताद्धि्यामेद् इति
स्थितम् । प्रकृतमनुसरामः ॥ १४ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि प्रथमप्रपाठकस्य द्वितीयः.
खण्डः ॥ २॥
चन्ये "वेज्यिणयति
२६८ रङ्गरामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [अ ०्र०१ख०३]
अथाधिदैवतम् ।
उद्गीथस्योपासनमुच्यत इति शेषः । अधिदैवतं देवतायामित्य्थः ॥ `
देवताविषयमिति यावत् । |
य॒ एवासौ तपति तमद्वीथमुपासीत ।
आदित्यहष्टचो द्री थमपासीतेत्यर्थः। कर्माङ्मूतो द्गीथापेक्षया कमारा-
ध्यस्याऽऽदित्यस्योत्क्रष्टत्वाद्पक्रष्ट उक्करषटष्टेरेव न्याप्यतादादित्यहष्टयो-
द्मीथस्यापास्यतवं दृष्टव्यम् । अयमर्थः (आदेत्यादिमतयश्चाङ्कः उपपत्ते
[ ब० सू० ४।१।६] इत्यधिकरणसिद्धः । तचाधिकरणं बरह-
दारण्यकप्रकागिक्ायामुपन्यस्तं ततरैवानुसंघेयम् । उद्गीथऽध्यस्यमान-
स्याऽअदित्यस्योद गीथसाम्यमाह--
उयन्वा एष प्रजाभ्य उद्वायति ।
उयश्स्तमोभयमपहन्त्यपहन्ता ह वैं
भयस्य तमसो भवाति य एवं पेद ॥१॥
वेशब्दोऽवधारणे एष आदित्य उदगच्छन्नेव प्रजानामथप्रकारानं
कुवन्चुदगायतीव मवति । उद्गीथोऽपि प्रजानासुद्गायतीव मवतीत्यर्थः।
उद्यन्नेवाऽऽदित्यस्तमोजनितं प्राणिनां मयमपहन्ति । तमोभयापहन्त-
तवगुणविशिष्टतयोद् गी थ आदिव्योपासनस्य फलमाह-अपहन्तेत्यादि ।
अन्धकारादिप्रयुक्तमभयापहन्ता मवतीत्यथः ॥ १ ॥
समन उ एवय चासा च।
अध्यात्मपरकरण उक्तोऽय प्राणश्चाधिदेवतप्रकरण उच्यमानोऽसावा-
1देत्यश्च समान एवेत्यर्थः । तदेव दृरयति-
उत्णाऽयमृष्णाऽसा |
अय भाण उष्ण उच्छरासस्योष्णतयोपलभ्यमानत्वात् । उष्णोऽसतौ
सवितुश्चोष्णत्वं स्पश्मेवेति भावः
स्वर इताममा चक्षते स्वर इति प्रत्यास्वर इत्यमम्।
इम प्राण स्वर इत्याचक्षते । स्वरो गन्तेत्य्थंः । स्वु शब्दोपतापयोरे-
त्यसमाद्घातूनामनकार्थतलाक्कत्यचि रूपम् । अमुमादित्यं स्वर इति
[छा ०प्र० {ख ०३ छान्दोग्योपनिषत् । २६९ .
प्रत्यास्वर इति चाऽऽचक्षते । उदयास्तमययोर्गमनपरत्यागमनवच्वात् |
प्राणस्य वायुरूपतया सदागतित्वेन प्रत्यागमनाभावान्न प्रत्यास्वरसं-
ज्ेति मावः । अतः स्वरसंज्ञावखादौष्ण्या्च प्राणादित्यी परस्परसमा-
नावित्यथंः । |
तस्माद्वा एतमिमममुं चोद्रीधमुपासीत ॥ २॥
तस्मादुभयोरपि समतवादिमं प्राणं वाऽमरुमादित्यं वैतमेताहश्गुण-
कसद्धीथमुपासीत । उद्वीथेऽध्यस्तमुपासीतेत्यथेः ॥ २ ॥
प्रकारान्तरेणोद्वीथोपासनमाह-
अथ खलु व्यानमेवोद्वी थमृपासीत।
उद्रीथं व्यानत्वेनोपासीतेत्यथः । को ध्यान इत्यवाऽऽह-
दे [> [क्क
यदे प्राणिति स प्राणो यदपानिति सोऽपा-
नाऽथ यः प्राणापानयोः संधिः स व्यानः।
पुरुषो मुखनासिकेन यस्माणिति यं वायुं बहि्निःसारयति स प्राणा-
ख्यो वायोवं त्तिषिरोषः । मुखनासिकेन य वायुमन्तराकर्षति सोऽपानाख्य-
वृत्तिविशेषः । तयोरन्तवृत्तिविशेषरूपः संधिव्यान इत्यर्थः । उद्भ.
वयानाध्यासहैतुमाह--
या व्यानः सा वाक् ।
वाचो व्याननिष॑त्यत्वाद्राण्व्यान एवेत्यथंः । वाचो व्याननिवत्यत्व
युक्तिमाह-
तस्मादप्राण्नपानन्वाचमभिन्याहराति ॥ ३ ॥
तस्मपाद्राचा व्यान,नचत्वत्वादव हताः; श्वास्मक्षाकषण्हक्षणप्राणाः
पाना [वनव तत्साधरूपया व्वानवृच्या वाचमामव्याहरतात्यथः ॥ ३॥
या वाक्सक्तस्मादप्राणनननपानन्चचमभिगव्याहरति
यक्तत्साम तस्मादप्राणन्ननपानन्साम गायति यत्साम
प॒ उद्गोथस्तस्मादप्राणननपानन्नद्वायति ॥%॥
अप्राणताऽनपानता पुसा [क्रयमाणत्वादव स्वानस्य चागरक्साम
थाना चक्यसस्यथः ५४५
२५० रङ्रामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- = [अ ०० {स॑०६।
अतो यान्यन्यानि वीर्यवन्ति कमणि
यथाऽओर्मन्थनमाजेः सरणं ददस्य धनुष
आयमनमप्राणन्ननपानःस्तानि करोवय-
तस्य हेतोव्यौनमेवोद्वीथमुपासीत ॥ ५॥
लोकेऽद्विमथनमर्यादाधावनदृढधतुरारोपणादिवींव्राणि कर्माणि
हयानसाध्यान्येव । अतो ठेतोरुद्रथाख्यवीयंवत्कर्मणोऽपि व्यानसा-
ध्यलखाद्यानमेवोदीथमुपासीतेत्य्थः ॥ ५ ॥
अथ सतूद्रीथाक्षराण्युपासीतेद्रीथ इति ।
च्रीण्युदूगीथनामानुप्रविष्ठान्यक्षराण्येवोपासीतेत्य्थः ।
प्राण एवोत्राणेन दयच्तिष्ठति ।
उदित्यक्षरे प्राणबुद्धिः कार्येत्यर्थः । तञ हेतुः प्राणेन ह्युत्तिष्ठति ।
वाग्गीवांचो ह गिरं इत्याचक्षते ।
गीरिव्यक्षरे वाग्बुद्धिः कार्या 1 वाचो गीःशब्दवाच्यत्वाद्रीरित्यस्यं
वागध्यासापिष्ठानत्वमुपपद्यत इति मावः।
अन्नं थम् ।
थमित्यक्षरेऽन्नबुद्धिः कतव्येत्यथंः । तत्र हेतुमाह--
अनने ही सव॑* स्थितम् ॥ ६॥
अन्नस्य सर्वस्थानत्वेन थक्रारवत्वसाम्यात्थकब्देऽन्नवुद्धियुज्यत इनि
मावः ॥ ६ ॥
प्रकारान्तरेणोद्गथोपासनमाह-
योरवोदन्तरिश्चं गीः पृथिवी थम-
दित्य एवोद्रायुरगिभिस्थ* सामवेद
एवोयनजुरवेदो गीकगेदस्थम् ।
उदक्षरे चयुलाकादित्यसामवेददृिशीरक्षरेऽन्तरिक्चवायुयनु्ेददुशिस्थ-
मक्षे परथिष्यग्न्युग्वेदहरिश्च कार्येत्यर्थः । उक्तस्य चतुधिधस्योद्रीथनामा- `
क्षरोपासनस्य फटमाह- ।
[श्पर०१स ०३] छान्दोग्योपनिषत् । २५१
दुग्धेऽस्मै वाग्डोहम् ।
वागस्मा उपासकाय सकामाय दोहं दोग्धि 1 कं दाहमित्यज्ाऽष्-
यो वाचो दोहः ।
वाक्साध्यं फमित्यर्थः । फलान्तरमप्याह-
अन्नवानन्नादो भवाति।
भरप्रताघ्नो वीप्ताथिश्च भवतीत्यर्थः।
य एतान्येवं विद्वानृद्गीथाक्षराण्युपास्त उद्गीथ इति ॥ ७ ॥
स्पष्टोऽथः ॥ ७ ॥
अथ खल्वाशीःसमृद्धिर्पस्रणानीत्युपासीत ।
आकशीःसपृद्धिषेतुमूतान्युपासनानीति मत्वोपासनं कुर्यादित्यर्थः ।
केषामुपासनं काय॑मित्यनाऽऽह-
येन साभ्रा स्तोष्यन्स्यात्तत्सामोपधापेत् ॥ ८ ॥
उपधावेचिन्तयेदुपासीतेत्य्थः ॥ ८ ॥
यस्यामृचि तामूचम् ।
यस्थाम्वि सान्ना स्तोष्यन्स्यात्ताग्रचं चिन्तयेरित्यर्थः।
यदाषय तनूम् ।
कषिसंबन्ध्यार्घयस्षिहष्टमित्यर्थः । यस्याऽऽ्धेयं यदार्षेयं शिवमा-
गवतवत्समासः । साम यहषिक तम्रषिं चिन्तयेदित्यथंः।
यां देवतामभिष्टोष्यन्स्यात्तां देवतामुपधाषेत्॥९॥
येन च्छन्दप्ता स्तोष्यन्स्या्तच्छन्द उपधावेत् ।
छन्दो गायञ्यादिकमिंत्यथः ।
येन स्तोमेन स्तोष्यमाणः
स्यात्त स्तोममुपधावेत्॥१ ०॥
स्तोमल्िवुत्पञ्द्शादिलक्षण कक्संख्या विशेषः ॥ १० ॥
यां दिशमिष्टोष्यन्स्यात्तां दिशमुपधावेत् ॥ ११ ॥
यष्टिगभिगुखततया स्तोष्यन्स्यात्तां दिशं च ध्यायेदित्य्थः ॥ ११ ॥
{9 + 4 स्लदल्दू विराचतप्रकाशक पिता [ि०्प्र०१ख०४)
आत्मानमन्तत उपसत्य स्तुवात काम ध्यायननप्रमत्तः ।
उक्तं सर्व ध्यात्वाऽन्ततोऽन्त अत्मानमप्युपसृत्य ब्रह्यात्मक ध्यात्वा
काममात्मन इष्टं ध्यायन्नप्रमत्तोऽवहितः स्वरवर्णायभ्रेषानुकूलमनोव-
धानयुक्तः सन्वदिष्पवमानादिस्तोच्रमारमेतेत्यर्थः । |
अग्याशो इ यदस्मे स कामः समृध्येत
यत्कामः स्तुवीतेति यत्कामः स्तुवीतेति ॥१२॥
इति च्छान्दोग्योषनिषदि प्रथमप्रपाठकस्य
तृतीयः खण्डः ॥ ३ ॥
यत्कामनया स्तोत्रं करोति स कामो यस्माक्तारणादभ्याशःक्षिप्रं सम
ध्येत समद्भ प्रप्रोती्यर्थः। अभ्याङ्नपवद््नोतेरखन्यभ्याश इति रूपं
क्षिपरफटसिद्धिरुपसरणफल मित्यर्थः । द्िरक्तिवियासमाप्त्यथां॥ १२ ॥
इति च्छान्दोग्यो पमिषदि प्रथमप्रपाठकस्य
तुतीयः खण्डः । ३ ॥
आओमिव्येतदक्षरमुद्ी थमुपासीतोमिति
दुद्रायति तस्योपन्याख्यानम्॥१॥
पूवैवद्थः । अ्रोक्तस्येवोद्वीथोपासनस्य पुनः परामश मध्य उद्री-
थनामाक्षराद्युपासनयाऽन्तरितत्वादिति वष्टव्यम् ॥ १ ॥
द्वा व मत्पावौपतञ्चया कया प्राविशन् ।
देवा मरणमीता वेदिक कमं प्रारब्धवन्त इत्यर्थः
ते छन्दोभिरच्छादयन् ।
च व ० 2 € चथ,
छन्दोभिः कम॑विनियुक्तेव दिकर्मन््ेभत्युभीताः सन्त आतमानं छादि
तवम्त इत्यथः । वेदिकमन्नकञ्चूकच्छश्ना इति यावत् ।
यदेभिरच्छादयश्स्तच्छन्दसां छन्दस्वम् ॥ २ ॥
छाद्कत्वादेव वेदिकमन्न्राणां छन्दस्त्वमिव्यर्थः ॥ २॥ `
[श णश्प्र० {सल ०४] छान्दोग्योपनिषत् । २७६
तानु तत्र मृ्यु्यथा मत्स्यमुदके प्रि
पश्येदेवं पर्यपश्यदवि साश्चि यजि ।
उशष्डां (नरथक: । तान्दूवान्कमपरान्यया मत्स्ययाद्युवक मस्त्य पार
पश्यत्येवं म्॒त्युखयीविहितं कर्मानुपरविष्टान्कमंभ्रशसमयं प्रतीक्ष्य अही
तुमेख्छत् ।
तेनु विदित्वोर्ध्वा कवः सन्नो
यजुषः स्वरमेव भराषिशन् ।॥ ३ ॥
ते देषा मुष्योधिकीर्षितं ज्ञात्वा धयीषिहितयज्ञादिकमभ्य उद्रताः
कर्मनिर्मलीकरतान्तःकरणाः सन्तः स्वरश्ष्दितमोकारयमुपासितुं परवृत्ता
इव्यर्थः 1 युरण्शः खल्वर्थं ॥ २ ॥
कथं पुनः स्वरशब्दवाच्यस्वमोंकारस्येत्त्राऽऽ६इ-
यदा वा कचमाभोत्योमित्येवातिस्वरत्थेव* सामैवं यजुः ।
यदा घ्गांदिकमारमते तदोमिति शष्दं फरोतीत्यथंः ।
| एष उ स्वरः ।
तस्मादेष ओंकारः स्वर हव्यः ।
यदेतदक्षरमेतदमृतमभयं तत्मविश्य
देवा अमृता अभया अभवन् ॥ ४ ॥
मरणमयादिनिधर्तकममोकारं प्रविश्य देवा अमूताश्रामयाश्चाम-
वन् ॥ ४॥
स॒ य एतदेवं विद्वानक्षरं प्रणोव्येतदेवाक्चर* स्वरममृतमभयं
प्रविशति तस्भविश्य यदमृता देवास्तदमृतो भवति ॥ ५॥
इति चछान्दोग्योपनिषदि परथमप्रपाठकस्य चतुर्थः
खण्डः ।॥ ¢ ॥
एवं विद्वानेतदक्षरं प्रणौति स्तौति । णु स्तुताधिति हि धातुः ।
३५
२७४ रङ्राताः जविरवितप्रकारिकोपेता-~ [गशण्प्र०१ख०१]
उपास्त इति पात् । ताहश्ामृतसखादिगुणकं प्रणवं प्रविरय देवा याह-
श्ामृतस्वयुक्तास्ताह्ो मवतीस्यर्थः ॥ ५॥
हति च्छान्दोग्योपमिषदि प्रथमप्रपाठकस्य चतुथः खण्डः ॥ ४ ॥
प्रणवो व्रीथयोरेकसष्व विज्ञानमनेकपुच्रफलकमुपदिक््यते-
अथ खट य उद्रीथः स प्रणवो यः प्रणवः स उद्गीथ इति।
उद्वा्ा प्रयुज्यमानो य उदष्रीथ उद्गीथावय्वोंकारः स एव होजा
प्रयुज्यमानः प्रणवः । वश्च होत्रा प्रयुज्यमानः प्रणवः स पएवोद्रा्ा
प्रयुज्यमान उद्रीथावयवोंकार इत्तीतरेतरैक्याध्यासः कर्तव्य इत्यर्थः ।
(499.
एवं तयोरेक्यं करता तज्ाऽऽदित्यदुशिमुपविशति-
असो वा आदित्य उद्गीथ एष प्रणवः ।
कथमाद्त्यस्य प्रणवत्व मित्यत्राऽऽह-
ओमिति ह्येष स्वरन्नेति ॥ १ ॥
एष आदित्य ओमिति स्वरन्कर्त्यक्मंणामोमित्यनुन्ञां कुर्वं न्निषो-
वैति। स्वृ काब्डोपतापयोरिति हि धातुः । अतः सिता प्रणवोऽत एवो.
द्रीथशेति मावः॥ १॥
एतमु एवाहमभ्यगासिषं तस्मान्मम त्वमे-
कोऽसीति इ कौषीतकिः पुचमुवाच ।
एतमादिस्पमेवोद्वीयं गतवानस्मि न तु बहुरस्मिगुणविशिष्टतयोष-
सितवानस्मि । तेन दोषेण मम त्वमेक एव पु्नोऽमूरिति कौषीतकिः
स्वपुच्रमुषाचेत्यर्थः ।
रश्मीश्तवं पयावतेयाद्रहवो पे ते भविष्यन्ति ।
तस्माच्वं बहुरद्मिविशिष्टादित्यविज्ञानावुत्तिं कुरु तव रस्मिबहुतल-
जञानमहिम्ना बहवः पुत्रा भविष्यन्तीत्यप्युवाचेति पूर्वेण संबन्धः ।
पयांधतंयादिति पुरुषव्यत्ययद्छान्दसो ठेरि ठेटोऽडारावित्या.
डागमः।
[ककु ४
दइत्याधदवतम् ॥ २॥
उपदिष्टमिति रोषः ॥ २॥
[छ ण्प्र० १ख ०९] छान्दोग्योपनिषत् ।
अथान्यत्मिम् |.
उपदिश्यत इति शेषः ।
श कि
य एवाय मुख्यः प्राणस्तमुद्रीथमुपासीत ।
स्पष्टोऽर्थः ।
ओमिति देष स्वरेति ॥ ३ ॥
एष प्राणो वागादिपाणप्रवृ्य्थमोमि्यनुज्ञां कुवंन्निव संचरति
तस्मासाण एव प्रणव उद्गीथश्वेत्यर्थः । २ ॥।
एतम् एवाहम्यगापिषं तस्मान्मम त्वमे-
कोऽसीति इ कौषीतकिः पुत्रमुवाच ।
पुर्ववद्थंः ।
प्राणाश्स्त्वं भूमानमभिगायताद-
हवो पै मे भविष्यन्तीति ॥ ४ ॥
मे बहवः पुत्रा भविष्यन्तीत्यमिसंघाय मुख्यं प्राणमुपास्ीनस्तव
भूमानं बहुत्वमाभितान्वागादीन्प्राणांश्च मुस्यप्राणेन सहाभिसंधायामि-
गायतादुद्रानं कुर्षित्यथः ।\ ४ ॥
उक्तप्रणवो दरीयेकत्व षिज्ञानफलमाह--
अथ खलु य उद्रीथः । स प्रणवो यः
प्रणवः स॒ उद्वीथ इति होतृषदनाद्धैवापि दुरु-
द्रीथमनुसमाहरतीत्यनुसमाहरतीति ॥ ५ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि प्रथमप्रपाटकस्य पञ्चमः
खण्डः ॥ ५ ॥
[ गौणी
अपि दुरुद्रीथं वेदनहीनमप्युद्रीधमित्य्थः । होपुषदनाद्धोतृकतुको-
द्रीथप्रणवेक्यज्ञाना दित्यर्थः । होतुषद्नादित्यत्न पर्वपद्ा दितिषत्वम् । अथं
मावः--उद्गीधप्रणवैकवव विज्ञानं होत्राऽपि कर्तव्यमूद्रा्ाऽपि कत्य
भ्रणवे होतुरुद्रीथ -उद्रावुश्च कतत्वात् \ तत्नोद्रातुरेतादशेकत विज्ञानामा-
२७६ - रद्करामातुजविरवितपरका शिकोपेता- [अश्प्र९१सख०५९]
वेन दोषयुक्तमप्युद्राजा प्रयुज्यमानसद्रीथं होता स्वीयोद्रीथप्रणवेकत्व-
{ब्तत्सबरहा सम्यादमुसमाहरति समादघात्यदुष्टं करोतीति । दिरुक्तेर्षि-
्ासमाप्त्यर्था । पतत्खण्डान्तगतवाक्यविषयकमधिकरणमरुपन्यस्यते
गुणोपसंहारपदि ‹ अङ्केषु यथाश्रयभावः ' [ न० सू०२।२३।६१ |
अक्केष्वाभितानामुपासनानां कतोबेहिः प्रयोगासंमवेनाऽऽभ्रयतन्बत्वस्य
वक्तव्यतया प्रयोगव चनेनाऽऽयाणामुद्धी थादीनां समुच्चयनियमेनाऽऽभि
तानामपि सथुञ्चयनियमो युक्तः । इतरथा तदाभितव्ानुपपत्तेरित्यर्थः
शिष्टेश्च ` [ ब० सू०२।३। ६२ ] गोदोहनेन पद्युकामस्य प्रणयेदि-
तिवदधिकारान्तराश्रवणेनोद्धीथमुपासीतेत्युद्रीधाङ्कतयोपासनषिधानाश्च
नियमेनोपासनोपदेया \ न च षीयंवत्तरत्धरूपफला्थस्वस्य ' तन्निरधां
रणानियमः ` [ बण०्सू०३।३। ४२] इत्यवोक्तत्वात्कथं तस्थो-
बरी थाङ्गस्वामिति धास्यम् । उद्भ थमुपासीतेतिवाक्येनोपासनस्योदीथङ-
पाश्रयसंबन्धे धीयंवत्तरत्वरूपफलटसवन्धे च बोभ्यमाने वाक्यभेदंपरस-
ङ्गात् । न च वाक्यमेद्भीत्या तस्य फल विधित्वासमवेऽपि तस्य फलटा-
काङ्क्षायां रा्िसघ्न्यायेन षीयंवत्तरस्वस्ये वाऽऽ्थवाहिकस्य फलटत्वक-
ल्पनं संमवतीति वाच्यम् । पणंतादावपि तथा प्रसङ्घात् । ‹ समाहारात्
[ ब सु०३।३। ६२] होतुषदनाद्धैवापि दुरुद्गीथमनुसमाहरति
[ छा० १।५।५] इत्युपासनस्य समाहारनियमो इश्यते । उद्रा-
तुकृतवेदनष्टानेप्रथुक्तो द्री थवेगुण्यस्य होतुकतकप्रणषोदीथेक त्व विज्ञानेन
समाधानोक्त्योपासनस्याऽऽवक्यकत्वप्रतीतेरित्यर्थः । शगुणसाधारण्यश्रु-
तेश्च ` [ बण स्ू० ३।३। ६४ ] उपास्नगणस्योपास्यस्य प्रणवस्य
तेनेयं जपं विद्या वर्तत ओमित्याभ।वयस्यो मिति शंसत्योमित्युद्धाय-
तीति ` [छा० १।१।९। ] इति साधारण्यश्चतेश्चोपासनावकश्यकता
गम्यते । पक्रतपरामर्िना तेनेतिक्षष्देन सोपासनस्य प्रणवस्यैव प्रतीते
रुपासनानियमोऽस्ती ति परात्त उच्यते--“ ब वा तत्सहमावाश्चतेः ` [ब०
सू०द।६३।६५ |न वा क्रतुषूपादाननियम उद्गीथोपासनादेः । कुतः
तत्सह मावाश्चुतेरुद्वीथमभावाश्चतेरिव्यथः ।. वीर्ववत्तरत्वरूपफलार्थतया
गोदाहनवुल्यत्वेन कत्वथस्वाभावादिति माषः । न च पर्णतादेरपि पर
षाथत्वपरसङ्गः । पणताया जुहू सबन्धेऽप्यव्यापाररूपतया फल निष्पादक-
त्वाभावेन फलाकाढक्षाया एवामावात्फटकल्पनाया अप्रसक्त । अतः
फलाकाङ्ख्षासिद्ध्यर्थं कतूपरागेण व्यापाररूपतां संपादयितुं जुहू लिङ्गन
करतुमुपस्थाप्य तत्संबन्धो धकः शब्दो वा कटप्यः । सुह्शब्वस्य जुष्सं-
छन्प्रऽश्स०4९] . छश्दोग्योपनिषत् । | २७७
वन्धिक्रतुटक्षकतवं वा कल्प्यम् । ततश्च ` क्रतुफटेनैव नेराकाङ्क्ष्याद्रा-
चिसत्रन्यायेनाऽऽथेवादिकफलकल्पना न समुन्मिषति । इहोपासनायाः
स्वयं व्यापाररूपायाः करत्ूपरागमन्तरेणेव फलाकाङ्क्षा संमवति ।
सत्यां च फटाकाङ्क्षायां वाक्यरोषस्येव फलसमपकतया परि.
णामसंमवे फटवकर्मान्तरबोधकवाक्यकल्पनाद्यनपेक्षणासस्माद्राक्य-
दोषश्रुताय तस्मै फटायोद्धीथाद्याश्रयविशिषशटोपासन विधिरित्येव यु-
क्तम् । न चोपासनानामाभ्रयतन्बत्वात्सत्याश्रये तत्तन्न्राणामुपासना-
नामक्यावहयकत्वमिति वाच्यम् । हद्मेव द्युपासनानामाभ्रयतन््रवं
यष्ाभ्रये सत्येव वुचिनान्यदाऽस्तीति न तु यावदाभ्रयसच्वं वृत्तिरिति ।
ततश्च कामोपवद्धत्वाष्ुपासनानां कामानां चानित्यत्वात्तदवबद्धानाम-
प्युपासनानामनित्यत्वमेव । ' दुोनाञ्च ' [ बण०सू० ३।३।६६ |
“ एवं विद्धवे बह्मा यज्ञं यजमानं सर्वाश्रश्विजोऽभिरक्षति ` [ छा०
ख \- १७।.१० ] इति बह्मणो वेदनेनेव सर्वषां रक्षणं दब्ुवतीति श्रुति-
सव्रातरुप्रमृतीनां षेदनस्यानियमं दुर्शयतीति स्थितम् । केचित्तुद्गीथकविः
द्याः कत्वर्थत्वाभावे “ अन्यथात्वं शब्दादिति चेत् । ` [ ब० सू०
३।३।६] इत्यधिकरण उद्गीथविदयायाः क्रष्वथस्वेन क्रतुसाद-
ण्यफटकत्वेऽप्यार्थवादिकमपि फलं तदृविरुद्धं अाद्यमिति देवताधि-
करणो प्रतिप!दितमिति माष्यं विरुष्येत । तथा पुरुषार्थाधिकरणे "यदेष
विद्या करोतिः [ छा०१।१।१० ] इति विद्यायास्तृतीयाश्चस्या कमाङ्ग-
त्वप्रतिपादनान्न विद्यातः पुरुषार्थं इति ' तच्छतः ' [ ज० सू० ३।४।४ |
इति सूत्रेण पूर्वपक्षे कृते तच विध्ाक्ञब्द्स्य पकृतोद्वीथावि-
दयाविषथतवेनोद्रीथविद्यामा्रस्य कर्माङ्कत्वेऽपि न बह्यविद्यायाः कर्मा-
ङ्त्वमस्ती्येतदर्थप्रतिपादकयोः (असार्वचिको' [ ब ०सू०३।४।१० | इति
सू्रतदधाष्ययो्षिरो धश्च स्यादतश्चास्त्येव क्रव्वर्थत्वम् । न च ( तन्निधार-
णानियमः । ` ‹ अङ्गेषु यथाभ्रयमावः ' [ बण०्सु ० ३।३।४२।६१ ] इत्य-
धिकरणद्वय विरोधः । तयोर्ियतक्रत्वथत्वप्रतिष्चेपमात्रपरत्वात् । न च
क्रत्वर्थत्वेऽप्यार्थवादिकफलस्वीकारे प्णताया अम्यपापश्टोकशभ्रवणफ-
लकतवप्रसङ्ग इति शङ्क्यम् । प्रस्तरपहरणस्य क्रत्वर्थस्यापि सृक्तवा-
कमन्त्रपरतिपाद्यफष्टार्थत्ववदुपकोसल विद्याङ्गमृताथिविद्यायाः नास्या-
वरपुरुषाः क्षीयन्ते ` [ छा०४।११।२ ] इति प्रतिपन्नबह्मविधाविरोधि-
तदपयो गिफलाथत्ववञ्च क्रत्वर्थाया अपि पणताया अथवादभ्रतिपन्नक्र-
२५८ . रङ्घरामानुज विरदित॑प्रकारिकोपेता- [श°प्र०१ख०६)
स्वविरुद्धफलार्थत्वे नं दोष इति भाष्यकाराशय इति वदन्ति । अन्ये
तु 'अस्यथावं शब्दात्" [ ब०सू०३।३।६ | इत्यत्र माष्यस्यान्वारुष्योक्त-
स्वात्कतवर्थं न माष्यक्रद्मिमतमिति वदन्ति । प्रकृतमनुसरामः ॥ ५ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि प्रथमप्रपाठकस्य
पञ्चमः खण्डः ॥५॥
प्रकारान्तरेणोदगीथोपासनं प्रस्तुयते-
इयमेवर्गभिः साम ।
छवि पुथ्वीट्टिः साम्न्यथिदुशिश्च कर्तव्येत्यर्थः
तदेतदेतस्यामृच्यध्यूढ₹ साम ।
तवेतद्ग्न्यास्यं सामेतस्यां परथिवीरूपायामुच्यध्यूढमुपरिस्थितमि-
त्यथ; । अत पवायप्युगारूढमेव साम गीयत इत्याह--
तस्मादच्यध्यढ« साम गीयते ।
एवश्क्सामयोः परथिव्यचिहष्टिं विधाय सामनामावयवमूतयोः साश-
ग्द्मङाब्वुयोः परथिव्वमिद्रु्िः कर्तव्येत्याह-
| इयमेव साऽभिरमः ।
उत्तण्ऽयथः |
तत्साम ॥ १ ॥
तत एव परस्परससृष्टप्रथिष्यथिरूपसाशण्दामशाष्वमेटनेन सामव्यव-
हारो छोके प्रवर्तेत इत्यथः ॥ १ ॥
अन्तरिक्षमेवरग्वायुः साम॒ तदेतदेतस्यागूृच्यध्युढश
साम तस्माद्च्यध्यूढ* साम॒ गीयतेऽन्तरिक्षमेव सा
वायुरमस्तत्साम ॥ २॥
योरेवर्गादित्यः साम तदेतदेतस्यामृच्यध्यूढ९ साम
तस्मारच्यध्यूढ ५ साम गीयते योरेव साऽऽदित्योऽ-
मस्तत्साम् ॥ ३ ॥
[छाभ्प्र०१स०्६] . छन्दोग्योपनिषत् । २५७९
नक्षत्राण्येवकंचन्दमाः साम तदेतदेतस्यामूच्यध्युढ*
साम तस्मादृच्यध्युढ साम गीयते नक्षत्राण्येव सा
चन्द्रमा अमस्तत्साम ॥४॥
पर्ववदुर्थः॥२॥३॥४॥
अथ यदेतदादित्यस्य शुङ्कं भाः सेवक ।
शङ्कं माः चषा दीिरित्यर्थः । श्कमिति लिङ्गव्यत्ययश्छान्दसः ।
अथ पन्नीटं परः छृष्णं तत्साम ।
परः कष्णमतिक्षयेन क्ाष्ण्यंङपं परः कृष्णमिति प्रसिद्धं यन्नीलं
तस्ामेत्यर्थः। आदित्ये काष्णयस्य समाहितदशटिभिरीक्ष्यमाणल्वात्तवु-
स्तीति व्र्टव्यम् । अत्र परः शब्दः सान्तो व्र्टव्यः ।
तदेतदेतस्यामृच्यध्यढ* साम तस्मादच्यध्युढश् साम गीयते ॥५॥
अथ यदेवैतदादित्यस्य शुङ्क भाः सेव साऽथ
यन्नीकं परः छष्णं तदमस्तत्साम ।
एवमु चि पुथिव्यन्तरिक्चद्युनक्चघ्रादिव्यगतशुक्कुमारूपत्ववु्टिं साम्न्य-
चिवाय्वादित्य चन्दरादित्यगतनीलमारूपत्वहष्टिं च विधायाऽऽह-
अथ य एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरुषो दृश्यते ।
सआदित्यमण्डलस्यान्तदहिरण्मयो रमणीयो थो योगिभिद्रुहयत इत्यर्थः
८हइइयते त्वग्र्यया बुदूध्या सृषक्ष्मया सूक्ष्मदर्शिभिः" [क ०१२।३।१२]इति शुत्ये-
काथ््रद्धिरण्मय इति शूपसामान्याचन्द्रमुखवदेति वाक्यकारः । ततश्च
हिरण्मयश्ञब्द्स्य न भुरुषार्थो याह्य इति वाक्यकाराभिप्रायः । ततश्च
हिरण्मयत्वमुज्ज्वलत्व मित्यर्थः । ततश्च नीलतोयदामस्यापि दहिरण्मयत्वे
नानुपपत्तिः । यद्वा किन्न तद्धेमसमानवर्णं तस्याऽऽननमिति भीरामाय-
णप्रयोगात् “ पयते रुक्मवर्णम् [ मु० २३। १।३ ] इति श्रुतेश्च
नीटतोयदामस्यापि रुस्मवर्णत्वं संभवति । तच हेतुश्च सप्रदाचगम्पः।
एतत्सर्वं वेदाथसंगरहपरकाशिकायां स्पष्टं तत एवाव गन्तव्यम् । अच
केचित् “ कप्यासं पुण्डरीकम् ` [छा० १।६॥।७] इति वाक्पे
कप्यासशब्देनाऽऽदित्यमण्डलमुच्यते पुण्डरीक मित्यनेन हदयपुण्डरीक-
मुच्यते । अतश्च यथा सूयंमण्डदं हदयपुण्डरीकं . चोपासनस्थानमेवमु-
२८० रङ्रामादुजविरवितभका्ञिकोपेता- [छ ०" १ स“ ६]
क
पासकस्याक्षिणी अपि परमात्मन उपासनस्थानमिति परोक्तथ्याखूषान-
वृषणावसरे व्यासार्थरादित्यमण्डलरूप स्थानावरुद्धकष्णोः स्थानतया
विधानेन संमवतीत्ु्तेरादित्यमण्डलस्थानमुतत्तिशिष्टमिति प्रतीयते ।
ततश्च य एषोऽन्तरादित्य इति वा्यमुपासनोत्पत्तिपरम् । ततश्च परुषा
दश्यत इस्यच द्रष्टव्य इत्यथ इति व्यास्रायांभिप्रायः। न च््ऽऽदित्यमण्ड.
टस्योत्पत्तिशिष्टत्व उत्पत्तिशिष्टस्थानावरुद्धे भाष्यशृदमिमतपुण्डरीकः
दटामलायताक्षत्वादेः कथं विधानमिति वाष्यम्। पुण्डरीकाक्षत्वादेरुत्य-
त्िि्टादित्यमण्डलस्थानाविर्दधत्वादुस्पत्तिशिष्टाविरुद्धगुणानां विधा-
लसंमवात् 1 नस्वेवं सर्व प्रसिद्धोपदेशात् + [ ब०सु०१।२।१)
इत्यत्र "सर्द खल्विदं बह्म तजलानिति शाम्त-उपासीत' [ऊा०३।१४।१]
इत्युसपत्तिरिष्टसार्वास्म्यादरुद्ध मनोमयत्वादीनां विधानं न संमवती-
व्याक्षिप्य सर्वं खद्विति वाक्यस्यो पासीतेत्यनेनैकवाक्यत्वामावेन सावी-
र्यस्य नोतपत्तिशिषटत्वमिति ष्यासार्वैः समथनमयुक्तं स्यात् । मनोमय-
ला्षीनामुखत्तिशिष्टसावांत्म्याविरो धादित्येव परिहारसमवेन वाक्यभे
द्माश्चित्य साकौरम्यस्योत्पत्तििष्टत्वामावसमर्थनं मुधेति चेदुपायान्तर-
स्योपायान्तरादूषकल्वादिति बषन्ति \ अन्ये त्वादित्यमण्डलस्थानावरुद्ध
इत्यस्य नोतत्तिरिषटस्थानावरुद्धत्वमभिप्रेतमपि तु युगपदनुपसंहरणी-
यादिस्यमण्डलाध्षिरूपस्थानद्कय विधानेऽषटदो षदुटविकल्पपरसङ्गा दित्येव
तार्प्यं मित्याहुः 1 ‹ यदा पश्यः पश्यते रुक्मवर्णम् ' [ मु०३।१।३।
इति प्रकरणे मनसा तु विशुद्धेनेति सक्मवर्णविग्रहविशिष्टस्य चछद्ध-
भनोयाष्यव्वोक्तेरारो पिताकारस्य विश्द्धमनोभाद्यत्वामावादनारोपिततवं
सिद्धम् । श्षतिकर्मव्यपदेशात्सः' [न ०सू०१।३१३ | इत्यत्रेक्षणस्य पर-
मासविषयत्वं वक्तव्यमिति परैरप्यङ्कीकृतत्वाच्च । (आदित्यवणं तमसः
परस्तात् ' [ श्वे ०३।८ ] इति तमःपारवर्तिन आदित्यवणे विग्रहविशि-
हत्वामिधानेन कल्पितत्वाप्रसक्तेः । न हि कल्पितस्य तमःपारव तित्वं
संमवति ।
हिरण्यश्मश्रुिरण्यकेश आप्रणखास्सवं एवं सुवर्णः ॥ ६ ॥
रमणी यकष्मश्रकेशो रमणीयसर्वावयव इत्यथः ॥ ६ ॥
तस्य यथा कप्यासं पण्डरीकमेवमक्षिणी ।
कं पिबतीति कपिरादिस्यस्तेनास्यते क्षिप्यते विकांस्यत इति कष्या
समर् ! तथाऽऽह वाक्यकारः-आदिष्यक्षिषं वा श्रीमतछादिति । यद्रा
[श °प्र० १ख ०६] छान्दोग्योपनिषत् । ` २८१
कं पिबतीति कपिर्मां तस्मिन्नास्त इति कप्यासम्र । अपविताष्पि
पक्कजान्नाट स्थस्य पुण्डरीकस्य शोभाविशयशाषिष्वात्ताहशशमिष्ठ षिष-
क्षितम् । यद्वा कं जम् । आस उपवेशन इति धातुरपिपूर्वकः । वि
मागुरिश्ोपमषाप्योरुपसर्गयोरिति वषनाषकारलोपः । के जटेऽप्यास्त
इति कप्यासं सकिरस्थमित्यर्थः । एवमस्यार्थत्रयस्योपपन्नतया वाक्थ-
कारेण सिद्धस्तितस्वमभिगरेत्य भगवता भाष्यकारेण वेषार्थसंयहे-“गम्मी-
राम्मःसमुद्मूतघ्रषष्टनलरषिकरविकसितपुण्डरकदलामलापतेक्षण ` `
इत्यभिहितम् । मकटजघनसहशपुण्डरीकसादुश्यायर्थान्तरं षश्टीटत्वा-
दिदोषटुषटतथा वाक्थक्कद्नादूतला द्खाष्यक्ारेणाप्यनाद्ुतम् । यद्यप्य-
मर्कोशे पुण्डरीकं सिताम्भोजमित्युशिष्ठं तथाऽपि रशाबरस्वामिना
नवमाध्याये भौद्वुं चदं निर्वपेच्छ्ियै भीकाम इति विहितापाभमिष्टौ
पोण्डरीकाणि बर्हीषि भवन्तीति स्तरणार्थस्वेन विहितेषु पृण्छरीकेष्व-
तिदेशभाप्तस्य दर्भः स्तृणीत हरितैरिति मन्रस्प दर्मपदस्थाने पण्डरीक-
पदु हरितपद्स्थने रक्तपषुमूहितव्यभिप्युक्तत्वाष्टक्ताम्मोजमेव पुण्डरीक-
मिति वर्टव्यम् ।
तस्योदिति नाम ।
स्पष्टोऽथंः । तस्योन्नामकत्वे हेतुमाह-
स एषं स्प्यः पाप्पप्य उदितः |
स्वेपापोद्रतत्वाटु्नामकव्वमिस्वर्थः । नीडाच्छकुन्तस्योदमनवत्पापप-
अरादुद्रमनरूपमुख्पाथस्य कुवाप्यमावाषुदमनेन तस्संबन्धरादहित्यं टक््य-
ते । “ नेन ^ सेतुमहोरात्रे तरतो न जरान सुल्युभं शोको न सक्तं न
दुष्कृतम् ` [ छा० ८ । ४। १ ] इति परमातनः सकत दुष्करतसंबन्धा-
मावो हि प्रतिपाद्यते तरतेः प्रा्तिषाचित्वात् । पापरब्दश्च पुण्यपापश-
पोमयविधकर्मपरः । परमात्मप्रकरणेषु निन> सेतुमहोराञे तरतो न जरा
न भत्युनं शोको न सकृत न इष्कृतः सर्वै पाप्मानोऽतो निवर्तन्ते" [छा०
८ । ४ । १ | इति उुकृतेऽपि पापश्शब्कभयोगात् । पाप्मनः कालटनरा-
यरत्युशोकादयः संख्यातस्वादिति वाक्यकारवचनादलौ किकत्वे सत्यनिषट-
फलसाधनत्वरूपप्रवृत्तिनिमित्तयोगाप्पुण्यस्यापि पापहब्डाभिभेयलोप-
पत्तेः । मुमुक्ष्वपेक्षया स्वगादीनामप्यनिष्टखात् ।
23
[ ¬
रङ्गरामानुजदिरवितपरकाशिकोपेता- {9०० {स ०६]
एते तै निरयास्तात स्थानस्य परमातसनः।
क्त नाकपृष्ठगमनं पुनरावृत्तिटक्षणम् ॥
क अपं वासुदेवेति मुक्तिवीजमनुत्तमम् ।
इति स्मरणास्पर्वपापोदितत्वं नाम कर्मवर्यतागन्धराषित्यमिति
फरितोऽ्थः । कृतानामपि कर्मणां एलजननशकषिप्रतिमटतलक्षणः
कथिदैश्वरस्वमाषविशेषोऽपहतपाप्मत्वाख्यः सवैपापोदितर्ष्डाथं इति
दृष्टदयम् । एषं नाम शिष्टज्ञानफलमाह-
उदेति ह वै सरथः पाप्मष्यो य एवं वेद ॥ ७ ॥
स्पष्टोऽर्थः ॥ ७॥
तस्यक्च साम च गेष्णो ।
प्रथिन्यगन्यादित्यदशिविशिष्टतया प्राक्पस्तुते कक्तामे एतस्य गान-
खपे । यद्यप्युवो गानाभ्रयत्वेऽपि न गानरूपतवं तथाऽप्यमेदोपषारेण
गेष्णण्वोक्तिर्रष्या । अव्युत्पन्नो गेष्णश्ञष्षो प्यत्ययेन पुस्वम् । अभ्री-
ना दिपरतिपादकक्सांमगेयत्वोक्त्या स्वात्कष्वमुक्तं मवति ।
तस्मादुद्रीथस्तस्माखेवोद्वातेतस्य हि गाता ।
यस्मादुन्नामकसं परमास्मनोऽत एव॒ तद्गानरूपत्वाहिषीयमक्तेर-
दगीथसंज्ञतं तद्गातुरुद् गातुस्ञावच्वं चेत्यथः । यद्वा परमात्मन उन्ना-
मकत्वावरुक्सामगेष्णववाचोद्वेष्णस्य परमात्मन उद्रीथत्वमुपपद्ते तत
उद्रीथे परमासहुशिषुक्तेत्य्थः ।
स॒ एष ये चामष्मापरा्ो खोकास्तेषां चेष्टे देवकामानां च।
स एष िरण्मयः पुरुष आदित्यमण्डलोध्वंवर्तिटोकानां देवमोग्य-
मोगोपकरणमोगस्थानानां च नियन्तेत्यर्थः ।
इत्यधिदेवतम् ॥ ८ ॥
२८२९
इति चछाम्दोग्योपनिषदि प्रथमप्रपाठकस्य षष्ठः खण्डः ॥ १॥
उपदिष्टमिति शेषः ॥ < ॥
इति च्छान्वोग्योपनिषलकाशिकाया प्रथमप्रपाठकस्य
पठः खण्डः॥ ५ ॥
मी `
[छाश्व्र° १ख० ७| छान्दोग्योपनिषत् । । २८१
अथाध्यात्मम् ।
उपदिश्यत इति शेषः ।
वागेवकेपराणः साम तदेतदेतस्यामृच्यध्युढश
साम तस्माहच्यध्युढ साम गीयते वागेव
सा प्राणोऽमस्तत्साम ॥ १ ॥
चक्षुरेवगात्मा साम तदेतदेतस्यामृच्यध्युढ५ साम तस्मा-
दच्यध्यूढ* सताम गीयते चक्षुरेव साऽऽत्माऽमस्तत्साम॥२॥
भरीजमेवङमनः साम॒ तदेतदेतस्यामृच्य-
ध्यु साम तस्मादश्यध्यट« साम गीयते
भ्रोजमेव सा मनोऽमस्तत्साम ॥ ३ ॥
अथ यदेतदश्णः शुषे भाः सैवर्गथ
यन्नीटं परः रुष्णं तत्साम तदेतदेतस्यामृच्य-
ध्यूह५ साम तस्मादृच्यध्यूढ साम् गीयते
अथ यदेवेतदष्ष्णःशुक्क भाः सेव साऽथ
यन्नीलं परः ऊष्णं तदमस्तत्साम ॥ ४ ॥
एवमुचि षाक्दक्षुःभोताक्षिगतश्चक्कुमारूपववदृ्िं साने प्राए (इ्छाया-
श्ममनोक्षिगवपरःकरष्णरूपवष्ट ध च षिधायाऽऽह--
अथ य एषोऽन्तरक्षिणि पुरुषो दश्यते
सेवक्तस्साम तदुक्थं तयजुस्तद्रह्न ।
चक्षुषि यः पुरुषो योगिभि्हंश्यते स एषग्यजुःसाः (स््पेक्थािज्ष-
स्नाता बह्म चेत्यथः । अचोक्थस्य चय्यपेक्षपा पृथक्प्वरिगप्रनं गोव. .
लीवरदन्ययन दष्टव्यम् ॥१।२।२॥४॥
तस्थेतस्य तदेष हपं यदमुष्य रूपं य्रम्-
ष्यगेष्णो तो गेष्णो यन्नाम तन्नाम ॥ ५॥
एतस्याक्ष्यन्तवर्तिनः परमपुरुषस्याऽऽदित्यान्तवंर्तिनो यद्धिरण्मयत्वाः
२८४ रङ्करामायुजविरवितप्रकाशिकोपेता- (ज०प्र° {स०७।
विरूपमुदिति नाम ऋक्सामरूपगेष्णौ अ तानि स्ाणि मबन्ती-
त्पर्थः॥५॥
स एष ये चेतस्मादर्वा्ो लोका-
स्तेषां चेष्टे मनुष्यकामानां चेति ।
एतस्मादस्िस्थानावधोवर्तिनां लोकानां मुष्थमोग्यादीनां च निय-
नतेष्य्थः ।
तय इमे वीणायां गायन्त्येतं ते गायन्ति
यस्मादयभीश्वरस्तस्माद्धेतोर्वीणागायकाः स्वऽपीममेष गायन्तीः
व्यर्थः । तस्य सर्वात्मकत्वेन दुवमनुष्याहिकर्मकगानस्यापि परमात्म.
विषयस्वादिति माषः ।
तस्मात्ते धनसनयः ॥ ६ ॥
समिलामः । धनानां सनिर्येषां ते धनसनयः । दश्वरगायकत्थादेव
वीणागायकानां घनलामधच्वं न द्यनीश्वरगातृत्वे धनप्रसक्तिरस्तीति
माषः ६॥
भ ह ९
अथ य एतदेवं विद्वान्साम मायत्युभौ स गयति।
अभ्यात्माधिदैवतभिन्न व्यायुक्त सशुष्ठीथं यो गायसि स वाक्षुषमा-
दित्यस्थं च गायतीष्थथः। उद्धीथस्य चाष्षुषेण परमात्मना ऽऽकित्यान्तर्व-
¶तिना च परमाप्मनेक्थाध्यासविशिषटतया वाहशोदहरीथगायकस्येव परमा-
त्मगायकत्वादिति भाषः ! तस्पैवेदिदुः फलश्रुच्यते- -
न ग ०.१ क
सोऽमुनेव स एष ये चामुष्मात्रा्चो लोका-
(कष
स्ताच्ध्याऽऽपोति देवकामाश्थ ॥ ७ ॥
प = = = 4
अथर्व व चत्तश्मादवाञ्ा ठकका-
स्ताश्वाऽऽथोति मनुष्यकामाध्थ । `
स विद्वानसुनेवाऽऽदित्यान्तवंतिनोपासितेन स एष तदुपासनादिषशिष्ट
एतस्मादुष्वठोकान्देवकामांश्चाऽऽप्रोति । अनेनाक्ष्यन्तर्वविनोपासितेन
मनुष्यलाकाद्धस्तनलाकान्मनुष्यकाममांश्चाऽऽप्रोति। चक्षुरादित्यस्थानव-
तपरमात्मोपासनया सर्वलोकातिमवतीदर्थः.। .
[छन्प्रण्१ख०७] . छान्दोग्योपनिषत् । .. २८५
तस्मादु हैवं विदुदगाता ब्यात् ॥ ८ ॥
कं ते काममागायानीति ।
एताषुशविद्यायुक्त उष्ाता यजमानं प्रति हे यजमान ते कं देवकामं
मनुष्यकामं षा गानेन संपादयानीति बुयादित्यर्थः । नन्बेताहश्षोक्ताबु-
ठ्वातः कथं सामथ्य॑मित्यचाऽऽह-
एषं लेव कामगानस्येष्टे य एवं विद्वा-
म्स्राम मायति साम गायति॥९.॥
इति छान्दोग्योपनिषदि प्रथसप्रपाठकस्य
सप्तमः खण्डः ॥ ७ ॥
एवं विदुषः सामगस्य कामसपाद्कगानसामथ्यमस्तीव्य्थः । दिर-
प्तित्िद्यासमाप्त्यथां । एतव्वण्डाम्त्मतवाक्यविषयकमधिकरण हिख्यत
समन्वयाध्याये प्रथमपादे--अम्तरादहिस्येऽन्तरक्षिणि च वतंमानत्वेन
श्रतः परुषो जीव एष । ˆ हिरण्यरमश्र्हिरण्यकेश आप्रणखार्सवं एव
सुषर्णः' [छा० १।६।६] इति शरीरसंबन्धश्रवणाच्छरीरस्वस्यैव कमंजन्य-
तावच्छेदकस्येन कमाजन्यशरीरसंमवाद्यक्षमश्रुतेन शरीरित्वालेङ्खेन
जीवस्षे निश्चित ओपसहारकं सवपापोदेतत्वमाप क्षिक नेतव्यामात
पर्षपक्चे प्राप्त उष्यते-“अन्तस्तद्धमोपदेश्षात् [ब० ० १।१।२० आदि
त्याक्ष्यस्तवंतीं परुषः परमात्मेव परमात्मधमापषेशात् । कमवर्ईदयतागन्थ-
राषहिव्यलक्चषणं निस्याषिभतं सर्वपापोदितत्वं न परमात्मनोऽन्य् संम
वति ततश्च चरमश्चतमपि “उदेति हवै सर्वेभ्यः पाप्मभ्यो य एवं वेषु
[० १।६।७] इति फठरूपतात्पर्यलिङ्खासषंलम् । तथक्रसामगेयत्वा-
क्षिप्तं भेवकङतत्सामेति वाक्ष्यश्रतं च सार्वात्प्यं परमाव्मधमः । तथाशक्ष्या-
1देत्यवरत्यकपुरुषगतेध्वाधावातलोककामेश्वरत्वरूप नरङ्कुरा सवकाम्न्च-
रत्वमपि “सोऽमुनैव स एष ये चामष्मात्पराश्चो लोकास्ताभश्वाऽऽप्रोषि
देवकामाशश्च । अथानेनैव ये. चैतस्मादर्षाश्चो लोकास्तानअऽऽप्रोति
मनुष्यकामा<अः [छा ० १।७७८ हति वाक्यशेषप्रतिपन्नफलरूपतात्पय-
विङ्कानुगृहीतव्वासबलम् । अतः प्रबलैः पर्मास्मटिङ्खैः परमात्मत
-निर्णति-अजा यमानो बहुधा प्रिजायते ।
२८६ शङ्गरामालुजविरयितपरकाशिकोपेता- [०० १स०७]
अजोऽपि सन्नप्ययात्मा भूतानामीश्वरोऽपि सन् ।
प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय संमवाम्यासमायया ॥ [मी ०४१६]
परिज्ाणाय साधूनां विनाक्ञाय च दुष्कृताम् ।
धमेसंस्थापनाथोय संभवामि युगे युगे ॥ [ गी० ४।८]
ज्छत्नृदाताभिमतोरुदेह इति श्तिस्मृत्यनुसारेणाजहस्स्व मावसयैव
परमात्मनो मायाक्षग्वितिसंकल्पमाघ्रेणोपासकपरिवाणायाप्राक्रतदिष्यषि-
ग्रहपरिग्रहोपपत्तेः । एतेन निस्यस्य सवज्ञस्य सषंराक्तेर्ताना्थं॑प्रवत्यर्थं
धा करणानयेक्षणादात्मानन्वतुप्तस्य विग्रहे स्प्हासंमवाच विग्रहो न
संमवतीति शद्रा पत्युक्ता । करणानपेक्षत्ञानकरियस्यापि परमात्मन
उषपासकानुयहार्थं मोगाथं च विग्रहस्वीकारोपपत्तेः । प्रमूतानन्दानाम-
प्यानग्वान्तरापेक्षादर्शनेन निरतिक्यानन्दस्वरूपस्यापि बह्मणः प्रीति.
विशेषपिक्षायाः संभवात् । न च विग्रहस्य भोग्यतवे स्वरूपमोग्यत्ववै-
कल्यं दाङ्ू्यम् । स्वसंचन्धि मोग्यत्वस्य स्व भोग्यत्वातिहशयावहत्वेन तदै-
कल्यावहत्वामावात् । तच्च च |
समस्ताः शक्तयश्चैता न्रृप यन्न प्रतिष्ठिताः ।
तद्िश्वरूपवेरूष्यं खूपमन्य द्धरेर्महत् ॥
समस्तशक्तिरूपाणि तत्करोति जनेश्वर ।
देवतियंङ्नुष्याख्याचेष्टावन्ति स्वलीलया ॥
ˆ नित्यालिङ्कस्व मावसिद्धिरिन्द्रायाकाराङ्गपत्यङ्कव्यश्नवती '“उज्ञ-
हाराऽऽत्मनः केशो सितकृष्णो ` अंशांशेनावतीर्यौन्यांमित्यादिपिमा
णान्नित्यस्य विग्रहस्याशिधिलसंस्थानस्येवाप्राकृतानन्तावतारंेतुत्वमु-
पपद्यते चतुमुंखदेहस्य संस्थानाेधिल्येऽप्यनेकदेहो त्पाद्कत्वदर्शनात् ।
ततश्चोपासकानुग्रहा्थ स्वेच्छा सृष्टाप्राकरतशरीरसंबन्धस्य पमाणसिद्धस्य
परमात्मनि सत्वान्न हिरण्मयविग्रहसंबन्धानुपपत्तिः परमात्मनः ।
अतोऽक्ष्यादित्यान्तव्ती परमात्मा । नन्वाऽऽदित्यपुरुषादन्यः परमात्मेव
नास्तीत्य्ाऽऽह-- मेद्व्यपदेशाान्यः' [ ब० सु० १। १। २१ ]।
य आदित्ये तिष्ठन्नादित्यादन्तरो यमादित्यो न वेद ' [ बु० ३।७॥
९ ] इत्यादिनाऽऽदित्यादिपुरुषावेद्यस्य तान्नियन्तुः परमात्मनोऽन्यस्य
भमाणसिः त्वा्तद्यतिरिक्तो नास्तीति न शङ्कवम् । न च नित्यमुक्तव्य-
तिरिक्तः परमातमा नास्तीत्यपि शक्यं धङ्कम् । आत्मनि तिन्निति
छा शप्र०१स०८] छान्कौग्योप निषत् । २८७
पर्याये परिद्यद्धयुक्तात्मभ्योऽपि मेवप्रतिपादनादतोऽन्तरादित्येऽन्तरक्षिणि
च विद्यमानः परमात्मेति स्थितम् । प्रकृतमनुसरामः ॥५७५८।॥९॥
इति ष्छान्दोग्योपनिषतस्मकाशिकाथां प्रथमप्रपाठटकस्य
सप्तमः खण्डः ॥ ७॥
प्रकारान्तरेणोपासनं बिधातुमाख्यायिकामाह-
चयो रोद्रीथे कृशा बशरुव शिकः शाटादत्यशै-
कितायनो दालयः प्रवाहणो जेविरिति ।
जालाधस्सुतः शिटकनामा, दल मगोचधशिङकितायनसतः, जीवतः
प्रवाहणनामा । चथ एव उद्रीथविन्ञाने निपुणा बभरूवुरित्वर्थः । शाला-
घत्यः \ शालटाषच्छब्वादुपत्यार्थेऽणि तदष्तास्स्वार्थऽभिजदिषमृच्छाला-
वदिल्यादिनिा यजञ्पस्वयः । दाल्भ्यः, दट्मक्शब्व्ाद्वो्रापत्ये गर्गादित्वा-
यञ् ! विकितायनशब्दाद्पत्येऽ्थं कषित्वादणि चेकितायनः । जीवल-
काब्दावत इनि जेवलिः ।
ते होचरुद्रीथे बै कुशलाः स्मो हन्तो-
दरीये कथां वदाम इति ॥१ ॥
वयसुद्ीथविधाने कुश्चला मवामः । अतो विद्यायैश्द्याय वाद्करथा
परस्परं प्रवर्तयाम इत्ुचुरित्यथंः ॥ १ ॥
तथेति इ समुपरिविशुः ।
तथा कर्म॑इत्यन्योन्यसुक्त्वैकज्ोप विषटवन्त इत्यथः ।
स ह प्रवाहणो नेवलिरुबाच !
प्रवाहणः क्चियस्तौ बाद्यणौ प्रागदम्यादुवाचेत्यथेः ।
परगवन्तावये वदतां बाह्मण-
योर्वंदतोवांचर भरोष्यामीति॥२॥
मगवन्तौ पूलावन्तौ बाह्धणावये वादकथां कुरुतां तसक्षारं
भोष्यामीति ॥ ₹२॥
२८८ रङ्करामानुजविरवितंप्क्षाशेकोपेता- [शश्पर०१ख०८]
` ` “सह शिलकः शालावत्यश्वेकितायनं दालयमुवाच
हन्त त्वा पृच्छानीति पृच्छेति होवाच ॥ ३॥
स्पष्टोऽर्थः ॥३॥
का सान्नो मतिरिति ।
गतिरयनं प्राप्यमित्यथः ।
स्वर इति होवाच ।
स्वरात्मकत्वात्सान्न इति मावः ।
स्वरस्य का गतिरिति प्राण इति होवाच ।
प्राणनिवत्येत्वात्स्वरस्येति मावः) एवमुकत्तरतराप्यौ चित्यमनुसंथेयम् ।
प्राणस्य का गतिरित्यन्नमिति होवाचा-
ञस्य का गतिरित्याप इति होवाच ॥ ४ ॥
अषां का गतिरित्यसो रोक इति होवाच ।
द्युलोकादेव वुशिप्रभवादिति मावः ।
अमुष्य रोकस्य का गतिरितिन
स्वगं लोकमतिनयेदिति होवाच ।
स्वर्गं लोकमतीत्य परमाश्रयान्तरं साम न नयेत् । स्वर्भलोकव्यति रि-
क्तमाभयान्तरं साम न प्रापयेदित्यर्थः । न वदिति यावत् ।
स्वगं वयं लोक सामाभिरसस्थापयामः
स्वगंसभ्स्ताव* हि सामेति ॥ ५ ॥
अतो वयमपि सामामि साम प्र्या्रयतेन स्वर्भ लोक सम्पक्स्था-
पयामः । “स्वगो वे लोकः सामवेषः' इति थत्या स्वगत्वेन सान्नः स्तय-
मानत्वादिव्यर्थः ॥ ५॥ | प
त* ह शिलकः शालावत्यशरैकितायनं
दालयमुवाचापरतिष्ठितं वै किट ते
` छ °प्र०१ख०८। छान्दोग्योपनिषत् । २८९
दालय साम यस्त्वेतां बुयान्मूर्पा ते
विपतिष्यतीति मूर्धा ते विपतेदिति॥ ६॥
हे दाभ्याप्रतिष्ठितं स्वर्गलोकं सामगतिपरम्पराविभास्तिभूमिं वदत.
स्तव मते सामाप्रतिष्ठितमेव स्यात् । एतस्मिन्समये यः कथ्िदागत्य
वाद्कथायामयुक्तमथं प्रतिजानानस्य ते मूर्धा विपतिष्यतीति यदि बूया-
तदा विपतेदेव न संशयः । मया तु सौहादत्तथा नोक्तमतो जीवसीति
शिक उक्तवानित्यर्थः ॥ ६ ॥
हन्ताहमेतद्धगवत्तो वेदानीति विद्धीति होवाच ।
त्यहं सामगतिपरम्पराविश्रान्तिमूमिं तत्तो जानीर्घामिति प्रधि
तस्तथेस्युक्तवानित्य्थः ।
अमुष्य लोकस्य का गतिरित्ययं रोक इति होवाच ।.
यागदानहोमादिमि मूलोकस्य स्वर्गोपजीष्यत्वादिति भावः ।
किन क क
अस्यखोकस्य का गतिरिति न प्रतिष्ठां टोकमति
नयेदिति होषाच प्रतिष्ठां वयं लोकश्सामभिः
सश्स्थापयामः प्रतिष्ठासश्स्ताव< हि सामेति॥ ७ ॥
पथिषीलोकस्य का गतिरिति दाल्भ्येन पृष्टः शिलकः प्रतिष्ठां परथि-
वीलोकमतिक्रम्य सामगतिपरम्पराविश्रान्तिमूमिमन्यं न कश्चिदपि वदेत्।
अतो वयमपि तथेव वदामः । श्यं वै रथतरमः इति श्त्या सान्न
प्रातिष्ठाटोकप्वेन स्तूयमानववात्स्वगस्य ज्योतिश्चक्रलय्रतया बमभ्भ्रम्यमा-
णस्वेन प्रतिष्ठाखाभावोऽपि परथिष्यास्मु स्थिरत्वासतिष्ठाखमिस्युक्त-
वानित्य्थंः ॥ ७॥
क अ = क
तह प्रबाहणा जवाङरवाचान्त-
वंदे किल ते शालावत्य साम!
अन्तवतीं प्रथिवीं सामगतिपरम्पराविश्रान्तिभूमितया प्रतिजानानस्य
ते मते सामान्तवदेव स्यादित्यथंः। ‹
कभ = क [+ ^
यस्तवेतरिं वूयान्मूर्था ते विपतिष्यतीति
३७
२९० रङ्गरामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [गश०प्र०१सख०९]
मूर्धा ते विपतेदिति .हन्ताहमेतद्गवत्तो
वेदानीति विद्धीति होवाच ॥ < ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि प्रथमप्रपाठकस्याष्टमः
खण्डः ॥ < ॥
` प्रववहुर्थः॥<॥ ` ७
इति च्छान्दोग्योपनिषष्मका्िकायां प्रथमप्रपा-
ठकस्याष्टमः खण्डः ॥ ८ ॥
पेना चिदया
एवमनुमतः शिटको राजानं प्रष्छति-
अस्य रोकस्य का गतिरित्याकाश इति होदाच ।
भस्य प्रथेवीटोकस्य का गतिरिति शालावत्येन पृष्टः प्रवाहण
आकाश इत्युक्तवानित्यथंः । नित्यमच्ाऽऽफाशत . आकाङटायतीति. वा
वयुर्पत्याऽऽकाशचशब्दो बह्मपरः । आकाशो वै माम नामरूपयोनि्वहि-
ताः [ छा० ८ । १४ । १ ] इत्यादावाकाशशब्दस्य बह्मण्य पि प्रसिद्ध-
त्वान्न तु मृताकाशपर इति एष्टव्यम् 1 तदेव गतित्वं प्रपश्चयति---
सवांणि ह भा इमानि भ्रूतान्याका-
शादेव समुत्पयन्त आकाशं प्रत्यस्तं यन्ति।
विदचिदात्मकप्रपश्च आकार्ादेवोतपद्यते ततैव टीयत इत्यः । `.
भाकाशो दोवेयो ज्यायान् ।
ज्यायस्त्वं नाम सर्वैः कल्याणगुणैः सर्वेभ्यो निरतिशयनिरुपाधिको-
त्कषः । |
आकाशः परायणम् ॥ १ ॥
परायणत्वं परमगतित्वं परमपराप्यत्वमिति यावत् ॥ १ ॥
स॒ एष परोवरीयानुद्रीथः )
पर उष्कृष्टो वरीयान्वरीयसामपि वर इत्यर्थः । अच परःदाष्डः
सकारान्तो कषटव्यः । एवंरूप आकारा उद्रीथः परमात्महशटिवििष्ट
उद्र(य इत्यथः । उद्राथ एताहशाकाशहषिः कर्तव्ये ति. यावत् ।
[छश्प्र०१ख०्९] ` ` छान्दोग्योपनिषत्! ` २९१
स एषोऽनन्तः ।
उद्।थेऽध्यस्यमानोऽयमाकाशोऽनन्तोऽपरिच्छिन्न हत्यर्थः । ततश्व
नन्तस्याऽऽकाशङग्डितिस्य परमात्मन एव॒ स्रामगतिपरम्पराविभ्रान्ति-
मूमित्वान्मत्पक्षेऽन्तवद्रवै किट ते सामेत्युक्तोऽन्तवच्वदोषो न प्रसर.
तीति मावः |
परोवरीयो हास्य भवति परोवरीयसो
ह खोकाजयाति य एतमेवं विद्वान्परो-
वरीयाश्समुद्रीथमुपास्ते ॥ २ ॥
यः परोवरीयांसमेतमाकाशश्शष्पिते परमास्मानं विद्वानाकाशव्वेनो द्रीथ-
मुपास्ते तस्यं परोवरीयस्त्वगुणकं जीवनं मवति परोवरीयस्त्वगुणकस-
कललोकावा्तिश्च मवति ॥२॥ | |
प्रवाहणः स्वोक्तार्थं संवादयति-
तर हैतमतिधन्वा शोनक उदरशाण्डिल्यायाक्त्वोषाच ।
अतिधन्वनामा श्युनकसुत उद्रशाण्डिल्यायषंये । उदरशष्देन संत-
तिर्लक्ष्यते संततिक्ञाटी शाण्डिल्य इत्यर्थः । तस्मा पनमुद्रीथमुक्तवाऽ
न्यदप्युवाचेत्यथैः । किं तदित्यत्राऽऽह-
यावन्त एनं प्रजायामुद्रीथं वेदि-
ष्यन्ते परोवरीयो हैक्यस्तावदस्मि-
छीके जीवनं भविष्यति ॥ ३ ॥.
वे दिष्यन्त हव्येतद्यत्ययेनाऽऽत्ममेपष्म् । प्रजायां त्वत्संततो यावन्तः
परुषा एनयुद्धीथमुपासिष्यन्ते तेषाम॒त्कुषटमिह लोके जीवनं मविष्य-
तीत्यर्थः ॥२॥
®
तथाऽस्मिहठाके ठोक हति ।
तथाऽमषस्मिन्नपि परलोके मविष्यतीत्यथं; । परोवरीयो . जीवनमित्य-
न॒षङ्कः । छोके लोक. इति वीप्सायां द्विवचनम् । इत्यतिधन्वोषाचेति
पर्वेणास्वयः । अत इदानीतनानामपि तद्विदां तत्फलमस्तीत्याह- `
क, क क
स॒ य एतमेवं विद्वानुपास्ते परोवरीय एव हास्या-
२९९ रङ्गरामानुजविरवितपरकाशिकोपेता- [ग ०प्र०१ख ०९]
सिमि$ीके जीवनं भषति तथाऽमुष्मिहोके
लोक इति लोके खोक इति ॥ ४ ॥
इति च्छान्दोग्पोपनिषदि प्रथमप्रपाठकस्य नवमः
खण्डः ॥ ९ ॥
ययि गतर
` द्विरक्तिर्विद्यासमाप्त्यथां । एतत्वडान्तर्गतवाक्यविषयकमधिकरण-
मुपन्यस्यते समन्वयाध्याय प्रथमपादे--उद्ीथेऽध्यस्योपा स्यमानाकाशो
भूताकाश एव । आक्राशश्शब्वुस्य मूताकाशे रूढत्वेन रूढाकाराशब्वा-
भ्यासादिति पृंपक्षे प्राप्त उच्यते-“आकाशस्तलिङ्घात् ' [ ब०सु०१।-
१।२२] आकाञश्षब्दाभिधेयः परमाप्मा निखिटजगददैककारणत्वस्व-
ज्यायस्त्वपरायणत्वादीनां परमात्मलिङ्धानां मूताकादोऽसमवान्दुताका-
दास्याचेतनवरमं प्रति कारणस्वसं मवेऽपि चिवचिद्रर्मकारणत्वासेमवात्सर्वैः
कल््याणगुणेः सर्वोत्कृष्टत्वलक्षणञ्यायस्त्वस्याप्यसं मवाद् चेतनस्य स्वरू-
पभिद्वस्वेन मोक्चषिसोधितया च दहेयज्ाब्दादिमिषिद्धविषयप्रावण्यजन-
कतया सकलपुरूषा्थविरोधिनोऽेतनस्य परायणत्वलक्षणप्राप्यत्वस्य
घाऽसंमवात् । तस्य च का सान्नो गतिरस्य टोकस्य का गतिरित्युपक्र-
मटक्षणतात्प्यलिङ्तेन प्रतिपिपावृयिपितव्वावगमास्तिपिपादयिषितप-
रायणत्वानन्तव्वपरोवरीयस्त्वा दिलिङ्विरोघेऽभ्वस्ताया अपि श्रतेदुंवं-
टव्वात्् । आकाशशश्षष्द आकाशत आकाशयतीति योगवशेन परमा-
त्मपर एव । ननु ˆ सवाणिहवा हमानि मूतानि'[ छा०१।९1१] इति
धुत्येवाऽऽकाश्चस्य जगत्कारणत्वावेद्नादययथाभ्रुताकाक्षस्येव जगत्कारण-
स्वमभ्युपेतव्यमिति चेन्न । ˆ सदेव सोम्यद्मय -आसीत् । ` [ छा० ६ ।
२।१। | आत्मा वा इदमेक एवाय आसीत् । ` [ १०.१। १]
एको ह वे नारायण आसीदित्यादियोग्यार्थानमुवादरूपबहुवाक्यविरोध
एकस्याटुवाद्रखूपस्यायोग्या्थंस्यास्य वाक्यस्य इ्वंलत्वेन स्वार्थप्रतिपाद्-
नसामथ्यामाषात् । अत आकाशशब्डो योगिक्या वृत्त्या बह्मपर एव ।
यस्व भ्यासर्विरथौविरोध एव रूद्िपराबल्यमित्यपशूद्राधिकरणनयोप-
जीवनेनावयवकशक्त्या निर्वाहो भाष्य उक्तः । रूढ्यपरित्यागेनापयवसा-
नवृर्याऽऽकाराशब्द्स्याऽऽकाशशरारकपरमात्सपरतया निवांहोऽप्यभि-
मत इत्युक्तम् । तदुपायान्तरसं मवप्रदक्ञनमाच्रपरं न तु प्रकरताभिपरायम् ।
[सअण्प्र०१ख०१०] छान्दोग्योपनिषत् । २९६
अनन्यथासिद्धमूताकाशलिङ्कसस्व एव जीवमुख्थप्राण लिङ्गात् । `
[ ब०-सू० १।४। १७। | इति छत्रोक्तन्यायावतारात् ।
परविद्यासु जीवोक्तिर्मिरुक्त्यादेः पराश्रया ।
तलिङ्कानन्यथासिद्धो तद्विशिष्टावलम्विनी ॥
इत्याचार्योक्तेभूताकाराङारीरकाब्रह्मणः सकलचेतनाचेतनवगेत्पत््य-
मावेन ' सर्दणि ह वा इमानि भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्ते ' [ छा०
१।९। १ । ] इस्यजाऽऽकाशश्ञब्दस्य मूताकाशररीरकवबह्यपरातिपाष्-
कत्वास्तमवाचेति द्रष्टव्यमिति स्थितम् । प्रकृतमनुसरामः! ४॥
इति च्छान्दोग्योपनिषत्पकाशिकायां पथमप्रपा
ठकस्य नवमः खण्डः ॥ ९॥
प्रस्तावोद्रीथप्रतिहारमक्तिज्प विषयकोपासनानि विधातुमाख्यायि-
कामाह-
क क षस्ति
मटचीहतेषु कृरुष्वाटिक्या सह जाययो
४; त
चाकायण इष्यग्राम प्रदणकं उवास ॥१॥
चक्रस्य सुत उषस्तिनामा कश्च्नपिररमवृष्कितदु्िक्षदूषितेषु कुरुषु
दै ेष्वारिक्याऽनुपजातपयोधरादिव्यञ्जनया मार्यया सहेभ्यानां गजारोे-
हाणां मामे प्रद्राणक्रोऽनक्नेन छस्सितां गतिमापन्नों बह्मविय्याया
निष्पत्तये प्राणानामनवसादं काठक्षन्लुवास । दा कुत्सायां गताविति
(क वि छा +न १ क क
हि धातुः । चक्रस्य गोत्रापत्यमित्यथ॑ऽस्वा दित्वात्फाञे चाक्रायण इति
ख्पम् ॥ ? ॥
क पुः ४4 छ 9 (> क क
स हेयं कुल्माषान्खादन्तं बिभिक्षे ।
सोऽन्नार्थ्यटन्कुस्सितान्माषान्खादन्तमिमभ्यं याचितवान् । कुल्माषा
दीति रनिर्दुशाल्डुस्वितमाषा्थं कुट्मापरब्दस्य साधुत्वम् ।
त होवाच । नेतोऽन्ये रियन्ते यच
येम इम उपनिहिता इति ॥ २॥
इतो मया मक्ष्यमाणादुच्छिष्टराशेः इठ्माषा अन्ये न विद्यन्ते ४
यद्यस्मराद्धेतोरिमे इ्ुल्माषा मे चये मदीये मक्ष्यचय उच्छष्टराशावुप-
निहिताः प्रक्षिप्ता अतः किं करोमीपस्युबस्तिमिभ्य उवाचेत्यथंः ॥ २५.
२९४ रङ्गरामानुजविराचितप्रकाशिकोपेता- [{छा°्भर०१ख० १०]
एतेषां मे देहीति होवाच ।
उच्छिष्टानामपि मध्ये मश्यमपि किचिहेहीति प्राथितवानित्यर्थः
तानस्मे प्रददो
तान्कुह्माघानुषस्तये वुत्तवानित्य्थः ।
हन्तानुपानमित्युच्छिषटं वे मे पीत स्यादिति होवाच ॥३॥
समीपस्थमुदक गृहीत्वा गृहाणानुपानमितीभ्येनोक्तस्तदुदृकपानेनो-
च्छि्टोदकपानं मे स्यादिति प्त्युवाचेत्यर्थः ॥ ३ ॥
न सिदेतेऽप्याच्छष्टा इति न वषा
अजीविष्यमिमानखादान्ेति होवाच
कामो म उद्कपानमिति॥ ४ ॥
किमेत इदानीं त्वया मचों गृहीताः इल्माषा अनुच्छि्टा इतीभ्येन
पयनुयुक्तः कुट्माषाखादने स्वस्य जीवनहानिर्मवति। ताषन्मान्न खादनेन
धृतप्राणस्य स्वस्योच्छष्टोदुकपानं कामकारितं मिषिद्धं स्यादित्यवा-
चेत्यर्थः ॥ ४ ॥
सह् खादिवा, तिशेषाजायाया आजहार ।
स होपस्तिस्तान्मक्षपित्वाऽतिशिशटाखायायै दच्तवामित्य्थः।
साऽग्र एव सुभिक्षा वभूव तान्पतिगृद्य निदधौ ॥ ५ ॥
सा जाया प्रागेव ठन्धान्ना बभूव तथाऽपि श्लीस्वमावावनवज्ञाय
तान्कुल्माषान्पत्युहंस्तात्पतिगृष्य निक्षिप्तवती ॥ ५॥
स ह परतः स्राजहान उवाचं यद्बता-
लस्य ठभेमहि लभेमहि षनमाचाम्।
स हापास्तः शायनं पारेत्यजन्नेव पल्न्यां शुण्वत्यामिदुमुवाच । ॐ
तत् । यद्यन्षस्य स्ताकमाप ठमेमहि तेन प्राणान्धृच्वाऽल्पधनं टमे-
महत्यः ।
कर्थ धनमाता छभ्यत इत्यजाऽऽह-
राजाऽसता यक्ष्यते सर मा सर्वैराविन्येव्र॑णीतेति ॥६॥
राजाऽसा नातेदूरे यजते समां ष्टा सर्वाण्वाविज्यानि तया कारः
चत्तव्यानाति प्राथयेतेत्युवाचेत्यर्थ; ॥ ६ ॥
[छा०प्र०१ख०१०] छान्दोग्योपनिषत् । ` ॥ २९५
तं जायोवाच हन्त पत इम एव कृत्माषा इति ।
हे पते ये मद्धस्तनिक्षिपतास्त्वया कुह्माषास्त इम एव । एतान्गृहा- .
णेस्युक्तवतीत्यथंः ।
तान्खादित्वाऽमुं यज्ञं विततमेयाय ॥ ७ ॥
तानेव पयुषितोच्छिषश्टान्छुल्माषान्भक्षयित्वा विस्तीर्णं यज्ञं गतवा.
नित्यर्थः ॥ ४७ ॥
तत्रोद्वातृनास्तवे स्तोष्यमाणानुपोपविवेश ।
आस्तुबन्त्यस्मिश्ित्यास्तावः स्तोत्रस्थानम् । सदसि स्तोतुं प्रवृत्ताना-
मुद्ातुप्रस्तोतृप्रषिहतणां समीप उपविष्टवानित्यर्थः ।
स॒ ह प्रस्तोतारमुवाच ॥ < ॥
प्रस्तोता दवता प्रस्तावमन्वायत्ा तां वचेदविद्यान्
भस्तोष्यसि मूर्धा ते विपतिष्यतीति ॥ ९ ॥
हे प्रस्तोतः प्रस्तावमक्तावध्यस्य या देवतोपास्या तामविदित्वा यदि
विहुषो मम समीपे प्रस्तोष्याकषि मर्था ते विपतिष्यतीत्यर्थः। यथपि
तेनोमो कुरुतो यश्चैतदेवं वेव् यश्च न वेद" [छा०१।१।१०] इत्यविदुषोऽ-
प्याव्विज्याधिकारोऽस्ति तथाऽपि विद्त्संनिधावविदुषः कर्माधिकारो
नास्तीति माषः॥९॥
एवमेवोद्वातारमुवाचोद्भातर्या देवतोद्रीथमन्वायत्ता तां
चेदविद्रानुद्वास्यसि मरा ते विपतिष्यतीति ॥१०॥
एवमेवे प्रतिहर्तारमुवाच प्रतिहत्य देव-
ता भरतिहारमन्वायत्ता तां चेदविदान्ध-
विहरिष्यसि मूर्धा ते विपतिष्यतीति ।
स्पष्टोऽर्थः ।
ते ह समारतास्तृष्णीमासांचकिरे ॥ १३ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि प्रथमप्रपाठकस्य
दशमः खण्डः ॥ १०॥
२९६ रङ्करामानुजविरवितपभकाशिकोपेता- [ग ०५०१०११ 1
ते ह प्रस्तो्रादय उपरताः सन्तो मूर्धपातमयाच्ूष्णीमेव स्थिता
हत्यर्थः ॥ ११ ॥
इति छान्दोग्यो पनिषतपरकाशिकायां प्रथमप्रपाठकस्य
दुश्मः खण्डः ॥ १० ॥
अथ हैनं यजमान उवाच भग-
वन्तं वा अहं विषिदिषाणीति ।
छौ मवानिति मवन्तं ज्ञातुमिच्छामीत्युषस्तिं यजमान उक्तवा-
नित्यथेः 1
उषस्तिरस्मि चाक्रायण इति होवाच ॥ १ ॥
स्पष्टोऽथः ॥ १ ॥ ि
५ * [क “हे >
स होवाच भगवन्तं वा अहमेभिः सवैराविज्यः पर्थ
मिषं भगवतो वा अहमविया<न्यानवृषि ॥ २ ॥
भगवार्स्त्वेव मे स्वैरातििज्येरिति ।
मगवन्तं सर्वगुणोपेतं श्रुत्वा सर्वाण्यािज्यानि मगबद्धीनानि क्तु
मगवतोऽन्वेषणं कृतवानस्मि । मगवत अविद्या विदिटांभो न विदिः
रथिः । इकृष्यादिभ्य इतीक् । अविद्याऽलामेनेमानृषिजो वृतवा-
नस्मि । इतः परमपि मगवानेव सरवैक्रवििक्नमभिवत इत्युवाचैस्यथः ।
सर्वांखिज्यार्थं वृत इति यावत् ।
तयेत्यथ तरेत एव समतिसृष्टाः स्तुवतां
यावेभ्यो धनं दयास्तावन्मम दया इति।
तथेत्यभ्युपगम्यानन्तरं त्वया पूरं वृता एत एव मया सम्यक्परसनने-
नानुज्ञाता उपदिष्टदेवताः सन्तः स्तुवतां स्तुवन्तु । एभ्यो यावद्धनं
प्रयच्छसि तावन्मम दद्या इत्युक्तवान् ।
तथोतें ह यजमान उवाच ॥ ३॥
स्पष्टोऽथंः ॥ २ ॥
9 >
अथ हन प्रस्तातपस्सद् ।
उषस्तिवचनं श्रत्वा प्रस्तोता विनयेन तत्समीपमागतवानित्यथः ।
[छा०प्र०१ख०१६१. छान्दोग्योपनिषत् । | २९७
प्रस्तोतयां देवता भरस्तावमन्वायत्ता तां चेद-
विद्वान्परस्तोष्यसि मूर्धा ते विपतिष्यतीति
मा भगवानवोचत्कतमा सा देवतेति ॥ ४ ॥
भगवान्मां प्रति प्रस्तोतयां वेषतेत्यादिना यां देवंतामूक्तवान्सा देवता
केति पप्रच्छेत्य्थः॥ ४॥
प्राण इति होवाच ।
प्राण एव प्रस्तावमन्वायत्ता देषतेत्युषस्तिरुवाचेत्यर्थः । अच पाणः
पितृत्वभरुणयोगास्माणक्षब्देन परमात्मोच्यते । प्राणश्ञष्ठस्य मुख्यप्रा-
णपरत्वं ध्यावतयति-
सर्वाणि ह वा इमानि भूतानि प्राणमेवाभिसविशन्ति
प्राणमश्युलिहते सेषा देवता प्रस्तावमन्वायत्ता ।
प्राणमभिटक्ष्य सं विङान्ति समित्पेकोकार एेक्येन, षिश्चन्ति लीयन्त
इत्यर्थः । प्राणमभ्युजिहते प्राणादेवोद्भच्छन्तीत्य्थंः । सवं मूतलयो-
त्पत्तिस्थानव्वेन वेदान्तेषु प्रसिद्धा प्राणखूपा देवता परस्तावभक्त्यनु-
गता प्रस्तावभक्तावध्यस्योपास्येत्यर्थः ।
तां चेदविद्रान्मास्तोष्यो मूर्धा ते व्यप-
तिष्यत्तथोक्तस्य मयेति ॥ ५ ॥
तां चेददिद्रन्पस्तोष्यसि मूर्धा ते षिपतिष्यतीति महुक्घ्यनन्तरमपि
मदुक्तिमनाहत्य तदवतामनभिज्ञाय यदि प्रास्तोष्यस्तदा बधा ते
व्यपतिष्यदेव । अघः साधुक्रतं स्वया मस्समीपमागत्य विनयेन पृच्छ.
तेति भावः । अचर मूधा ते व्यपतिष्यत्तथोक्तस्य मयेत्य॒क्त्या विदुषेवमु-
्स्याविदुषस्तदृनाद्रेण कर्मकरणे प्रत्यवायो न तु षिहुषाऽनुमतस्या-
ध्यवषिदुष इति मावः । व्यासर्थैस्तु मूधां ते व्यपतिष्पदित्यस्याऽऽत्म-
सत्ता न लभ्येतेत्यथं इत्यात्मसत्ताहानिप्थन्तः प्रत्यवायो वणितः ॥ ५॥
अथ रैनमुद्रातोपससादोद्रातर्या देवतोद्धीथमन्वा-
यत्ता तां चेदविद्रानुद्वास्यसि मधी ते पिपतिष्य-.
ठे.
३८
२९८ रङ्गरामायुजविरेचिर्तपक्शिकोपेता~ [गश््र०१ख०११.
तीति भा भगवानवोचत्कतमा सा देवतेति ॥ ६ ॥
पर्ववषुर्थः 1 ६ ॥ ।
आदित्य इति होवाच ।
उद्रीयेऽध्यस्योपास्य आदित्य इत्यथः ।
सर्वाणि ह वा इमानि भ्रुतान्यादित्यमुचैः सन्तं
गायन्ति सेषा देवतोद्धीथमन्वायत्ता तां चेदविद्या
नुदगास्यो मूर्धा ते व्यपतिष्यत्तथोक्तस्य मयेति ॥७॥
उचैः सन्तमचैः स्थितमधः स्थितानि मूतामि गायन्तीत्यथः । प्रस्ता
वप्राणयोः प्रशब्दवस्वेन साम्यवदुद्रीधोचेःस्थितादित्ययोरुष्छष्द्वरवेन
साम्यमिति मावः । शिष्टं पूववत् ॥ ७ ॥ |
अथ हैनं परतिहर्तोपससाद प्रतिहत्य देवता
प्रतिहारमन्वायत्ता तां चेदविद्रान्पतिहरि-
ष्यसि मूर्धा ते विपतिष्यतीति मा भग-
वानवोचत्कतमा सा देवतेति ॥ ८ ॥ अनच्-
मिति रोवाच स्वणि ह वा इमानि भूता
न्यक्नमेव प्रतिहरमाणानि जीवन्ति सेषा
देवता भ्रतिहारमन्वायत्ता तां चेदविद्रान्प-
त्यहरिष्यो मूर्धा ते व्यपतिष्यत्तथोक्तस्य
मयेति तथोक्तस्य मयेति ॥ ° ॥
इति च्छान्दोग्पोपनिषदि प्रथमप्रपाटकस्येकादश
खण्डः ॥ ११ ॥
प्रतिहरमाणानि मक्षयन्तीत्यथंः । सन्तीति शेषः । अन्न प्रतिशष्दवस्वेना-
श्चप्रतिहारयोः साम्यादतिहारेऽन्नाभिमरानिदेवताध्यासः। ततश्च प्रस्तावो-
दरीथप्रतिहारभक्तिषु क्रमेण प्राणादित्यान्नषुष्टिः कर्तव्येत्यर्थः । द्िरक्तिर्वि-
(छा०्प्र० १ख०११] छान्दोग्योपनिषत् । = २९९...
द्ासमाप्व्यर्था। तत्लन्डास्तर्गतवाक्यविषयकमधिकरणमुपन्यस्यते सम~
न्वयाभ्याये प्रथमे पादे प्राणस्य मूतजातिस्थितिपरवुत्तिहेपुष्वसमवास्राण-
दाब्देन मुख्यप्राण एवाभिधीयतामिति पूर्वपक्षे प्राप्ते शिला काष्टाद्यचेतनस्व-
रूपस्य श्द्धस्य जीवस्वरूपस्य च मुख्यपाणाधीनस्थितित्वासंमवा-
ससिद्ध वश्निर्दिश्सकल चेतनोत्प सिट यहेतुस्वस्य परमाव्मष्यतिरिक्तेऽसंम-
वाचेतनवाचिदेवताश्ष्दस्याप्यचेतने मुख्यप्राणेऽसंमषाश्च परमास्मेश
प्राणपितुत्व!दियोगवक्ञेनाभिधीयत इति अत एव प्राणः [बणष० १।९।
२३] इति सुत्रेण सिद्धान्तितम् । नञ प्रस्तावोद्धीथप्रतिहारमक्त्यनुगत-
त्वेन देवतासेन च निर्िषटषु प्राणादित्यान्नेषु प्राणस्यैव परमात्मत्वमा-
दित्यान्नयोस्तु न तथालपित्यत्च किं विनिगमकम् । देतनवाचिदैवता-
ङाब्दृखिष्वपि समानः । प्राणषाक्यशेषे प्रसिद्धपाणासंमावितासंकुषित-
सर्घमूतसवेशनोद्रमनाधारस्वश्रवणवदादित्यान्नवाक्यशेषयोरप्यसंद्युचित- .
सर्व मूतगयत्वसर्वभूतोपजीष्यत्वयोः प्रसिद्धा दिस्यान्नासमावितयोः भष-
णाविशेषाष्। यदि चाऽऽद्स्यवाक्ये सर्वभूतश्ब्द् आदित्यगानयोग्यचेत-
नविशेषपरतयाऽन्नवाक्यरोषेऽन्नोपजीवनयोग्यचेतन विकञोषपरततया संको-
ख्यते । देवताङ्ाब्दुश्च अभिमानिष्यपदृश्षस्तु विहोषानुगतिभ्याम्' [ बण
सू० २।१।५] इति पूबोक्तन्यायेनामिमानिदेवतापरतया योज्यते तदि
प्राणोऽपि तथाऽस्तु विकशेषामावादिति चेडुच्यते-प्राणशब्दस्य " प्राणस्य
पाणम् । [बु° ४।४।१८] यदिदं किंच जगत्सर्वं प्राण एजति निःसृतम्,
[क०६।२] इत्यादिषु परमात्मन्यपि निरूढसाव । (सवाणि हषा
इमानि भूतानि ' [छा० १।११।९] इत्यािविाक्यशोषस्वारस्याश्च पर
मात्मपरत्वमाभितम्। अन्नादित्यशब्द्योरवथास्वाचेतनव विदेवताङब्द्स्थ
केवलादित्वमण्डलान्नयोरमाषासद् भिमानिहैवतापरत्वम् । अन्नाभिमा-
निदेवतायाथ्च मूतमक्ष्यत्वं तकधिषठेयान्नामेदारोपेणोपपद्यते । (स्वांणिष्ठः
वा इमानि मूतान्यादित्यमुच्ैः सन्तं गायन्ति" [छा० १।११।७] इति
प्रतिपादितं सर्वमूतगेयत्वं परमासमनोऽपि न संमवति । मूतक्ब्धो हि
भाणिनिकाये महाभूतेषु च रूढः । महाभूतस्य गात्ुत्वपसक्तेरेवाभावास्ा-
णानेकायपरत्वं वक्तव्यं तपि न संभवति । न हि सवे प्राणिनः पर
माखानं गायन्ति स्थावरेषु पश्वादिषु चामावात् । तस्मादानयोग्यपा-
णिविरोषपरत्वेन संकोचः परभात्मपरत्वेऽप्यावश्यक इत्यादित्यशब्यस्य
टोकब्युश्पचिविरुदद्धपरत्वं नाऽऽभ्रपणीयम्। एवमन्नवाक्यशेषेऽपि प्रतिहर-
३०० रङ्गरामानुजविरचितपकाशिकोपेता- [जभप्र०१स०१२]
माणानीति मक्ष्यमाणत्वं न परमात्मनि मुख्यम् । अत आदित्यान्नशशब्द्-
योबंह्यपरत्वामवेऽपि प्राणराब्दस्य बह्मपरत्वं सिद्धमिति दष्टव्यम् ।
प्रकतमनुसरामः॥९॥
इति च्छान्दोग्योपमिषत्पकाशिकायां प्रथमप्रपाठक-
स्येकादशः खण्डः ॥ ११ ॥
मि
अतीतखण्डऽन्नापाप्िनिमित्तोच्छिषटपर्युषितभक्षणलक्षणा कष्टाव-
स्थोक्ता 1 अनन्तरमन्नलामाय श्वहष्ट उदरीयः प्रस्तयते-
अथातः शोव उद्रीथः।
शौवः शवदष्ट उद्धीथः भरस्तूयत इति शेषः । शौव इति रिलोप-
शछान्दसः ।
तद्ध वको दाल्यो ग्लावो वा मेतरेयः स्वाध्यायमद्रवबाज॥ १ ॥
अत्र वाशब्द्श्वार्थं । बकग्लावनामद्ययुक्तो दद्भसुतो मि्रासतश्च
स्वाध्यायं कर्तु यामान्निर्गतवानित्यर्थः॥ १ ॥
तस्मे श्वा श्वेतः प्रा्र्वभूव ।
तत्स्वाध्यायेन तोपिटः कश्चनर्षिः श्वेत्चुनकरूपतया प्रादुर्ब भवेत्यर्थः ।
तमन्य श्वाय उपञ्षमत्पाच्ः।
तं श्वेतं श्वानं ष्चुहकाः श्वान उपस्षमेव्योक्तवन्तः ।
अन्नं नो भगवानागायत्वशनायाम बा इति ॥ २॥
वेशब्दोऽवधारणे वयं बुभुक्षिताः स्मः । अस्माकं गानेनान्नं मगवा-
न्सपाद्यविवित्युचुरित्यर्थः ॥ २॥
तान्होवाचेहैव मा प्रातरुपसमीयातेति ।
श्वः प्रातःकाटठेऽस्मिन्ेव देशे मामुपगच्छतेति श्चुल्काञ्छ्चनः श्वेतः
भ्वोवाचेत्यथः।
तदध बका दाल्भ्य ग्टावाो बा
मनयः प्रातपाठयाचकार ॥ २५
बकग्टावनामर्षिः श्वतश्वादयागमनं प्रतीक्ष्य स्त्थितवानिव्यर्थः ॥ ३॥
[ख ०प्र० १ख० १६] छान्दोग्योपनिषत् । ३०१
ते ह यथेदं बहिष्पवमानेन स्तोष्य-
माणाः सश्रन्धाः सर्पन्तीत्यवमाससपुः ।
ते भश्वेतश्वादयस्तनैकं प्रातरागत्य बदिष्पवमानेन स्तोञजेण स्तोष्य-
माणा उद्वात्पुरुषा अन्योन्यस्परष्टा गच्छन्तीस्येतययथा, एवमन्योन्यस्य
पुच्छ मुखे गृहीत्वोपसर्पणं करतवन्तः ।
तेह समुपदिश्य हिं चकरुः ॥ ४॥
हिंचक्तदिकारं कृतवन्तः ॥ ४॥
अ।रमदादेमों३े पिवाम ।
ओमिति गानोपक्रमेऽदाम मक्षयेम ।
ओं ३ेदेवो वरुणः भ्रजापतिः सविता २५५ मिहा २५ऽद२त्।
योतमानव्वाहेवः, वियमाणस्वाद्ररूणः प्रजानां पालनास्जापतिः ।
एवमतः सविताऽन्नमाहरवित्य्थः ।
अन्नपते ३ऽनमिहा २५ऽहरा २५ऽहरो रमिति ॥ ५॥
इति छान्दोग्योपनिषदि प्रथमप्रपाठकस्य
ददशः खण्डः ॥ १२॥
अन्नपत इत्यादित्यस्य संबोधनम् । आहराहरेति दिरुक्तिः प्राथं-
नायाम् । इति गीतवन्त इव्यर्थः । अन्नपत इति मन््रकरणकादित्याध्या-
सविशेष्टोद्धरीथोपासनमश्नरफलकमिति मावः ॥ ५॥
इति च्छान्टोग्योपनिषस्पकारिकायां परथमप्रपाठकस्य
द्वादशः खण्डः ॥ १२॥
सामावयवान्तर्मतस्तोमाक्षरविषयाण्युपासनान्तराण्युपदिहयन्त-
५.4 क
अय वाव रका इउकारः।
हाउ इव्येदलक्चषणो यः सामश्च स्तोभः सोऽयं टोक एतहोकस्वेनोपास्य
इत्यर्थः । एवमुत्तरत्रापि स्तोमङब्दोऽध्याहर्तव्यः। अयं स्तोभा रथन्तर-
सानि प्रासद्धः ।
३०२ रद्न्णमामुजविरवितप्रकाशिकोपेता- (जिरभ०१स०१६]
वायुरहाहकारः ।
हा इति स्तोमो -रेदरष्टा्चि प्रसिद्धः ।
चन्दमा भथकारः । आमेहकारोऽभिरी-
कारः।१॥ भादित्य उकारो निहव एकारः।
आहानमिस्पर्थः1 हः संप्रसारणं च न्यभ्युपविष्विति हवेजोऽप्तभसारण-
योर्मिहव ईति ङपम् ।
विश्वे देवा ओंहोपिकारः प्रना-
पतिर्हकारः प्राणः स्वरः ।
स्वर इति स्तोमः प्राण हत्यर्थः ।
अन्नरया।
या इति स्तोमोऽन्नमित्पथः।
वागिविराट् ॥२॥
वाणिति स्तोमो विरारन्नमि्यर्थो विराटपुरुषां वा॥१॥२॥
अनिरुक्श्चयोदशः स्तोभः संचरो हुंकारः ॥ ३ ॥
हाउकारादिम्यो द्वादशभ्यः पर्वोक्तेभ्योऽधिको हुमिति चयोदक्षों चः
स्तोमः स इदमिति निवंक्तुमक्यतयाऽनिरक्तस्वास्संचराो दोलायितः।
ततश्च तत्र संचरत्व्टष्टिः कार्येस्यर्थः । ततश्च इाउकारादिषु . च्रयोदास-
्तप्रथिवीटो शाहः कतेव्येति स्थितम् ॥ ३॥
तस्य फलमाष्ट-
दग्धेऽस्मे वाग्दोहं यो वाचो दोहोऽज्वानन्नादो भवति ।
उक्तोऽर्थः
य॒ एतामेव सान्नामुपनिषद्ं वेदोपनिषदं षेद ॥ ४॥
इति छान्दोग्योपनिषदि भ्रथमप्रपाठकस्य अयोदराः
खण्डः ॥ ३३॥
भयमत्रपाढकः समाप्तः ।
[जिभ्प्ररर्ख०्१] . छान्दोग्योपनिषत् । | ३०.
सामावयवस्तोमाक्षरोपासनां यो वेदेष्यथः । दहिरुक्तिरष्यायसमा
प्त्यथां ॥ ४।
इति श्छान्होग्योपनिषस्परकाशिकाया प्रथमप्रपाठकस्य
जयोद्ङः खण्डः ॥ १३ ॥
प्रथमप्रपाठकः समाप्तः ।
सामावयवोपासनं भराङ्निर्विश्य समस्तस्य सान्न उपासनं तवश्य
प्रस्तोति--
ॐ; समस्तस्य खट सान्न उपासन साधु ।
समस्तस्य पाश्चविष्यथुक्तस्य सातविध्ययुक्तस्य वा समस्तस्य सान्नः
साधत्वेनोपासनं कार्य मित्यर्थः
तन्नोपपत्तिमाह--
यत्खलु साधु तत्सामेत्या चक्षते यदसाधु तदसामेति ॥ १ ॥
साध्वसाधुक्मणी सामासामसवेन वयबरहरन्तीत्पर्थः ॥ १ ॥
तदुताप्याहुः ।
तत्तस्मिच्िषयेऽन्यदष्याहुः । किं तदितव्यन्नाऽऽह-
सभ्रेनमुपागादिति साधुनैनमुपागादिव्येव तदाष्ूरसा-
श्चेनमुपागादित्यसाधुनेनमुपागादित्येव तदाहुः॥ २ ॥
सामासामोपायाम्यामागतं प्रत्याथनं साध्वसाधभ्यामागतं ष्ययहरः-
स्तीस्यर्थः ॥ २॥
अथोताप्याहुः साम नो बतेति यत्साधु भवति ।
यत्कमं साधु मवति तन्नोऽस्माक साम वतेति सानुमोदाः प्रवदन्ति
खोकाः । ..
| साधु बतेत्येव तदाहुः ।
साम नो बतेव्युक्त एव विषये साधुबतेति लोकाः प्रवदन्ति ! ततः
सामसाधुशब्दावेकत्र प्रयुज्यमानो हर्यते इत्यर्थः । एवमुत्तरत्रापि ।
असाम नो बतेति यदसाधु भवत्यसाधु बतेत्येव तदाहुः ॥ ३ ॥
` अतः सामसाधुशब्दयोरेकार्थप्रयोगास्समस्तस्य सान्नः साधत्वेनो
पासनं कतंब्यमिव्य्थः ॥ ३ ॥
३०४ रङ्करामानुजदिरवितप्रकारिकोपेता- [ख°प्र०२ेख० १]
स य एतदेवं विद्वानसाधु सामेव्युपास्तेऽ्याशो ह यदेन
साधवो धर्मा आ च गच्छेयुरुप च नमेयुः ॥ ४॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि दितीयप्रपाठकस्य
प्रथमः खण्डः ॥ १ ॥
एवं साधृत्वेन समस्तसामोपासकं ह प्रसिद्धमभ्यारः क्षिप्रं साधु-
धर्माः सर्वं आगच्छेयुश्च भोग्येव्वेनोपनताश्च मवेयुरित्प्थः । ˆ रमणी-
यचरणा अभ्ाङ्नो ह ` [ छा० ५। १०।७। | इत्यत्राभ्यारोऽभ्या-
गन्तार इति व्यासार्थव्यास्यातत्वादिहाप्यभ्याङ आगन्तारः साधवो धमां
अभ्यागमनयोग्याः साधवो धर्मां अम्यागच्छेयुरिति वाऽथः । उपन-
मेयुश्च मोग्यतां भजेयुरित्यर्थः॥ ४॥
इति च्छान्दोग्योपनिषत्मकाशिकायां एवितीयप्रपाठकस्य
प्रथमः खण्डः ।॥ १ ।।
लोकेषु पञ्चविध सामोपासीत ।
हिंकारप्रस्तावोद्वीथप्रतिहारनिधनलक्षणपाश्चविष्ययुक्तं कत्वङ्गभूतं
सामोपासीत । प्ञ्चविधसामक्मकमुपासनं लोकविषयकं डया दिव्यथंः ।
आदित्यादिमतयश्चाद्गः उपपत्तेः [ ब० सु०।४।१।६ ] इत्यधिक-
रणेऽद्गगनङ्गसमामेव्याहारयुक्तोपासनेष्वङ्कष्वनङ्गहषिरूपत्वस्य सम्धि-
तत्वादृङ्गःभूते साम्न्यनङ्कलोकह टिः कर्तव्येत्यर्थः ।
तन्पकारमेव दृशयति-
पृथिवी हिकारोऽभिः प्रस्ताषोऽन्तरिकषमुद्रीथ
आदित्यः प्रतिहारो योनिंधनमिव््वेषु ॥ १ ॥
अथाऽववृत्तेषु योर्हिकार आदित्यः भस्तावोऽन्तरिक्ष-
मुद्धीथोऽभिः प्रतिहारः पृथिवी निधनम् ॥ २॥
परथिन्यादिषु द्युपर्यन्तपूर्षदेषु द्प्रभुतिषु प्रथेवीपयन्तेष्वावुत्तेषु चोक्त-
रत्या हिंकारादिहिः कर्तव्येस्वर्थः ॥ १ ॥ २ ॥
[ख °प्र०२स ०३] छान्दोग्योपनिषत् । | ३०५
तत्फटठडमह- ९
कल्प्यन्ते हास्मे खोका उष्वांश्वाऽऽवृत्ताश्च य एत-
देवं विद्रा लोकेषु पश्चविधं सामेपस्ते॥ ३ ॥
इति चछन्दोग्योपनिषदि दितीयभरपाटकस्य
द्वितीयः खण्डः ॥ २ ॥
अस्य लोकाः कल्पन्त उपास्कमोगमिष्पादनसमर्था भवन्ती-
त्यर्थः ॥ ३ ॥
इति च्छान्डोग्योपनिषद्रकोाशशिकायां द्वितीयप्रपाठकस्य
द्वितीयः खण्डः ॥ २॥
वृष्टो पञ्चविध सामोपासीत ।
पववदेवात्र पञ्चविधे सान्न वृशिष्टष्टिः कर्तव्येत्यर्थः ।
पुरोवातो हिंकारो मेषो जायते सर प्रस्तावो वर्षति
स उद्वीथो वियोतते स्तनयति सर प्रतिहारः ॥१॥
उद्गृह्णाति तश्चिधनम् । उद्रहणं जलस्योद्रहणं बषंसमापिः ॥१॥
वषोति हास्मे ।
इच्छत इति शेषः । अस्येच्छायां सत्यां वष॑तीति यावत् ।
वषयति ह य एतदेवं विदान्वष्टो पञ्चविध सामोपास्ते॥२॥
इति च्छान्योग्योपनिषदि दितीयप्पाठकस्य
तृतीयः खण्डः ॥ ३ ॥
॥ १॥ २॥ -
अद्यापि य एवमुपास्ते स इच्छायां सत्यां वर्ष कारयतीत्यर्थः ॥ २॥
दाति च्छान्दोग्योपनिषत्प्रकाशिकायां द्वितीयप्रपाठकस्य
ततीयः खण्डः ॥ २॥
कन्यय स्सप्
३५
३०६ रह्रामामुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [०प्र० २ख ० ४-९]
सर्वास्वप्छ पश्चविध सामोपासीत मेघो
यत्संष्वते स हकारो यद्रषेति स
प्रस्तावो याः पाच्यः स्यन्दन्ते सउद्वीथः।
आप इति शेषः ।
याः प्रतीच्यः स प्रतिहारः समष्ठा निधनम्॥ १ ॥
न हाप्डु प्रेति ।
न प्रेति न भ्रियत इव्यर्थः!
अप्युमान्भवति ।
प्रूतोदकसंपन्नो भवति । अपो योनियन्मतुष्वित्यलुक ।
य एतदेवं विद्रान््वास्वप्छु पञ्चविध सामोपास्ते ॥ २॥
इति चछान्दोग्पोपनिषदि हितीयपपाठकस्य
चतुर्थः खण्डः ॥ ४ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषत्मकाशिक्रायां द्वितीयप्रपाठकस्य
चतुथः खण्डः ॥ ४ ॥
अतुषु पञ्चदिधः सामोपासीत वसन्तो हिंकारो म्रीष्मः
प्रस्तावो वष उद्रीथः शरस्रतिहारो हेमन्तो निभनम्॥१॥
कल्पन्ते हास्मा कतवः ।
कल्पन्त उपासकस्य माग्यनिष्पादनसम्था भवन्तीत्यर्थः ।
तुमान्भवति ।
वसन्ताद्यूतुफठमोग्ञाली भवति 1
य एतदवं विद्वामतष पञ्चविध सामोपास्ते ॥ २॥
@ ^ॐ2 -ॐ>
इति च्छन्दोग्यापनिषदि दितीयप्रपाठकस्य
पृश्चम्ः खण्डः ॥ ५ |
कि पि
[छा °प्र०२ख ० ६-७] छान्दोग्योपनिषत् । ३०७
॥ १॥ २॥
इति च्छान्दोग्योपनिषत्मकाशिकायां द्वितीयप्पाठकस्येः
पश्चमः खण्डः ॥ ५ ॥
नी
पशुषु पञ्चविध सामोपासीताजा हिंकारोऽवयः
प्रस्तावो गाव उद्धीथोऽश्वाः प्रतिहारः पुरूषो निधनम्
॥१॥ भवन्ति हास्य पशवः पशुमान्भदति य एतदेवं
विदान्पश॒ष॒ पश्चविध* सामोपस्ति ॥ २ ॥
इति च्छोन्दोग्योपनिषदि दितीयप्रपाठकस्य
षष्ठः खण्डः ॥ ६ ॥
यसणमवानसनक्यनमननदः यकवममाहययसककरय
स्वोऽर्थः ॥ १॥ २॥
इति च्छान्वोग्योपनिषत्मकाशिकायां ह्वितीयप्रपाठकस्य
| षष्ठ; खण्डः ॥ ६ ॥
प्राणेषु पञ्चविध परोवरीयः सामोपासीत ।
वरीयस्त्वं ज्येष्ठत्वं परस्त्वं शरष्ठत्वं परस्त्वे सति वरीयस्त्वं परोवरीयस्त्वं
परोवरीयस्त्वगुणकप्राणद्रृट्या पञ्चविधं सामोपासनं कर्तव्यमित्यर्थः ।
पराणो ईहिकारो वाक्पस्तावश्चक्षरुद्रीथः शरो परति-
हारो मनो निधनं परोवरीयाश्से वा एतानि॥१॥
प्राणादौनि परोवरीयांकि॥ १॥
परोवरीयो हास्य भवति ।
उपासकस्य जीवनं भ्रष्ठ मवतीत्यर्थः।
परोवरीयसो ह लोकाञ्जयति य एतदेवं विद्ान्पाणेषु पञ
विध परोवरीयः सामोपास्ते इति तु पञ्चविधस्य ॥ २ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि दितीयभरपाठकस्य
सप्तमः खण्डः ॥ ७ ॥
३०८ रङ्खरामाजुजविरवितपरकाशेकोपेता- [ग शप्र०२स ०८]
सात्र उपासनमुक्तं भवतीत्यथः ॥ २॥
इति च्छान्दोग्योपनिषतस्मकाशिकायां द्वितीयप्रपाठकस्य
सप्तमः खण्डः ॥ ७ ॥
ययव र्ये
अथ सप्तविधस्य ।
सान्न उपासनं प्रस्तूयत इत्यर्थः ।
क, [ क क
वाचि सप्तविधः सामोपाप्रीत ।
[,कध वषि क [ हिप क क [ 449.
हिंकारपस्ताबोकारोद्रीथप्रतिहारोपद्रवमिधनाख्यसप्ताविधायुक्ते सानि
वक्ष्यमाणप्रकारेण वाक्छब्दिताब्ददहशिः कतग्येत्यथंः ।
यक्किच वाचो हिमिति स हिकारः।
वाचःशब्दस्यावयवभतो हिमिति यः शब्दः स हिंकारो हिंकारस्य
हिंशब्दबस्वसाहर्यात् । ततश्च हिंकरि लोके हिंशब्दा यावन्तस्तदूद्राद्धः
कतब्येत्यथः । एवमुत्तरत्रापि ।
यत्रेति सर प्रस्तावो यदेति स आदिः॥१॥
प्रस्तावे सवंत्रप्रशब्दत्वबुद्धिः कतन्या । उद्वीथेऽ्प्याद्यावयवम्त ओंकारे
अ इति शब्दबुद्धिः कतेव्येत्यथः ॥ १ ॥
® ®
दुदिति स उद्रीथो यत्तीति सर प्रतिहारो यदुपेति
स॒ उपद्रवो यन्नीति तन्निधनम् ॥ २ ॥ दुग्धेऽसमे
वाग्दोहं यो वाचो दोहोऽन्नवानन्नादो भवति ।
वाक्संबन्धा यो दोहोऽस्ति वाक्साध्यं यत्फलं तत्फलमुपास्यभाना
वागस्मा उपासकाय दुग्धे प्रयच्छति॥ २॥
एतदेवं विद्वान्वाचि सप्तविध९ सामोपास्ते॥ ३ ॥
दाते च्छान्दोग्योपनिषदि दितीयप्रपाठक-
स्याष्ठमः खण्डः ॥ ८ ॥
॥ ३ ॥
इषि च्छान्दोग्योपनिषतकाशिकायां प्रथमप्रपाठकस्या-
टमः खण्डः ॥.८ ॥
[छा °प्र०२ख०९. छान्दोग्योपनिषत् 1 ३०१
५
अथ खल्वमुमादित्य ९ सप्तविथर सामोपासीत ।
सप्तविधे साम्न्यादित्यबुद्धिः कर्तव्येत्यथः ।
सामादित्ययोरेक्याध्यासहेतुमाह-
सर्वदा समस्तेन साम ।
आदित्यस्य सव॑दा समपरिमाणत्वेन समत्वात्सामत्वम् ।
क क भ
मां प्रति मां प्रतीति सर्वेण समस्तेन साम ॥१॥
लोके ह्यादित्थो मां प्रति समोऽभिमुखों मां परति सम इति प्रतीयते
पुरुषविशेषं प्रत्याभिगुखस्य पुरुषविरोषं प्रत्यनाभियुख्यस्य वाऽभावात् ।
अतः सर्व॑ प्रति समत्वादपि सामत्वम् ॥ १॥
[ क क
तस्मिन्निमानि सवांणि भुता-
न्यन्वायत्तानीति वियात ।
सर्वभूतोपजीभ्यतयाऽऽदित्यमुपासीतेव्यथः ।
भूतानाभुपजीवनप्रकारं कालमेदेन दशेयति-
तस्य यदसुरोदयात्स ॒रहिकारस्तदस्य पशबोऽन्वायत्तास्त-
स्मात्ते हि कुवन्ति ईिकारभाजिनो द्येतस्य साभ्नः॥ २॥
तस्याऽऽदित्यस्योदयाद्यर्वं यद्रूपं स हिंकारः । हिंकारे तद्रूपदु्टिः
कर्तव्येत्यर्थः । एवमयेऽपि । अस्याऽऽदित्यस्य हिंकाराख्यं तद्रूपं पक्व
उपजीवन्ति । हि यत एव त एतस्य साश्नः सामरूपस्याऽऽदित्यस्य
संब न्धिहिक्रारटक्षणशूपोपजी विनस्तस्मात्ते हिंकुर्वन्ति अत एव पावो
हिमिति शब्दं कुर्वन्तीत्यर्थः ॥ २॥
अथ यस्रथमोदिते स प्रस्तावस्तदस्य मनुष्या
अन्वायत्तास्तस्मात्ते परस्तृतिकामाः प्रशश्सा-
कामाः प्रस्तावभाजिनो ह्येतस्य साश्नः॥३ ॥
प्रथमोद्यकालाव च्छिन्न आदित्यः प्रस्तावः । अस्य तथाविधं पं
मनुष्या उपजीवन्ति यतस्ते प्रस्तावास्यप्रथमोदितादित्यरूपोपजीवनः ।
अत एव मनुष्याः प्रस्तुतिकामा भवन्ति । प्रस्तुतिकामा इत्यस्य दिव.
रण प्रशसाकामा इति ॥ २ ॥ ।
३१० रङ्गरामानुजविरचितप्रकारिकोपेता- [ज०प्र०९ख०९
अथ यत्सङ्खववेखायाश्स आदिस्तदस्य वयाशस्यना-
यत्तानि तस्मातान्यन्तरिक्षेऽनारम्बणान्यादायाऽ५
त्मानं परिपतन्त्यादिभाजीनि दतस्य सा्नः॥४॥
ताति वयांसि पक्षिणोऽनारम्बणान्यालम्बनान्तरद्यन्यान्येवाऽऽत्मा-
नतेवावलम्बनवेनाऽऽदायाऽऽकराह्ो परिपतन्ति । संङ्गवकालादित्यसं-
बन्ध्यादिक्ञम्दिते।काररूपोपजी वित्वादेवाऽऽदाय परिपतनं पक्षिणाः
त्यर्थः ! आदिशब्दादायक्ञब्दयोराकारद्कारवच्वसाभ्यमिहामिप्रतम् ॥४॥
अथ यत्संप्रति मध्यंदिने स उदवीथस्तदस्य
देवा अन्वायत्तास्तस्माते सत्तमाः भराजापत्या-
नामूद्रीथक्नाजिनो देतस्य सान्नः ॥५॥
संप्रति मध्यंदिन कञज्ञमध्यदिनि इत्यर्थः । प्राजापत्यानां मध्ये ते सत्तमा
उत्तमा इव्यर्थः । उदरीथसत्तमकब्दयोः संयुक्ततकारभ्र तिमच्वसाम्यादुप-
जीव्योपजीवकमावोक्तिर्ट्या ॥ ५1
अथ यदुरध्वं मध्पदिनाप्रागपराहात्स प्रतिहार
स्तदस्य गभी अन्वायत्तास्तस्मात्ते प्रतिहता
नावपयन्ते प्रतिहारभाजिनो द्येतस्य साघ्नः ॥६॥
सवितुः प्रविहारमक्तिरूपोपजीषित्वादेवोर्ध्वं प्रतिहताः सन्तो गरमा
नावपद्यन्ते द्वारे सत्यपि नाघःपतन्तीत्यथः ॥ ६ ॥
61 यदृष्वमपराहासरागस्तमयात्समपद्रवस्तदस्याऽ$
र्या अन्वायत्तास्तस्मात्ते पुरुषं दषा कक्ष ्-
मिन्युपद्ववन्त्युपदरव भाजिनो द्येतस्य सन्नः ॥ ७ ॥
ओं दित्यसवन्ध्युपद्रवमक्पयुपजी षित्वादेव पुरुषदुरछनमीतानामार.
ण्यानां कक्षश्व प्रादि्षूपद्रवणरित्यर्थः ॥ ७ ॥
अथ यत्मथमास्तामिते तन्निधनं तदस्य
पितरोऽन्वायत्तास्तस्मात्ान्निदधति निपन-
[छा ०प्र०२स०१० | | छान्दोग्योपनिषत् ॥ ६१ १
भाजिनो द्येतस्य सान्न एवं खल्वमुमा-
दित्य सप्तविध सामोपास्ते॥ ८ ॥
इति छान्दोग्योपनिषदि दितीगलष्रच््
नवमः खण्डः ॥ र ॥
श्रद्धकतरो हि दर्भेषु पित्तन्निक्िपन्ि तदथांन्पिण्डान्वेत्यर्थः ।
उक्तमुपासनमुपसंष्रस्येवं खल्वमुमित्यादिनिा ॥ < ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषत्मकारिकायां हितीयप्रपाठकस्य
नवमः खण्डः ॥ ९॥
अथ खल्यात्मसंमितमतिंमृल्यु सप्तविध श
सामोपासीत रिकार इति भ्यक्षरं
प्रस्ताव इति च्यक्षर तत्छमम् ॥ १ ॥
अथाध्यस्तारहित्यमावसप्तविधसामोपासखनोपदेशानस्तरमतिक्ान्तादिः-
त्यसप्ताविधसामोपास्नमुपदिश्यत इत्यथः । अत्र गत्युशब्देनाऽऽदहित्योऽ-
भिषीयते । जआदिष्यस्याहोराज्रकालावतनेन जगन्नाशहेतुववान्पुष्युत्वम् ।
आत्पसंमितमात्मना स्वेषामेषामेव उयक्षरत्षेन परस्परसंमितत्वकथनादा-
व्मसंमितत्वम् । द्वाविंराव्यक्षरात्मकस्य सप्तविधस्ाममक्तिविशेषस्येक-
विंशतिटक्षणादित्यसंख्यातिरेकषित्वाद्तिमृत्युत्वम् । आत्मसंमिततवाति-
मुत्युस्वपरकारमेव दशयति हिंकार इतीत्यादि । अतश्वेतयोरुमयोः सम.
त्वदेवाऽऽवापोद्रापो न कर्तव्या वित्यर्थः ॥ १ ॥
आदिरिति व्यक्षरं प्रतिहार इति चतु-
रक्षरं तत इहैकं तत्समम् ॥ २ ॥
चतुरक्षरदेकमक्षर ग्रहीता द्यक्षरे निवेशिते समं भवतीत्यथं; ।। २ ॥
क ^
` उद्रीथ इति उयक्षरमुपदव इति चतुर-
किव किति कि = कि
क्षरं भिभिधििः समं भवत्यक्षरम-
३१२ रङ्करामायुजदिरवितप्रकाशिकोपेता- [छारप्र०२स०१०]
तिशिष्यतें यक्षरं तत्समम् ॥ ३ ॥
उपद्रव इति चतुरक्षर एकस्मिन्नक्षरे प्रथक्रते सत्यवशिष्टं यक्षरं
शममेव मवतीत्यर्थः।। ३॥ |
निधनमिति अक्षरं तत्सममेव भवति तानि
ह वा एतानि दाविश्शतिरक्षराणि ॥ ४ ॥
स्पष्टोऽर्थः ॥ % ॥
एकविशशत्य(ऽऽदित्यमाभोत्येक-
विश्शो वा इतोऽसावादित्यः ।
द्वादश मासाः पञ्चतंवख्रय इमे लोका असावादित्य एकविःशः
इति श्तेः । यत आदित्यस्यैकविंशस्वमतः सप्तविधभक्तीनामाक्चरगतैक-
विंहातिसंख्ययेकविंरा तिसंख्याकमादित्ये प्राप्रोति । आदित्यसालोक्यं
प्रापो तीत्यथंः । |
दाविश्शेन परमादित्यानयति
तन्नाकं तदिशोकम् ॥ ५॥
अवशिष्टेन द्वाविंशेनाक्षरेणाऽऽदित्यात्परं दुःखासंभिन्चं टोकं प्राभो-
तीत्यर्थः ॥ ५॥
अभोति हाऽऽदित्यस्य जयम् ।
इह ठलोक आदित्यजयं प्राप्रोतीत्यर्थः ।
परो हास्पाऽऽदित्यजयाज्यो भवति य
एतदेवं विद्रानात्मसंमितमतिमृत्यु सप्र-
बिध सामोपास्ते सामोपास्ते ॥ ६ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि दितीयप्पाठकस्य
दशमः खण्डः ॥ १० ॥
य एव मुपास्ते तस्याऽऽदित्यजयात्सर्वोत्कर्षो मवतीत्यर्थः ॥ ६॥ `
इति च्छान्दोग्योपनिषद्काशिकायां द्ितीयप्रपाठकस्य
दशमः खण्डः ॥ १० ॥
छिश्प्र०२्ख०१२) छान्दोग्योपनिषत् । ३१६
अथ गायत्रर्थंतरादिसिामोपासनं प्रस्तूयते-
मनो हिंकारो वाक्मस्तावश्चभुरुद्रीथः
श्रोत्रे प्रतिहारः भाणो निधनम् ।
गायञ्याख्यस्य सन्नो हिकारादिपश्चविधमक्तिषु मनआदिहि
कतंव्येत्यर्थः । |
ठतद्धायनरं प्राणेषु प्रोतम् ॥ १॥
अनेनाऽऽकारेण गायञ्याख्यसान्नो मनञआािपराणानां शाभ्यासाधि
छान मावटक्षणसंबन्धेन परस्परसंबद्ध मित्यर्थः ॥
स॒ य एवमेतद्वायन्रं प्राणेषु पोतं वेद प्राणी
भवति सर्वमायुरेति ज्योग्जीषति महान्प्रजया पशु-
भिभवति महान्कीर्त्या महामनाः स्यात्तद्बतम्॥ २॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि द्वितीयपरपाठकस्ये-
कादशः खण्डः ॥ ११ ॥
महाममस्कल्वं वदान्यमनस्कत्वं ज्यो गुज्ज्वलो व्याध्यादिमिरनुपहत
इत्यथः । रिष्टं स्पष्टम् ॥ २ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषसकारिकायां द्वितीयप्रपाठक-
स्येकादशः खण्डः ॥ ११॥
अभिमन्थति स हिंकारो धूमो जायते स प्रस्तावो
ज्यठति स उद्वीथोऽङ्गारा भवन्ति स प्रतिहार
उपशाम्याते तन्निधन* सश्शाम्यति तनिधनमू ।
उपशमः साधशेषः कामो निःशेष उपमः
एतव्रथंतरमरो भ्रोतम् ॥ १ ॥
११४ रराम जधिराचेतपकाशिकोपेता- [ग०प्र० रस ० १६
स य एवमेतदथंतरमय्नो भरोत वेद बह्म
व्स्यन्नादो भवति सर्वमायुरोति ज्योग्जी-
वति रघ न्प्रजंया पशुभिर्भवति महान्कीर्त्या
[वाप „१ त्
न भरत्यङ्ङ्चिमाचामेन्न निष्ठीवेत्तद्ब्रतम् ॥२॥
षति च्छान्दोग्योपनिषदि द्वितीयप्रपाठकस्य
ददशः खण्डः ॥ ३२॥
अथेरभिमुखो न भक्षयेत्, श्ठेष्मादिनिरसनं च न कुर्यादित्यथः ॥२॥
इति च्छान्दोग्योपनिषत्यकाशिकायां द्वितीयपरपाठकस्य
द्ादक्षः खण्डः ॥ १२॥
उपमन्बयते स हिकारो ज्ञपयते स प्रस्तावः।
उपमन्त्रणं संकेतकरणं ज्ञपनं तोषणं मारणतोषणनिशामनेषु मित्वा-
जज्ञाधातोदहस्वः।
धिया सह शेते स उद्वीथः।
एकपयङ्कोपवेशन सह शायनम् ।
प्रति स्रीं सह शेते स प्रतिहारः ।
शिया आभियुखुयेन शयनमित्यथः )
काटं गच्छति तन्निधनं पारं गच्छति तन्निधनम् ।
मेभूननिवृत्तिरित्य्थंः ।
एतद्वामदेव्यं मिथन पोतम् ॥ १ ॥
स॒ य एवमेतद्वामदेव्यं मिथुने पोतं वेद मिथृनी भवति ।
सर्वदा शिया अवियुक्तो मवतीत्यथः।
मिथ॒नान्मिथनायजायते ।
अमोघरेता मवतीत्यर्थः । |
[छाश्प्र०२ख० १४] छान्दोग्योपनिषत् । | ६१५
सर्वमायुरेति ज्योग्जीवति महान्प्रजया पशुभि-
भेवति महान्कीर्त्या न कांचन परिहरे्तद्बतम् ॥२॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि दितीयपरपाठकंस्य
जयोदशः खण्डः ॥ १३ ॥
प्राथयमानामिति शेषः । पा्थयमानसर्वैयोपिद्मनस्य वामदेव्या
सनाङ्कत्वेन विधानात्परदारगमनप्रतिषेधवचनानि तदृतिरिक्तविषयाणि
वष्टव्यानि ! |
इति च्छन्दोग्योपनिषतल्भकाशिकायां हहितीयपपाठकस्य
यादृक्षः खण्डः ॥ १६३ ॥
उयन्हिकार उदितः प्रस्तावो मध्यंदिन उद्वीथः ।
मध्यं दिनकाटाव च्छिन्न आदित्य उद्वीथ इत्यथः ।
अपराहः प्रतिहारः ।
अपराह्काटावष्छिन्न आदिस्यः प्रतिहारः ।
अस्तं यनिधनम् ।
न्गख्छननित्यथंः ।
एतद्बृहदादित्ये प्रोतम् ॥ १ ॥
स य एवमेतदब्रहदादित्ये पोतं वेद तेजस्व्यन्नादो
भवति सर्वमायुरेति ज्योग्जीवति महान्प्रजया पशु-
भिभेवाति महान्कीर्त्या तपन्तं न निन्देत्तद्बतम् ॥ २॥
इति च्छान्दोग्यो पनिषदि दितीयप्रपाठकस्य
चतुर्दशः खण्डः ॥ १४ ॥
क्कि चवयन्््कानाः क्क
तपन्तमादिये न निन्देदिव्यर्थः ॥ २॥
इति च्छान्दोग्योपनिषस्पकाशिकायां हितीयपरपाटकस्य
चतुदृशः खण्डः ॥ १४॥
३१६ रङ्करामायुजविराचितपरकाशिकोपेता-[ख °प्र* रख ०१५१६]
अक्नाणि संप्रवन्ते स हिंकारः ।
संप्रुवः संचारः । |
मेघो जायते स प्रस्तावो वषाति स उद्गीथो
वियोतते स्तनयाति स प्रतिहार उदृग्रहाति
तन्निधनमेतदेखूपं पर्जन्ये भरोतम् ॥ १ ॥
वैरूपाख्यं सामेत्यथः ॥ १ ॥ | त
सथ एवमेतद्वे रूपं पर्जन्ये प्रोतं षद्
विरूपाश्ध्व सुरूपाश्च पृशूनवरन्धे।
विरूपाग्विरुद्धनानाङूपान्सुरूपाञ्डो भनरूपानवरुन्धे पाप्रोतीत्यर्थः।
सर्वमायुरेति ज्योग्नीवति महान्प्रजया पशुभिर्भवति
महान्कीत्यां वष॑न्तं न निन्देत्तदूबतम् ॥ १२ ॥
इति च्छन्दोग्योपनिषदि दितीयप्रपाटकस्य
पञ्चदशः खण्डः ॥ १५ ॥
॥ ||
त हति श्डान्दोग्योपनिषस्मकारिकार्यां हितीचप्रपाठदकस्य
पञ्चदशः खण्डः ॥ १५ ॥
वसन्ता हिंकारो अरीष्मः प्रस्तावो वरषा
उद्वीथः श्रत्पतिहारो हेमन्तो निध-
। नमेतद्वेराजम्तुषु प्रोतम् ॥ १ ॥
वराजाख्यं. सामेत्यथंः॥ १ ५
स य एवमेतद्वैराजमूतुषु भरतं वेद विराजति
प्रजया पशुभिवबेह्यवचसेन स्वंमायुरोति
ज्योग्जीवति महासजया पशुभिभवति
महान्कीत्थंतृन निन्देत्तदू्तम् ॥ २ ॥
[ठा ०प्र०२ख०१७।१८] छन्शोग्योपनिषत् । | ३१७;
`इति छान्दोग्योपनिषदि दितीयप्रपाठकस्य
सोडशः खण्डः ॥ १६ ॥
रोकः यके
॥ २॥
इति च्छान्दोग्योपनिषस्मरकाशिका्यां द्वितीयप्रपाठकस्य
पाडश्लः खण्डः॥ १६ ॥
प्रथिवी हिकारोऽन्तरिकषं प्रस्तावो योरु-
द्रीथो दिशः प्रतिहारः समुदो निधन-
मेताः शक्र्या टोकेषु प्रोताः ॥ १ ॥
शाक्रयांख्यं सामेत्यर्थः 1 शक्त्य इति नित्यं बहुवचनम् ॥ १ ॥
स य एवमेताः शक्र्याो टठोकेषु पोता वेद रोकी
भवति सवंमायुरोति ज्योग्जीवति महान्मजया पशु-
भिर्भवति महान्कीर्त्या टोकान निन्दे्द्बतम्॥ २ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि दितीयपरपाठकस्य
सप्रदशः खण्डः ॥ १४७ ॥
॥ २॥
इति च्छान्दोग्योपनिषतस्मकाशिकायां द्वितीयप्रपाठकस्य
सप्तदशः खण्डः ।। १७ ॥
शमः पणम
अजा हिंकारोऽवयः प्रस्तावो गाव उद्वीथोऽश्वाः
प्रतिहारः पुरुषो निधनमेता रेवत्यः पशुषु भोताः॥१॥
रेवत्य इत्यपि राक्रर्य इतिवश्निव्यं बहुवचनम् ॥ २ ॥
स॒ य.एवमेता रत्य पशुषु प्रोता वेद पशु-
मानवति सवेमायुरोति ज्योग्जीवति महासखनया
पशुिपैवति महान्कीत्यां पशुन निन्देत्तदूबतम् ॥२॥
९१८ द्द ए ज किराचेतप्रक्ारिकोपेता- [गस्प्र०२ख१९।२.]
हति च्छान्दोग्योपनिषदि द्वितीयपपाठकस्या-
छादशः खण्डः ॥ १८ ॥
॥ २॥
इति च्छान्दोग्योपनिषस्रकाशिकायां द्वितीयप्रपाठकस्या-
दशः खण्डः ।॥ १८ ॥
ठोम िकारस्त्वक्पस्तायो माश्समृद्रीथोऽस्थि भरतिहारो
मज्जा निधनमेतयन्ञायज्ञीयमङ्केषु प्रोतम् ॥ १ ॥
स॒ य एवमेतथज्ञायज्ञीयमङ्घेषु प्रोतं देदाङ्गी भवति ।
समयाष्घःयुक्तो मवतीस्यथंः ।
नाङ्घेन विहृति ।
अद्केव हस्तपादानिा द्ुरिो न मवतीव्यर्थः । हा कौरितल्य हति
हि धावुः।
सवेमायुरोति ज्योग्जीवति महस्परजया पशभिर्भवति
महान्कीत्यां संवत्सरं मज्ज्ञो नाश्चीयात्तद्वतम् ।
मजारूयमांसविकशोषानिस्यर्थः ।
मज्ज्ञा नाश्चीयादितिवा॥२॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि दहितीयपपाहकस्पै-
कोनर्विशः खण्डः ॥ १९ ॥
सवदेति शोषः ॥ १५ २॥
इति च्छान्दोग्योपनिषत्मफारिकायां हितीयपपाठकस्पै
कोनरविंशः खण्डः ॥ १९॥
अभरिर्हिकारो बायुः प्रस्ताव आदित्य उद्गीथो नक्षत्राणि
पतिहारशवन्द्मा निधनमेतदाजनं देवतासु मरोतम् ॥ १ ॥
गजनारष्य सामेत्यथः॥ १? ॥
[खन्प्र०रेखरे |] छान्दोग्योपनिषत् । ३१९
स य एवमेतदाजनं देवतासु प्रोतं वेदेतासा-
मेव देवताना९ सरोकता* सार्टिता सा-
युज्यं गच्छति सवेमायुरोति ज्योग्जीवति ।
- साणटिता समानार्धत्वं सायुज्यं समानमोण्यस्वम् ।
महान्प्रजया पशुभिभंवति महान्की-
र्या बाक्षणान्न निन्देत्तदवतम्॥ २॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि द्वितीयपरपाठकस्य
विंशः खण्डः ॥ २० ॥
एते वे देवाः प्रत्यक्षं यद्भाह्यणा इति शरुतेर्बाद्यणाष्ीनि दैवतानि न
पिमष्देदिति मावः॥२॥
इति च्छान्दोग्योपनिषल्काशिकार्या द्ितीयप्रपाठकूस्य
विंशः खण्डः ॥ २० ॥
जयी विया रहिकारखय इमे लोकाः स प्रस्ताषोऽ-
भिवायुरादित्यः स उद्रीथो नक्षत्राणि याशि
मरीचयः स प्रतिहारः सवी गन्धर्वाः पितरस्त-
निधनमेतत्साम सवेस्मिन्परोतम् ॥ १ ॥
अत्र सामविशेषानिर्देशास्सामशब्वः सामसामान्थपरः ॥ १ ॥
स य एवमेतत्साम सर्वस्मिन्ोतं वेद सवं € ह भवति ॥ २॥
काम्यमानं सषमाप्रोतीष्यथः ॥ २॥
तदेष श्टोाको यानि पञ्चधा जीणि चीणि
तेभ्यो न ज्यायः परमन्यदस्ति ॥ ३॥
्ीणि थी विद्या हिंकारख्रय इमे टोका इष्युक्तानि यानि अीणि
्िकारादिख्पेण पञ्चधा मवन्ति । अतः परमूक्छृष्टं भेयः फिमपि
नास्ति ॥१॥ |
॥
६२० रद्गरामानुजविरविततप्रकासिकोपेता- [गश०प्र०२स२९]
यस्तदेद स वेद सर्वम् ।
एतदुपासकः सर्वज्ञो भवतीत्यथः ।
सवौ दिशो बदिमस्मे हरन्ति ।
स्वं दिग्वतिनोऽपि वशीकृता अस्मा उपासकायोपहारान्सम-
पंयम्ति ।
सवेमस्मीत्युपाक्षीत तद्वतं तद्बतमर ॥ ४॥
हति च्छान्दोग्योपनिषदि द्िितीयपपाठकस्पये-
फर्विंश'ः खण्डः ॥ २१ ॥
सामसामास्य उक्तरीत्या सर्वस्याऽऽश्रयत्वेन स्वाभिन्नष्वेन वोपासमा
कतध्यत्य्थः । द्विरुक्तिः सामोपासनसमाप्त्यर्था ॥ ४॥
इति श्छान्दोग्योपनिषद्पकाशिकायां द्वितीयप्रपाठकस्पै-
छर्विंशः खण्डः ॥ २१॥
एवं सामोपासनं समाप्य गानविशेषानुद्वातुरुपदिशति-
(जा 9.9 ता अ
किनि साभ्रो वृणे पशव्यमिति ।
विशिष्टो नर्दः स्वरविशेषः सोऽस्यास्तीति षिनर्दि। गानमिति वाक्य
रोषः। सान्न सामसंबन्पि पराग्यं पद्युहितम्। उगवादिभ्यो यदिति यत् ।
सामसंबम्धि विना गानं वृणे प्राथयेत । पुरूषव्यत्ययश्छान््सः 1
= = क
अधिरुदरीथोऽनिरुक्तः ।
अथिदेवस्यमुद्ानमनिरुक्तोऽस्पष्टं मवति । अस्पष्टो गानविशेषोऽभ्चिभी-
तिहेतुमवतीत्यथः ।
प्रजापतेनिरुक्तः ।
निरुक्तः स्पष्टो गानविशेषः प्रजापतिंदेवत्यः प्रजापतिपी तिहेतुरित्यथः
सोमस्य मृदु श्टक्ष्णं वायोः श्लक्ष्णं बटवदिन्दस्य ।
दटवतयत्नोपेतमित्यर्थः।
करोञं बृहस्पतेः ।
कू >
[ग०प्र०२स०२२) छान्दोग्योपनिषत् । ३२१
क्ते्पक्षिनादसमं बाष्स्पत्यं गानमित्य्थः ।
अपध्वान्तं वरुणस्य ।
` मिन्नकास्थरवसमं वारुणगानमित्यर्थः ।
| तान्सवनिवोपसेवेत वारुणं तेव वजेयेत् ।
भपध्वान्तगानव्यतिरिक्तान्सवायुद्धीथानुपसेवेतेत्यथः ॥ १ ॥
अमृतत्वं देवेभ्य आगायानीत्यागायेत् ।
अय्रतव्वप्रा्िमागायानि गानेन साधयानीति गानं दुर्या दित्ध्थंः ।
यैथाप्राथनं फटं मवतीति मावः ।
स्वधां पितृभ्य आशां मनुष्येभ्यस्तरणोदकं पशुभ्यः
स्वर्गं ठोकं यजमानायान्नमातमन आगायानीव्ये-
तानि मनसा ध्यायन्नप्रमत्तः स्तुवीत ॥२॥
एतानि । देवा्ृतत्वादीनि फलानि मनसा ध्यायर्स्वरादिष्वपरमत्तः
स्तोचं कुयादित्यथः ॥ २॥
स्वे स्वरा इन्दस्याऽऽत्मानः ।
अचः स्वरा आत्मानोऽवयवसहशाः ।
सवं ऊष्माणः भ्रजापतेरात्मानः सवं स्पश मृत्योरासमानः ।
कादयो मासानाः स्पशांः ।
तं यदि स्वरेषूपालभेत ।
परवविदुमुद्धतारं यि काथिदागत्य त्वथा दुष्टः स्वरः प्रयुक्त इत्युपा-
लम्भं कुर्यात् ।
इन्द शरणं प्रपन्नोऽभवं सष वता
भति वक्ष्यतीत्येनं ब्रुयात् ॥ ३ ॥
इन्दर् एव तव पर्युत्तर दृस्यतीव्यथः ॥ ३ ॥
अथ यथेनमुष्मसूपाटभेत प्रजापति £ शरणं प्रप-
लोऽशूवं स त्वा भरति पेक्ष्यतीत्येनं ब्रूयात् ।
त्वा परति सां प्रति पेक्ष्यति चूणेविष्यतीत्य्थः ! पिष्ट संचूर्णन
दात धातुः ।
४१
२२२ रङ्कःरामाचुजविरचितपका शिकोपेता- [अ०प्र०२ख ०२१]
अथ ययेन स्पर्शेषुपाटमेत मृत्यु € शरणं भ्रष-
पनोऽशरूवं स तवा प्रति धक्षयतीव्येनं ब्रूयात् ॥४॥
धक्ष्यति सस्मी करिष्यतीत्यर्थः । दह मस्मीकरण इति हि धातुः॥५॥
सरवे स्वरा घोषवन्तो ववन्तो वक्तव्या इन्दे बरे ददानीति ।
घोषवत्तया बटवत्तयोच्ारणभिन्द्रस्य बलाधायकमित्यर्थः ।
सवं ऊष्माणोऽग्रस्ता अनिरस्ता विवृता वक्तव्याः ।
अयस्ता अनन्तरप्रवेशित्ताः ! अनिरस्ता बिरिक्षिपताः । निरस्त
त्वरितोदितभित्यमरः । पिता षिवृतप्रयत्नोपेताः ।
प्रजापतेरा्मानं परिददानीति |
ऊष्मणां प्रजापत्यालकत्वादुयस्तत्वा दियुक्तोष्मोचारण प्रजापतेरात्म-
लाभो मध्रतीद्यर्थः।
सये स्पा ठेशेनानभिनिहिता वक्तव्याः ।
ठेशेनास्पक्ञोऽनमिनेहिता अनभिक्षिप्ता अहुतोचारिता इति यावत्।
मृत्योरात्मानं परिहराणीति ॥ ५ ॥
इति च्छान्दग्योपनिषदि द्वितीयप्रपाठकस्य हार्विंशः
खण्डः | २२ ॥
सर्वेधां स्पशानां श्त्ववासकत्वातस्पकशषानां तेषां दोपेभ्यः परिह-
र्योचारणे मृत्पोरात्पेव दोषेभ्यः परिहूत मधतीति मावः ।
इति च्छ(न्द्रग्योपनिषत्मकाशिकायां द्वितीयप्रपाठकस्य
द्राः खण्डः ॥ २२ ॥
ओंकारेण बह्मोपासनं विषां परस्तौति-
तयो धमंस्कन्धाः।
धमसाधका मागां; ।
यज्ञोऽध्ययनं दानमिति भ्रथमः |
छ °प्र०२ख०६- २६) छान्दोग्योपनिषत् । २२९
यज्ञाध्पयनदानशब्दैरगृहस्थाश्रम उच्यते । अध्ययनक्षब्डो वेदाभ्या-
सपरः ।
तप एव द्वितीयः ।
तपःशब्डेन वैखानसपारिवञ्ययो्थ॑ंहणमुमयोस्तपःपरधानववात् । तपः.
दण्डो हि कायङ्कुश्षे रूढः स च हयोरपि समानः ।
[ ९५ ती स य्
बह्लचार्याचायंकुलंवासी तुतीयोऽत्य-
र
न्तमात्मानमाचायकृटेऽवक्ादयन् ।
अस्यन्तमाचायंकुले नियमे क्षपयंस्तृतीय आश्रम इव्यर्थः ।
(> द व+ सा >
स्वं एते पुण्यलोका भवन्ति बह्सश्स्थोऽपृतत्वमेति ॥ १॥
एवं चित्वेन संगृष्टीतानां चवुणामाभ्रमार्णां मध्येयो बह्मनिष्ठः घ
मुक्तिभागमवति । बह्मनिाविकलाः केवलाभ्रमिणः पुण्यलोकभाजो
मवन्तीत्यर्थः । एवमेव हि अनुष्ठेयं बादरायणः साभ्यश्चुतेः [ बण सु०-
३।४। १९] इत्यत्र मारितम् । व॒ चात्र बष््मसंस्थशब्दास्सन्यासा-
भमप्रतिपत्तिरिति शङ्क्यम् । बह्मंस्थज्ञब्वस्य पोक्चणीम्धायेन योगेनैव
वृष्युपपत्तौ संन्यासे रूढेरनवगन्तव्यतात्, योगमाचस्थ चाऽऽग्रमान्तस्सा-
धारणत्वान्न बष्संस्थङष्देन सन्यासाधमय्रहणे प्रमाणं पश्यामः नख
संपूर्वस्य तिष्ठतेः समा पिवाचकत्वाद्नन्यव्याधारत्वलक्षणाया बह्माणे
समाप्तः सन्यासिष्विवा्िहात्रादिकर्मान्तरब्ययाभमान्तरेष्वस मवा द्रह्य-
संस्थशब्वेन परिवाडेवोच्यत इति वाश्यम् । स्वाभमोवितकर्मष्यग्रताया
न्यासिष्वप्य विशिष्टत्वात्, तदतिरिक्तष्यापाररा्टिव्यस्य सर्वाश्रमेष्वपि
संमवात्, न बह्मसंस्थकब्देन चतुथाभ्रमपरामशंहेतु पर्यामः ॥ १ ॥
एवं बह्मसंस्थोऽृतत्वमेतीत्यम्र॒तससाधनं बह्मोपासनमुक्त्वाः तत्रण-
वा्गकमिति षकं प्रणवं स्तोत्ति-
परजापति्लकनभ्यतपत् ।
सारनिष्कर्षाय लोकान्पयलोचयदित्यर्थः 8
९ ः न क त फ , ६
तेोयाऽसितपेभ्यश्चपी विया संप्रास्लवत् ।
त्रयी विद्या सारत्वेन निष्पन्नाऽमवदित्यर्थः।
तामग्यतपत्तस्या अभितप्ताया एतान्यक्षराणि
न्त ६9 ¢
सनास्पन्त श्रुवः स्वारोते ॥ २ ॥
३२४ रङ्करामायुजविरचितप्रकारिकोपेता- [ज ०प्र०२ख०२४]
तान्यश्यत्तपत्तेभ्योऽभितपेष्य अकारः
संप्रास्वत्तयथा शङ्कुना सवांणि पर्णानि
संतृण्णान्येवमोंकारेण सवां वाक्पवृण्णोकार
एवेद सर्वमोंकार एवेद £ सवम् ॥ ३ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि ह्ितीयप्रपाठकस्य
जयोर्विंशः खण्डः ॥ २३ ॥
यथा सवांणि पचजातानि पर्णनाठेन व्याप्तानि मवन्त्येवमोकारोवै
सवां वागिति श्रुतरोकारेणेव सर्वा वाग्ड्याप्ता । अत ञथ्कार एव स्व
वाङ्मयम् । अत ओंकारेण बह्मोपासन कर्तव्यमिति पर्यवासि-
तोऽ्थः ॥ ३ ॥
इति स्छान्दोग्योपनिषत्पकाशिकायां द्वितीयप्रपाठकस्य
चयोविंशः खण्डः ॥ २३॥
पया कय
हि (क (क
प्रसङ्गात्कमाङ्गाणि कानिविष्ठिधातुं पस्तौति-
वह्मवादिगी वदन्ति यद्वसूनां प्रातःसवन
रुदाणां माध्यदिन ९ सवनमादित्यानां च
विश्वेषां च देवानां तृतीयसवनम् ॥ ३ ॥
क तहि यजमानस्य ङोक इति ।
पात-सवनमाध्यादेनसवनतृतायसवनेश्वरेवसुरुद्र दित्याविश्वदेवेः प्रथ-
व्यन्तारक्षस्वलाकानां वशाकरततयाऽ्वशिष्टस्य लोकषस्याभावाद्यजमानस्य
लोकः क्रास्तौति वेदितव्यमित्यर्थः
स यस्तं न वियाकथं क्यात्
यस्य यजमानपराप्यलोकस्थानज्ञानं नास्ति सोऽन्ञः कथं कुर्यात् ।
अथ दिदान्कयात् ॥ २॥
तस्माहछाकस्वाकरणोपावयभूतं वक्ष्यमाणं सामगानहोममन्ोत्थान-
ठक्षण ज्ञात्वैव इुयादित्यथः ॥ १॥ २॥
[ज ०प्र०२ख ०२४] छान्दोग्योपनिषत् । ३२५
तदेवाऽऽह-
पुरा प्रातरनुवाकस्योपाकरणाजलघनेन गार्हपत्यस्यो-
दढ्मुख उपविश्य स वासवः सामाभिगायति ॥३॥
प्रातरनुवाकारम्भावाम्गार्हपत्यस्य पश्चादुदङ्कमुख उपविश्य वसुद
वत्यं साम गायेदित्यर्थः॥२॥
तदेव साभाऽऽह-
लो देकद्वारमपावादणुश्देपश्येम वा
वयर रा३३३३३ । हरम् आ३३ज्या-
३यो३अआ ३२१११ इति॥४॥
हेऽ प्रथिवीलोकप्राप्तये द्वारमपाबृणु तेनापायृतद्वरिण तवां राज्याय
फलाय परयेमेत्य्थः ॥ ४ ॥
अथ होति ।
अथानन्तरमनेन मन््रेण जुहोतीत्यथः ।
होममन्नमेवाऽऽह-
नमोऽप्रये पृथिवीक्षिते छोकष्षिते टोकं मे यनमा-
नाय विन्देष वै यजमानस्य ठोक एताऽसि ॥ ५॥
अत्र यजमानः परस्तादायुषः स्वा-
हाऽपजहि परिधभिव्युक्तवोतिष्ठति ।
को क अ
पथेव क्षिते प्रृथिवीनिवास्राय लोकनिवासाया्यये नमः । मद्यं यज-
मानाय ठकं विन्द लम्भयस्व । एष वै मम यजमानस्य लोकोऽस्मि-
छक आयुषः परस्तान्भरणाद्रध्वमेताऽस्म्यागन्ताऽस्मि। स्वाहेति जहोति
परिघं लोकद्वारागेलमपजद्यपनय, इत्येतं मन््रमुकत्वोत्िष्ठतीत्यर्थः ।
च 1 [३
तस्म वस्वः भरातःसवन्* सप्रयच्छान्त। & ॥
प्रातःसवनसंबन्धिलोकं प्रथिवीषटोकं प्रयच्छन्तीत्य्थंः ॥ ६ ॥
पुरा माध्यंदिनस्य सवनस्योपाकरणा-
@ ५ क
नघनेनाऽऽग्रीधीयस्योदङ्मुख उपविश्य ।
३२६ रङ्गरामादुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [ग०प५०२ख०२४]
आग्यीधीयस्या्चेरित्य्थः ।
स रोद सामाभिगायति ॥ ७ ॥
लो ३कद्रारमपावारे ३३ पश्येम
तवा वयं वैरा३३३३३ हुदेम् आ३३
ज्यायो ३ आ३२१११३ि ॥८॥
वैरज्यायाम्तरिक्षलोकफलपाप्तय इत्यर्थः ॥ ७॥ ८ ॥
अथ जहाति नमो वायदेऽन्तरिक्षक्षिते
लोकक्षिते टोकं मे यजमानाय विन्देष
वै यजमानस्य कोक एताऽस्मि॥ ९॥
अथ नमो वायव इति मन्त्रेण ज़होतीत्यर्थः। अन्तरिक्चक्षितेऽन्तरि-
क्षनिवासायेत्याहि पूर्व॑वडुन्चेयम् ॥ ९॥
अन्न यजमानः परस्तादायुषः स्वाहाभ-
जहि परिषमिद्युक्ोत्तिष्ठति तस्मे रुदा
माध्यदिनि* सवन संप्रयच्छन्ति ॥१०॥
माष्यदिनं सवनं माध्यंदिनिसवनसंबन्धिटोकम् ॥ १० ॥
पुरा तुर्त[पस्षवनस्योपाकरणाजपनेनाऽऽहव-
नीयस्योदङ्मुख उपविश्य स आदित्य
स॒वेश्वदेवर सामाभिगायति ॥ ११॥
॥ आहवनीयस्वाद्ेरित्यर्थः । आदित्यमादित्यदैवत्यं वैभ्वदेतं विभ्वदेव-
रैवत्यमित्यथंः ॥ ११ ॥
तत्राऽऽद्त्य सामाऽऽह-
लो ३कद्रारमपावारे्णं २३ पश्येम ता वथ
स्वारा३३३२२ हुरेम आ३३ ज्या
३यो३अआ ३२१११ इत्यादित्यम् ॥३२॥
स्वाराज्याय स्वगलोकायेत्यर्थः ।॥ १२ ॥
अथ वैश्वदेवम् ।
[जश्प्र०२ख०२४] छान्दोग्योपनिषत् । ४१४
सामोच्यत इति शेषः ।
लो ₹२कद्ारमपावा दणुर ३ पश्येम त्वा वप
साप्ार२३२३दरहुदेम् आर ज्या
३२यो३अ ३२१११ हति॥१३॥
साम्नाज्यायोत्तमस्वगंफलायेत्यर्थः ॥ १३ ॥
अथ ज॒होति नम आदिव्ये्यश्च विश्वष्यश
देवेभ्यो दिविक्षिद्धयो रोकशषिद्धयो टोकं
मे यजमानाय . विन्दत ॥ १४ ॥
एष् वै यजमानस्य. खोक एताऽस्म्यन्न
यजमानः परस्तादायुषः स्वाहाऽप-
हत परिघमिव्युक्तवोत्तिष्ठति ॥ १५ ॥
_ स्व परवंवद्र्टव्यम् । आदित्यानां विश्वदेवानां च वहुत्वादिन्दताप-
इतेति बहूव चनम् । १४ ॥ १५ ॥
तस्मा आदित्याश्च विभ्वे चदे
वास्तृतीयस्षवन सप्रयच्छन्ति।
तरतीयसषनं तत्फलं स्व गमित्यर्थः ।
एष ह वै यज्ञस्य माजां वेद ।
मात्रां याथाद्म्यमित्य्थंः।
य एवंवेद प एवं बेद॥ १६ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषरि दहितीयप्रपाठकस्य
चतुर्विंशः खण्डः ॥ २४ ॥
इति हितीयः प्रपाठकः समाप्तः ॥२॥
सि
य एषं करु वेदेत्यथः । द्विरुक्तिरभ्याथपरिसमासप्त्यथां ॥ १६ ॥
६२८ रङ्करामामुजविरवितपकारिकोपेता- [ि°प्र०२स० १]
इति च्छान्दोग्योपनिषत्परकाशिकार्या द्वितीयप्रपाठकषस्य
चतुर्विंशः खण्डः ॥ २४ ॥
कि
इति दवितीयः प्रपाठकः समाप्तः ॥ २॥
मधुविया प्रस्तूयते-
दिः र
अत्तो वा आदित्यो देवमधु ।
असावादित्यो वस्वादीनां देवानां मोदहेतुस्वान्मधु 1 अचर मधुत्वहष्टिः
कर्तव्येत्यथंः ।
मधुतबोपयोगीनि संपाद्यति--
च = =
तस्य योर तिरश्वीनवश्शः ।
तस्य मधुनो द्युलोक एवाऽऽधारमूतस्तियंक्मसारितो वंशः ।
अन्तरिक्षमपुपः ।
अन्तरिक्षं मध्वपूपः । मध्वाभ्रयो हि तिरश्वीनवंश्ञलद्यः सर्टम्बत
एवमन्तरिक्षमपि दटोकल्ं टम्बत इव मातीत्यतो मध्वपूपत्वम् ।
मरीचयः पुजाः॥ १॥
मरी चिज्ब्डेन मरी चेस्थाः सविच्ाकरश्ा भोम्य आप उच्यन्ते। ताः
पुत्राइव पुजा भ्रमरबीजश्रेता मध्वपुपच्छिद्रस्थाः सक्ष्मकीट
इत्यर्थः ॥ १ ॥
तस्य ये प्राचो रश्मयः।
तस्याऽऽदित्यस्य ये प्राश्चो रह्मयः ।
ता एवास्य भाव्यो मधुनाड्यः ।
ता एव प्राग्द्गिवच्छिन्ना मधुनाडयो मधुच्छिद्राणि ।
कच एवं मधुरतः ।
कङ्मन््रा एव भ्रमराः ।
कग्वेद एव पुष्पम् ।
ऋण्वेद् विहितं कर्म पृष्पस्थानीयम् ।
ता अमृता जपः ।
[छा°प्र०२ख० १३] ` छान्दोग्योपनिषत् 1 ३२२
ताः कर्मणि प्रयुक्ताः सोमाज्यपयोरूपा आपोऽ्ौ परक्षिसाः पाका-
भिनि्षत्ता अमृता अत्यन्तरसवत्यो भवन्ति ।
ताबा एता ऋचः ।॥ २॥
एतमृग्वेदम्यतपन् ।
तावा एता क्वो भ्रमरस्थानीयाः पुष्पेभ्यो रसमाददाता भ्रमरा
इ वेतट्टग्बेदविदहितं कमं पुष्पस्थानीयमभ्यतपन्नमितापं कृतवत्य इव ।
तस्याभितप्तस्य यशस्तेज इन्दियं
पीयमन्नायः रसोऽजायत ॥ ३ ॥
यक्स्तेजडइ न्धियवीयाल्नाद्यलक्षणो रसोऽजायतेत्यर्थः । कभ्मिमन्यैः
स्तोघशखाद्यङ्गमावमरुपगतेः क्रियमाणे कर्म मधुनिर्वतंक्ं सोमाज्यादि-
रसं मुश्चति पुष्पमिव भ्रमरेराचूष्यमाणं, तेन च यक्स्तेजशन्दियवी्या-
दिटक्षणं फटमत्पन्नं भवति ॥ २॥ ३॥
तद्वयक्षरत् ।
तद्यश्चआदिटक्षणं फष्टं विशेषेणागमत् ।
तदादित्यमभितोऽभ्यत् ।
गत्वा चाऽऽदित्यममित आभितवदित्यर्थः
तद्रा एतयदेतदादित्यस्य रोहित ख्पम् ॥ 9 ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि ततीयधपाठकस्य
प्रथमः खण्डः॥ १॥
४.५
आदित्ये प्रत्यक्षतः परिष्र्यमानं यद्रो हितखूपं तत्कर्भनिर्वत्यं यशस्ते
जआदिलक्षणफलखूपमित्य्थः । रोहितख्पे तद्षद्धिः कर्तव्येति
यावत् ॥ ४ ॥ `
इति च्छान्दोग्योपनिषतसकाश्िकायां ततीथप्रपाठकस्य
प्रथमः खण्डः ॥ १॥।
अथ येऽस्य दक्षिणा रश्मयस्ता एवास्य
दक्षिणा मधुनाड्यो यणुश््येव मधुकृतो
18.
२२० रङ्गरामाचुजविरचितपरकाशिकोपेता- [छा ०००३ ०२-३]
यलुर्वेद एव पुष्पं ता अमृता आपः॥ १॥
तानि वा एतानि यज॒श्व्येतं यजुर्षेद-
मप्यतपश्स्तस्याभितप्तस्य यशस्तेज
इम्दियं षीयमन्नायर रसोऽजायत ॥ २॥
तव्यक्षरत्तदादित्यमभितोऽश्रयत्त्रा
एतयदेतदादित्यस्य शुष्क पम् ॥ २॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि तृतीयप्रपाठकस्य-
हितीयः खण्डः ॥ २॥
इति च्छान्दोग्योपनिषत्पकाशिकायां तुतीयपरपाठकस्य
द्वितीयः खण्डः ॥ २॥
अथ येऽस्य प्रत्यञ्चो रश्मयस्ता एवास्य
प्रतीच्यो मधुनाड्यः सामान्येव मधुरूतः
सामवेद एव पुष्पं ता अमृता आपः॥ १॥
तानि वा एतानि सामान्यत सामधेदमभ्य-
तपर्स्तस्याभितपतस्य यशस्तेज इन्धियं
वीयमन्नाय रसोऽजायत ॥ २ ॥
तव्यक्षरत्तदादित्यमभितोऽश्रयत्ष्रा एतय-
देतदादित्यस्य ष्ण रूपम् ॥ २1
इति च्छान्दोग्योपनिषदि तृतीयभपाठकस्य
ततीयः खण्डः ॥ ३ ॥
नीमि =
इति च्छान्डोग्योपमिषसफारिका्यां तुतीयप्रपा ठकस्य
ततीयः खण्डः॥ ३ ॥
[डा °प्र०३ख ० ४-९] छान्दोग्योपनिषत् २२१
अथ येऽस्योदशो रश्मयस्ता एषास्यो-
दीच्यो मधुनाड्योऽथवांद्गिरस एव मधृरतः।
अथर्बणाऽङ्किरसा च दष्टा मन्ना अथरवाङ्किरसः ।
इतिहासपुराणं पुष्पम् ।
इतिह्ासपुराणदिहितकर्मस्वथवाङ्किरसां विनियोगाष्ण्वेदा दिवित्पुष्प-
स्वो क्तिश्च इष्ट्या ।
ता अमृता आपः ॥ १॥
ते वा एतेऽथवङ्किरस एतदितिहासपुराणमभ्यतपश्स्तस्पाभि-
तप्तस्य यशस्तेज इन्दं वी्यमन्नाय रसोऽजायत ॥ २॥
तद्रयक्चरत्तदादित्यमभितोऽश्रयत्तद्वा एतयदे-
तदादित्यस्य परः ष्ण सपम् ॥ २३॥
षति च्छाम्डाग्योपनिषदि तृतीयप्रपाठकस्य
चतुर्थः खण्डः ॥ ४ ॥
परः क्रष्णं रूपम विक पितं करृष्णरूपमित्यथः \॥ १ ॥ २॥ ॥ ३१
इति च्छान्दोम्पोपनिषत्मकाशिकायां तृर्वीयप्रपाठकस्य
चतुर्थः खण्डः ॥ ४ ॥
अथ येऽस्योध्वां रश्मयस्ता एवास्योर्ध्वा
मधुनाघ्यी गद्या एवाऽेशा मधुरूतः ।
बह्म विषयफोपनिषदरहस्योपदेष्ा इस्यर्थः ।
वर्ेव पुष्पं ता अमृता भाषः ॥ १॥
ते वा एते गुद्या आदेशा रएतद्रह्ला्यतपश्स्तस्याभितप्तस्य
यशस्तेज इन्वियं वीयमन्नाय* रसोऽजायत ॥ २॥
तव्यक्षरत्तदादित्यमरितोऽभ्रयत्तद्ा एतय-
दतदादित्यस्य मध्ये क्षोभत इव ॥ ३ ॥
२२२ द्शुल्टि रचितप्रकाशिकोपेता- [गि ०प्र०२से०६।
समाहितव्रशिमिनिरीक्ष्यमाणमादित्यमण्डठमध्ये चलतीव स्फुर-
तीत्यर्थः 1 १५२॥६॥
वा एते रसानाश्रप्ा वेदा हि रसास्तषा-
मेते रपास्तानि बा एताम्यमृतानाममृ-
तानि वेदा ह्यमृतास्तेषामेतान्यमृतानि॥४॥
दति च्छान्दोग्योपनिषदि तृतीयभ्रपाटकस्य
पञ्चमः खण्डः ॥ ५॥
लोकसारमूता कभ्वेदादिपितिपाययकर्मनिष्पाद्यताद्रोहितादि्रूपाणा
मतिरसत्वम् । तथा वेदेभ्योऽपीष्टतत्साघनप्रतिपाद्कतया माोग्यभूतः-
तयाऽमृतेभ्यो रोहितादिपाणां तत्पतिपाद्यकर्मनिष्पाद्यानामतिभोग्य-
ताद्मृतादप्यभ्रतत्वमिव्यर्थः । अयमन निगलेता्थः-- प्रागादुध्वदृरा-
न्तरस्थितरदिमिनाडीतस्तत्तष्ठेदोक्तकमकुसमेभ्यस्तत्तदरीदिकमन््रमधुकरेरा-
दित्यमण्डलमानीतानि सोमाज्यपयःप्रभतिद्रव्यनिष्पन्नाने यशस्तेज
वी यमिन्दियमिव्येवमात्मकानि रोहितं श्क्रुं कृष्ण परः कृष्णं मध्यक्षामत
इवेत्युक्तानि रोहितादीनि पञ्चामृतान्यादित्यमध्याभितानीति #॥ ४॥
इति च्छान्दोग्योपनिषत्पकाशिकायां तुताीयप्रपाठकस्य
पञ्चमः खण्डः ॥ ५ ॥
याये
एषां पश्चानाममतानां वञ्वश्दवादित्यमरुत्साध्यगणमोग्यत्वं तदुपासी-
तानां वसुत्वादिभिािपूवंकबह्यप्रािरिति प्रतिपादयति-
तयत्मथमममृतं तद्वसव उपजीवन्त्यथिना
मुखेन न वे देवा अश्वन्ि न पिबन । ।
चन्द्रमिवेति मावः । पुनः कथमुपजीवनभित्यजाऽऽह-
एतदेवामृतं दृष्टा तप्यन्ति ॥ १॥
यशस्तेज आदिलक्षणं रोहितं रूपं स्वः करणेरुपटभ्य तृप्य
न्तीत्यथंः ॥ १ ॥ `
[स °प्र ° \ख ७] | | छम्दोग्योपनिषत । २.३६
व [ कवा, क
त एतदव स्पसाभसरवशान्त ।
एतदेव ख्पममिलक्ष्यानुमूयेति यावत्र ।! संविशन्ति मागानन्तरभु-
दासीना भवन्तीत्यर्थः ।
एतस्मादृपादुयन्ि ॥ २॥
प्राते भोगकाठ इति हषः । एतस्मषदरूपादिति हमरब्टोपे पश्चमः |
पतद्रूपातिमवमुदहिर्योश्यस्ति सोत्घाहा मवन्तीत्यथंः ॥ २॥
स॒ य एतदेवममृतं षेद ।
अनेन प्रकारेण वसुतुप्त्याधायकदरशनगोचरत्वलटक्चषणवसूपजीव्यत्वा-
दिनि रोहितामृतं यों वेद् सः ।
वसूनामेवेको भूत्वाऽभिनेव मुखेनैतदेवामृतं दृष्टा तृप्यति
स एतदेव रखूपमभिसंविशव्येतस्मादूपाइुदेति ॥ ३ ॥
तक्क्रतुन्यायेन वहदुपासीनीऽपि वसुत्वं प्राप्य तथेव मवतीत्यर्थः॥२॥
क्षियरतं काटमित्यत्राऽऽ्ट-
स यावदादित्यः पुरस्तादुदेता पश्चादस्तमेता वसूना-
मेव तावदापिपत्य< स्वाराज्यं पर्येता ।॥ ४ ॥
इति च्छाम्दोग्योपनिषदि तुतीयप्रपाठकस्य
प्रष्ठः खण्डः ॥ ६ ॥
आदित्यस्य प्राच्यां दिहियुदयः प्रतीच्यामस्तमयश्च यावन्तं काल.
मनुवैतंते तावन्तं काठ वसूनां यदाधिपध्यं यद्भ्रतिहतसकल्पकत्वलक्चषणे
क्वाराज्यं चं तत्पर्येता परितो गन्तेत्यर्थः ॥ ४ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिष्पकारिकायां त्ृतीयप्रपाठकस्य
षष्ठः खण्डः ॥ ६ ॥
अथ यदद्वितीयममतं तद्रुदा उपजीवन्तीन्देण मुखेन मन
वै देवा अश्नन्ति न पिबन्त्येतदेवामृते हृष तुप्यन्ति॥१॥
त एतदेव हपमभिसं विशन्त्ये तस्मादरूपाहुयन्ति ॥ २ ॥
३३४ रङ्गरामादुजाषेराचितपरकाशिकोपेता- [अ०प्र०३ख०८
स य एतदवममूतं पेद रुढराणामेवेको भुलेन्देणेव मुखेनैतदेवामृतं
ष तप्यति स एतदेव रपमिसंविशत्येतस्माहूपादुदेति ॥ ३ ॥
स यावदादित्यः पुरस्तादुदेता पश्चादस्तमेता दिस्ता-
वदक्षिणत उदेतोचतरतोऽस्तमेता रुदाणामेव
तावदार्िपत्य€ स्वाराज्यं पर्येता ॥ ४ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि तुतीयभपाठकस्य
सप्तमः खण्डः ॥ ७ ॥
परस्ताुक्यपश्चादस्तमय पेक्षया द्विगुणं काठं दक्षिणत उदयभुत्त.
रतोऽस्तमयं च कल्पयित्वा श्रतिर्बवौतीति नाच कथंता कायां १ ॥
॥२१३॥४॥
इति च्छान्दोग्योपनिषल्काशिकाययां तुतीयप्रपाठकस्य
सप्तमः खण्डः ॥ ७ ॥
णी
अथ यनृतीयममृतं तदादित्या उपजीवन्ति
वरुणन मुखेन न वै देवा अश्नन्ति न
पिबन्त्येतदेवामूतं दृषा तप्यति ॥ १ ॥
त एतदेव रपमरिसंविशन्तयेतस्मा दूपाडुयन्ति ॥ २ ॥
स प् एतदेवममृतं वेदाऽऽदित्यानामेवैको श्रवा
वरुणेनेव मुखेनेतदेवामृतं दृ्ठा तृप्यति स
एतदेव रूपमरिसंविशत्येतस्मादरपाुदेति ॥३॥
स यावदादित्यो दक्षिणत उदेतोत्तरतोऽस्तमेता
द्विस्तावसश्वादुदेता पुरस्तादस्तमेताऽऽदित्या-
नाभेव तावदाधिपत्यश्स्वाराज्यं परयता ॥ ४॥
इति चछान्दोग्योपनिषदि तुतीयप्पाठकस्या-
टमः खण्डः ॥ < ॥
णनो सके न्यव
[अ °प्र०२ख०१०] छान्दोग्योपनिषत् ।. । ३६३५
अथ .यच्चतुर्थममूतं तन्मरुत. उपजीवन्ति
सोमेन मुखेन न वे देवा अश्चन्ति न
पिबन्त्येतदेवामते दष्क तृप्यन्ति ॥ १ ॥
त एतदेव रूपमभिसंविशन्त्येतस्माद्पाइयन्ति ॥ २ ॥ `
स॒ य एतदेवममृतं वेद मरुतामेवैको भूत्वा
सोमेनैव मुखेनेतदेषामृतं दष्क तृष्यति स एत-
देव रूपमभिसंबिश्येतस्माद्रूपाडुदेति॥ ३ ॥
स यावदादित्यः पश्वाहुदेता पुरस्तादस्तमेता दिस्ता-
वदुत्तरत उदेता दक्षिणतोऽस्तमेता मरता
मेव ॒तावदाधिपत्यर स्वाराज्यं पर्थता ॥ ४ ॥
इति छान्दोग्योपनिषदि तृतीयप्रपाठकश्य
नवमः खण्डः ॥ २ ॥
अथ यत्पञ्चमममृतं तत्साध्या उपजीवन्ति
बरह्मणा मुखेन नवै दवा अश्चन्ति न
पिबन्त्येतदेवामृतं दृक्ा तृप्यन्ति ॥१॥
त॒ एतदेव रूपमभिसं विशन्त्येतस्मादरूपाहुषनि ॥ २ ॥
स य एतदेवमम॒तं वेद साध्यानामेवेको भूत्वा
बरलणेव मुखेनेतदेवामतं ष्वा तृप्यति स
एतदेव रूपमभिरविशव्येतस्मादरपादुदेति॥३॥
स यावदादित्य उत्तरत उदेता दक्षिणतोऽस्त-
मेता द्िस्तावदृध्वं उदेताऽर्वाङस्तभेता साध्या-
नामेव तावदाभिपत्य स्वाराज्यं पयता॥४॥
३३६ रङ्खरामाजुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [ग०प्र०२ख११)
इति छान्दोग्योपनिषदि तुतीयप्रपाठकस्य
दशमः खण्डः ॥ १० ॥
॥
एवे वसुरुद्रादित्यमसत्साभ्यगणभोग्यरोष्टितादिपश्वरूपाप्मकपश्चाग-
ताश्रयदृवमधुतदूपितज्योति्मण्डलास्यशरूपयुक्तस्योदयास्तमयाष्क्रित्य-
विशिष्टस्याऽऽदित्यनामकस्याऽऽदिस्यराशीरकका्यावस्थवबह्मण उपासना-
मुपदिश्य नामरूपक्त्यादिरिहितकार्याव स्थारहिता दित्यजीवश्रीरकन-
ह्यो पासनं दरशयति-
अथ तत ऊर्ध्वं उदेष्य |
अथ बह्यद्विसरूपस्य कल्पस्य समाप्त्यनन्तरं तत॒ ऊध्वं उदेत्योद-
यास्तमयाभ्यां प्राण्यनुयहादर्वं उदेत्योदयास्तमयक्ृत्यप्रयुक्तपाण्यनयह-
रहित इत्यथः । . ह
नेवोदता नास्तमतंकट एव मध्ये स्थाता ।
यास्तमयश्यूम्य एकस्वभाव एवोदासीनतया वर्तत इत्यर्थं; । मच
हं भाष्यं कायकारणावस्थव्रह्यापासनं विधीयते । अस्री वा आदिस्यो
द्वमाध्वत्यारम्याथ तत ऊर्ध्वं उदेत्येत्यतः प्रागादित्यवस्वादिकार्यषिश्लो-
पावस्थ बह्मापास्यमुपदिदयते । अथ तत ऊध्वं उदेत्येत्यादिनाऽऽदित्या-
न्तरात्मतयाऽवास्थतं कारणावस्थमेष बह्मयोपदिक्यत इत्युक्तम् । तचाप्य-
थ तत ऊध्व उदेत्येत्यस्य भुक्तावस्थादित्यान्तर्यामिवदह्मोपासनपरतवेऽ-
थराब्दादंस्वारस्यात्कारणावस्थमिति माष्यस्याकायविस्थं मक्त्यवस्थ-
मत्यथं एवोचितो न त्वारित्यभावप्रा्िपर्वावस्था । व्यासर्थेस्त भाष्य-
स्वारस्यमवलम्न्याऽऽदित्यनामरूपमास्ताषस्थापर्वमाव्यवस्थैवाथ तत
ऊध्व उदेत्यत्यादेना संदभण प्रतिपाद्यत इति वणितं तेषामयमाक्षयः
अथशब्द न नेद्षटानन्तयांथोऽपिं तूपासनान्तरप्रस्ता वार्थः अथ तत
ऊध्व उरद्त्य नवाईता नास्तमर्तकल एव मध्ये स्थाता ! इत्यस्वाप्युद्
पास्तमवतत्कार्यञून्यत्वमयः । तच्ाऽऽदिष्यमावपूर्वावस्थाधां कल्पा
संभरतीति ।
० १
तदव श्टकः॥ १॥
$ मदिश्ूरम॒द्रैतटस्तके- (त्वान्त दति पाडः ।
(न°भ०ख०११] छान्दोग्योपनिषत् । ३७
तस्मिन्विषये देवान्प्रति केनचिद्योगिसा गीतः शोकः ॥ १ ॥
न वै त्र न निम्लोच नोदियाय कदाचन | देवास्ते-
नाह सवेन मा विराधिषि बक्षणति ॥२॥
(कि
हे दृषास्तज तस्मिन्नादितव्पमाषमुकक्तिकाटे स मुक्तादिस्यान्तर्थामी
परमास्मा नास्तमितो मोहितश्च तेम ताहश्षेन सस्येन भि्विकारेण बह्य-
णां मा विराधिषि विरोधं न गच्छामोति धात् । सिम्लोचेति
चछान्दष्षो हिवंचनामावः ॥ २॥
चके क क प कि क
नृ इषा अस्पा उदव न नम्लचात सशद्वा
(९.३ ९ [क ॐ क # न
हेदस्मे भवति य एतामेवं मर्लोपनिषदं वेद ॥ ३ ॥
एतां मधुषिधाङूपां बह्योपनिषदं बह्यविद्यां वेदाजुतिष्टत्यस्पे बह्म-
ष्वेद् आदित्यो नोदेति नास्तमेति । आदित्योदयपक्षाकाभ्यां न किंचि.
दश्य प्रयोजनमित्यर्थः । कुत हस्यत आषह--पक्दहिषा दैवेत्थारि । अस्मे
बह्यविदे सणुदिवेव भष ति सफ़ृढुदितमहरेव भषति सदैवाहूवां भवती.
त्पर्थः । संततं सर्वविषयसाक्षास्कासेऽस्य मधतीस्यर्थः ॥ ३ ॥
मधुविद्यासंप्रदायमाह-
तद्धेतष्ल्ञा प्रजापतय उवाच
प्रजापतिर्मनवे मनुः प्रजाभ्यः।
तद्धेतन्मधुविकषानमित्वर्थः ।
तद्धेतदुदाठकायाऽऽरुणये ज्येष्ठाय
पुच्ाय पिता बह्म भोवाच ॥४॥
तद्धेतद्रह्मोह्ारकाथ पिता पोक्तवान् ॥ ४॥
इदं वाव तज्ज्येष्ठाय पुत्राय पिता बह्म
परचूयास्णाय्याय वान्तेवासिने ॥ ५॥
तस्मा द्धतणर्द् बह्मकज्ञान स्येछायप्वाय वा प्रत्रयात । याण्याय
शिष्याय वा बूयात् ! प्रणाग्योऽसमताविति निष्कामार्थं प्रण य्याब्दस्यं
निपातितत्वात् ॥ ५ ॥ |
३३८ र्गरामानुजविरवितपरकाशिकोपेता- [गश्प्र०६ख०११]
नान्यस्मे कस्मेचन ।
उक्तपुच् शिष्यव्यतिरिक्ताय कस्मैविष्पि न बृयादित्यन्बयः।
ययप्यस्मा इमामद्धिः परिगरहीतां धनस्य पूर्णा
दयादेतदेव ततो भूय इत्येतदेव ततो भूय इति ।
इति च्छान्दोग्योपनिषदि त॒षीयपरपाठकस्यै-
कादशः खण्डः ॥ ११ ॥
समुवाृतां भांगोपकरणेः पूर्णामिमां परथिवी यचचप्यस्मा आथशा्याय
दृद्यासद्पेक्षयाऽप्येतद्िज्ञानमेवाधिकम् । नैतस्यानुरूपो निष्फयोऽस्ती-
त्यथः । दिरक्तिविदयासमाप्त्यथी । एतस्वण्डान्तगंतवाक्यविषयकमभि-
करणमुपस्यस्यते समन्वयाध्याये-मधुविद्याया वस्वाविगणमोण्यरोहि-
तरूपादिपञ्वाभरता्रयादिस्योपासनारूपतयाऽस्थां विद्यायां वस्वादीनां
नाधिकारः संभवत्युपास्योपासकमावस्यैकस्मिश्नसंभषात् । न ह्येकस्यैव
भाणनीयत्थं भ्रीणयितुत्वं च सं मवति । ' वद्लूनामेतैको मूर्वा › [ छा
३)६।३ | इत्यादिना वसुत्वाशिप्राप्तरेव मधुविद्याफलव्वेन वस्थादी-
नामेव सतां वस्वाशित्यपा्पिकामनाया असमवाचाधित्वाद्यसंमवाश्च ।
ˆ तदेवा ज्योतिषां ज्योतिरायुर्होपासतेऽमृतम् ` | ृ०४।४। १६]
इति परबह्यव्यतिरिक्तसथ देवोपास्यत्वनिषेयेन म्योतिःशष्िते बह्मण्ये-
षोपासनसद्धावावगमाच मधुविद्यादिषु नाधिकार इति मध्वादिष्वि-
संमवादनधिकारं जैमिनिः ' [ब० भू० १।३।३१] । “उयोतिषि मावाचः
[ ब सू० ?१।३। ६३२] इति सूचाभ्यां पए्वपक्षं कृत्वा "भावं तु बाद्-
रायणोऽस्ति हि' [ बश्सु० १।२। ३३ | इति सूत्रेण सिद्धान्तः कतः।
अस्थायमथः-- अधिकारस्य सद्धावं बादरायण आचार्यो मन्यते ।
अस्ति हि तेषामप्यथित्वादिसंमव इति । अयमाद्ायः- न हीयं विधया
वस्वादित्यादिमापय॑वसिताऽपि तु तच्छरीरकपरमात्मपर्वन्ता । वस्वा-
द्।नामेव सतां स्वान्तर्यामिपरमास्मोपासनं . मवव्येव । न चोपास्यप्रति-
पादकवस्वा दिशब्दानां बह्यपर्यन्तत्वे प्रमाणाभावः 1 उपसंहारे बह्मोप-
निषदं वेद्" [छा०२। ११।३] इति भवणाद्रस्वादीनामेव सतां कल्पा-
छिश्प्र०ख ०११] छान्दोग्योपनिषत् । | ३३९.
न्तरे वस्वादिप्रातिपुंकबक्यपातेरुहेरयत्वसंमवाञ्च । छाके पु्िणामेव
सतां जन्मान्तरेऽपि पृितेप्साया दृर्चनात् । ननु वस्वादिपञ्चगणोपजी-
व्वरोहितादिपि्वरूपातसकपश्चामताश्चया दित्यमधृपासनत्वान्मश्चविदध्ाया-
रतस्यां च विद्यायामादित्यस्येवोपास्यतयाऽऽदिस्यस्य तद्वियाधिकारा-
सेभवेऽपि स्वादीनां कथमनधिकारश्का। न ह्यस्यां विद्यायां वस्वावी-
नामपास्यत्वमपि छ तद्धोग्यस्याऽऽदित्यस्येव माष्यकुता--मधुविद्याया-
मृग्वेदादिप्रतिपाद्यकमनिष्पाद्यस्य रस्मिष्ारेण भाप्तस्य रसस्याऽऽश्रयतया
लब्धमधुव्यपदेश्शस्याऽऽदिष्यस्यांशानां वस्वादिभिभ्रुज्यमानानामुपास्य-
त्वमिति पूर्बपक्षे वस्वादिमिोग्यमूतादिष्याश्ञस्य विंधीयमानमुपासनं
तद्षस्थस्यैव बह्मण इत्यवगम्यत इति सिद्धान्ते चोक्तत्वात् । न हि
स्वोपासनवत्स्वो पजीभ्यत्वेनान्यस्योपासनं षिरुद्धं तधा सस्थुपासनमात्रो-
च्छेषप्रसङ्गत् । सर्धषपासनेषुपास्यगतस्वोपजीष्यत्वस्वसव्यत्वस्वाधार-
त्वस्वान्तर्याभित्वादीनामनुश्चधेयत्वात् । तत वसूनामेव स्तां स्वोपजी -
व्यपञ्चामुताभया दिर्वविषयमथुविद्ानुष्ठानसंमवाव्छुतोऽनधिकारकाङ्केति
घेदुच्यते । वद्ुनामेवैको मूस्वेत्यादिना वदयुत्वाषिप्रासिफषत्वेन कौतनेन
मधुविद्यायां तस्कलुन्यायेन वस्वादीनामुपास्यतस्याभ्युपगन्तव्यत्वात् ।
अथ तत ऊर्ध्वं उदेष्येव्यतः प्रागादित्यवस्वादिका्थं विरोषावस्थं बह्यो-
पास्यमुपदिष्यते । अथ तत ऊर्वं उदेत्यत्यादिनाऽऽदित्यस्यान्तरा-
स्मप्तयाऽबस्थितं कारणावस्थं वह्मोपास्यमरुपदिश्यत इति ` कायांव-
स्थोपासनदश्ञाधामा दिस्यवस्वादी नामविदषेणोपास्यत्वस्य भाषितत्वात् ।
अस्ति ह्यारित्वशस्वादीनामपि स्वारण्धव्रह्मोपासनन वस्वा दिस्यप्रा-
पिपूर्वक बह्यपरप्सासेमव हस्या दैत्यस्य षस्वाद्नां च वुल्यत्वस्य भाषि-
तत्वा 1 मधुविद्याया भादित्विपासनत्वपञ्चामृतापास्नव्ववस्वाद्युपास-
नव्यङपाकार्रयवच्वान्न पृषंपक्षोत्वित्यनुपपस्िरिति इष्टव्यम् । ननु
वस्ववस्थस्य ब्रह्मण डपास्यत्वसंमवेऽपि तहसव उपज वन्तोते निर्दि्टमु-
पजीवितृत्वलक्षणं भोकत्ं न बह्मणः संभवतीति चन्न । उपजी वितृत्व-
स्यापि सद्वारकतया तच संभवात् । नन्पेवं तद्रसव उपजीवन्तीत्यघ
वसुशबष्दस्य तदन्तयीमिपरय्वे वसूमामेवेको मृखेस्यत्रापि वयुशाब्दस्य
बह्यपरत्वं स्यात् । न च तद्युक्तम् । न द्युपासकस्यापि जीवस्य कल्पा-
न्तरे वञुत्वप्राधिरक्षणसंसारदक्ायां वस्ववस्थव्रह्यमावोक्तिः संगच्छत
इति चेन्न । वसूनामेवैको भूर्वेदत्र यथाश्रुत बाधकामाषेन; बह्यपरत्वे.
३४० रह्ररामानुजविराचेतप्रकारिकोपेता- (िश्प्र०{ल० ११]
वाधकरद्धाविन च यथाश्चृताथेस्येवोपपन्नारित्यलमदिचर्चया । नलु
वसूनामेवैको भृष्वा ` ‹ सकृदिवा हैवास्मै मवति ' इति बाक््यद्या-
सुसारेणानया धिद्या कल्पान्तरे कचित्कालं वसुमावं पराप्य पश्चाद्रष्य
परा्रोतीत्यस्धुपगमो न धुक्तः । तथा सतीदानीं मध्रुविद्योपासक्ानां
प्रायणानन्तरं फटभासिनं स्याक्छल्पान्तरभाविव्वाहृषुषस्य । न चस
विलम्बः सोढष्य एधेति षाच्यम् । कल्पान्तरऽपि वसश्वादिभावप्रापकम-
धुविद्यानिष्ठानां तत्मापककमम्तिरिनिष्ठानां चानन्तानां संमत सवेर्षां
घ॒ थुगपद्रस्वादिभाये यसुमता्टव्वसंख्याविरोधप्रसङ्गेन बष्ठत्वप्रापक-
कमनिष्ठानामनन्तानां मध्ये विपाकानुसारेण केषां चिन्नेचतुरकत्पमध्ये
वसुस्वादिप्रापिभवति केषां वचिदनुष्ठितमधुवेद्यानामपि सष्कल्पपभ-
तीक्षणमप्यस्तीत्यभ्युपगस्तन्यम् । न हीहक्षः काथिन्ुमक्चमंवति । स्ट.
कत्पपर्थम्तविष्टभ्बमभ्युपगच्छतः कथं मुमुष्ुता । हैरण्यगमान्तसकलमो-
गविरक्तिपएूर्वकबह्यानन्वुपरेप्साटक्षणयुगुक्षाश्ाटली शि बह्यविद्यायामधि
करोति । वतश्च वस्वाहिपदाभिहाषिणः कथं सुुष्ुता कथं षा
बह्यविद्ययाधिकार इतिचेत्सप्यम्र , बह्यानन्देकमेष्सुरेव मुुष्ुः । अथापि
यथा दृहावसानकारे बह्यानन्देकपरष्सा मुमुक्षा, एवं वसुत्वावसाने
बह्यैव प्राप्नवानीति पेप्ताऽपि वष्मानन्देकग्रप्छा मवत्येव । शाखवकशा-
चंहङावलम्बस्रदिष्णदोऽप्याधिकारणः सन्तीत्यभ्युपगनम्तव्यम् । तञ्च च
प्रारब्धवैचिच्यमेव निथामकम् । अत एव ¦ याथातथ्यं सवपरनियतं
यच्च वेयं पदं तत्काराकलत्पं वपुरपि विदम्करस्तातिक्षेत बन्धम् ` इत्युक्त
र। त्या बिव किनः कथं विलम्बसदिष्णुतत्यष्यपास्तम् । प्रारन्धमहिम्ना
सक्षस्याप्युपपत्तेः । वस्तुतस्तु भ्रातृणां मभ्यं वमक हति लौकिकोक्ते-
भरातरमोगसास्याभिप्रायत्ववद्रसूनामेवेको भूतवेत्यस्य वाक्यस्य कचित्का-
लमानुषह्धिकवस्वाद्मोगसराम्यमनुभूय तेन यथा परं उ्योतिरूपसंप-
यत इत्यभिप्रायत्वात्तस्य वाक्यस्य ताषशभगसाध्यस्य च देहुषि-
यागानन्तरमव संमवान्नानुपपात्तिरिव्याहुः । नन वस्वादिदिवतानां
वेग्रहामादेनाोपासनसाम््यासिभवाकथमुपासनाधिकारः । न हि
दवाना रारारवर्वे प्रमाणम्रुपलम्यते । चन तावसत्पक्चातमाने तस्य
द्गचरत्वात् । नापि वज्रहस्तः पुरद्रस्तेनन्द्रा वनज्नमदयन्छादित्या-
दाना प्रामाण्यम् । मन्त्रार्थवाष्ानामनुष्टेयस्मतिस्ततिपयोजनकतया
[न
१ महिलूुरमृदितपुस्तके च्च दरिग्यं १०। इति पाटः ।
[गश्प्र०३ख ०११ छान्दोग्यापानिषत् । ६४१
विग्रहादौ तात्पयामादेन तात्पयाविषये राग्स्याप्रामाण्यात् 1 अन्यधा
श्वेतवर्णरजककतुंकवखरो पवतात्पर्येण प्रयुक्तस्य श्वेतो धावतीस्यस्य
छ्युनकसमीपगमनप्रतीस्युत्पाद्कत्वसंमवमान्रेण तघ्रापि प्रामाण्यप्रस-
जगत् । ननु रेवत्याधारवारवन्तीयसामस्ताध्याधिषटोमस्तोचवि शिटक्र-
तुविधायके रेवतीषु वारवन्तीयमयिष्टोमसामं कृत्वा पद्युककामो दयेतेन
पजेतेति वाक्ये रेवतीषु वारवन्तीयभिव्येश्ञस्य ' रेवतीर्नः सधमादः "
इस्युक्ष्वयाधारवारवन्ती यसामरूपाथिष्टोमस्तोचर षिोषणे तात्पर्याभाषेऽपि
प्रामाण्यं दृष्टम् । न हि तद्वकेषणं सोभेन थजेतेत्यादिविशिष्टषिधिषु
सोपमलतादिषिशेषणवष्छोकासिद्धम् । नापि किधिसिद्धं रेवतीषु रथंतरं
गायेदि तिवद्वतीषु वारवन्तीयं गायेति विध्यद्रनात् । न बास्यैष
विशिष्टगोचरस्य विधेर्विरशेषणविधावपि तास्पयं वक्तं हाक्यं विध्यावत्ति.
प्रसङ्गात् । न चाऽश्क्षपाष्टशिषणप्रसिद्धिरन्योन्पाश्रयात् 1 विरोषणप-
सिद्धो सत्यां विश्ञि्टावधिः, षिशिष्टविधिनेव विकोषणस्याऽसक्षेप इति
परस्पराश्रयापत्तेः । पस्मादिशिषटविषेर्विशेषणस्वद्पे तात्पर्यामाकवेऽपि
र्वतांषु वारवनस्तीयामिति पदद्वुयसममिव्याहारस्येव प्रामाण्यमभ्युपगन्त+
व्यामति चन्मेकषम् । रथतीषु वारवन्तीयामिति पदह्यसमभिषव्याहा-
रटभ्यां रवत्याधारवारवम्तीयप्रती विमुपजीव्य प्रवुत्तेन विश्िष्टविधि-
नाऽऽक्षिप्तस्य रेवतीषु वारवम्तीयं कुर्यादिति दिक्षेषणिपेरव तञ्च
प्रमाणसवेन रेवतीषु वार्वन्तीयमिति पदद्रयसमभिव्याहारस्याप्रमाण-
त्वात् । इयांस्तु विशेषः-सममलताषिविशेषणं मानान्वरसिद्धं सोम-
पदालतायते \ इष तु मानान्तरासिद्धमेव पदुसमसिष्याहारासती
यत हति । प्र्तीयमानऽपि विशेषणे विज्ञिष्टविपेः प्रासाण्याभाव
उभयच्रप्वाबेशिष्टः । ततश्च यथा सोमप्रत्यायकं सोमपदं. न सोमस्व-
रूप प्रमाणमेव रेवतीषु वारवन्तीयमिति पदृद्यसमभिन्याहारो रेवती-
वारवन्ते(यङ्पावेशेषणषूपा्थप्रत्यायकोऽपि न तच प्रमाणम् । अयं
चापरा वरोषः-सोमलरताद्रष्यस्य लोक सिद्धत्वाच्च यागस्षबन्धिसे-
नव कायः कस्व्यः । इह तु विशेषण स्वरूपस्यापि मानान्तरा सिद्धस्वा-
त्मतोयमानेऽपि तस्मिन्धिषये विशि्टविेः प्रामाण्यामावाच तस्सि-
दध्यथ स्वरपेण स्ता विदोषसंबन्पित्वेन च विधिह्यं कहप्यमिति ।
तस्मान्मन््रा्थवाहुाना स्वाधं तात्पयामावान्न तेभ्यो देवतावियहसिद्धिः।
नमु मन्नाथंवाहमां विष्येकवास्यतापन्नानां स्वस्धार्थऽप्यवान्तरतारप्य
६५२ रङ्गरामाबुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [गश््र०१सर
संमवत्येव दर्शपूर्णमासा विपरधामविध्येकवाक्यंतापन्नप्रयाजादिषिषिः
रिति चेस्छस्यमर् । मानान्तराविरोभे भ्रतीयमाना्थं ताव्पर्थ संभवा
नतु तद्विरुद्धे ।. अन्पथा यममानः प्रस्तर हत्य्नापि प्रतीयमानाभमें
ताप्पवप्रसङ्कात् । अस्ति च मन्त्रार्थवादवशेन देवताविग्रह्ाभ्युपग
मानान्तर विरोधः । देवताविग्रहाभ्युपगमे हि न्पाथतौल्येन नानाषा गदे
य॒मपद्ाहूतानामागमनस्पारिषरक्षिप्तमस्मीभूतहविःर्वीकारावेरप्यभ्युपग
मास्पत्यक्षोप प्तिषिरोधः । धतो न देवताविशहे तास्प्थं संमवति
अता विदरहामावह्ुपासनाखनाधिकार इति पृवंपक्षे पराप्त उच्यते
ˆ तडूपर्यपि बादरायणः संमषात् । › [ ष०्सू० ?।६।२६।1] तद्र
ह्योपासनमूपरि मनुष्याणा्ुपरि देवादिष्वपि संमवतीति मगवान्बाद्-
राथणो मम्यते देषामष्यधिवसामर््ययोः संमवात् । -अधित्वं ताष-
दाभ्यास्मिकादिदुर्विषहदुःखामितापास्परस्मिग्बह्मणि च निरस्तनिखि-
लदषगन्धेऽनव धिकाकिशयासंख्येयकल्याणगुणगणे निरतिशयमोग्यत्वा
दिज्ञानाञ्च संभवति । सामर्थ्यमपि पठुतर्देहेन्दियादिमत्तया संभवति ।
देहेन्दियादिमस्वं च सर्वषु मृष्टिवाक्षयेषु देवतियंङ्मनुष्यस्थावरात्मना
चलुधिधसृष्टाप्तानास्तिदद्धम् । देषादिमेद्श्च तत्त्कर्मानुगुणबह्यलोकप्र-
मृविषतुर्दरालोकस्थमोगयोग्यहेषे न्ियािय गायन्तः । तथा दैषत्वं
गच्छन्ति घ एता उपयन्ति ' इति देवस्वपराप्त्यथंक्रलुविध्यन्यथाऽनुपप.
स्याऽपि देवतािगहतत्वसिगद्धः । ज्योतिष्टोमादिविभ्यन्यथाऽनुपपश्या
देशान्तरधैङान्तरमोग्यहिकमु सलक्षणस्वरगशब्बोक्तसुखरूपतत्फल भो क्त्-
कमदेवसिद्धेर म्य पगत्रखाषेवताप्रायुज्यसाटोकष्यादिफल कमंबिभ्यन्यथा-
ऽनुपपत्या दंवताविगरहाणां तद्धोग्य मोगोपकरणानामभ्युपगन्तव्य-
त्वाच्च“ विरोधः कर्मणीति चेन्नानेकप्रतिपततरदशंनात् । ' | ब० सू०? ।
९। २७॥ | नन्यवं मन्त्रा्वादादिभिरदैवताया विय्रहाभ्युपगमें कमीणि
विरोधः प्रसज्यते । बहुषु यागेषु युगपदेकस्येन्द्रस्य षियरहवततः ' आभच-
म्य आवह ` “ इन्दर आगच्छ ' " हरि व आगच्छ ` इत्या दिनाऽऽद्ू-
तस्य संनिंषानानुपपत्तेषिरोधः प्रसज्यत इति चेन्न अनेकप्रतिपत्तेदंशं-
नात् । हर्यत हि सो मरिपिभृतीनां शक्तिमतां युगपद्नेकशरीरपतिपात्तिः।
काग्व् इति चेन्नातः भमवा्मत्यक्षानुमानामभ्वाम् । › [ ब० सू० १।३।
२८॥ | मा मूत्कर्मणि विरोधो वैदिके तु शब्दे विरोधः प्रसज्यते । देव -
ताविग्रहाभ्युपगमे हि वियहस्य सावयवव्वेनानित्यत्वादिन्दादेरर्थस्य
[डा ०पर०३ख०४-५९] छान्दोग्योपनिषत् । | ६४३
विनाशादूर्ध्वं प्रागुत्पत्तेश्च तदर्थवायिवैदिकशण्दानां सत्वे शाब्दस्यार्थ-
नोत्पत्तिकः संबन्धो न स्यात् । शष्दस्वरूपस्यापि नारोऽनित्यत्वं स्यात् ।
ततश्च ‹ ओत्पतिकस्तु शब्दस्यार्थेन संबन्धः ` [जे०१।१। ५]
इति सूच्प्रतिपादितं शब्दा्थसंबन्धानां नित्यत्वं विरुध्येतेति चेक्न ।
‹ वेदेन नामरूपे व्याकरेत्छतासती प्रजापतिः \ `
नामख्पं च भूतानां कृत्यानां च प्रपञ्चनम् ।
वेदशब्देभ्य एवाऽऽदौ देवादीनां चकार सः ॥
इति प्रत्यक्षानुमानशष्दिताभ्यां श्रतिस्यतिभ्यामिन्दा्य्थांनां वेदुप्र-
मवत्वाषेदनात् । यथा शिल्पिना शित्पक्ास्रोदितमामदपायमुसंधान-
पवक निभितं देवताप्रतिमादिकं पूर्वपूर्वसमानदूपमेवमिन्दाद्यर्थोँऽपि
वेदोक्तनामरूपानुसंधानक्ाछिना प्रजापतिनाऽऽदौ निर्मीयमाणः पूर्व-
पूरवेसमानरूपः संमवति । ततश्च समानद्पाभिष्यङ्ग्याक्रतिवाषितादि-
नद्रादिशब्दानां व्यक्तीनामनित्यत्वेऽपि जातिवाविगषादिशब्दष दिन्व्ा-
दिहाग्वानामपि जातिषाचितया नानित्यार्थसंयोगक्रतो विसेध इत्यथः ।
ननु ' मन््करतो वृणीते ` संहिताकरारपदकारसुजकारबाह्मणकाराणां
` पिश्वामि्रस्य सूक्तं मवति ` इति मन्त्रादीनां कार्यत्वश्रवणान्न वेष्ठ-
निष्यस्वमित्यत्राऽऽह--: अत एव च नित्यत्वम् । ' [ ब० सू० १।३।
२९ |
अनादिनिधना षा वागुत्सृष्टा स्वयंभरवा ।
आदौ वेदमयी दिष्या यतः सर्वाः परसूतयः ॥
इति मन््रकरचवेन प्रसिद्धानामपि वसिष्ठविश्वामिन्रादीनां वेद्जन्य-
त्वाश्नानान्मन्नेकरचवं मन्त्द्रषटत्वमेव न तु मन्रकरस्वमित्यवसीयते ।
अतो वेदनिश्यत्वस्य नानुपपत्तिः । नन्वेवमपि भाकरृतप्रटये शाब्दस्य
तदुपादानमूताहंकारादेश्च नष्टत्वात्क्थं वेदनित्यत्वं कथं वा सर्वेषां
वेदृशशब्दपमवन्वं ततवाऽऽह-, समाननामरूपत्वा्ाऽघवृत्तावप्यविरोधो
दशेनात्स्यृतेश्च ` [ ब० सू० १।३।३० ] कृत्स्नोपसंहारे जगदुत्प-
स्यावृत्तावपि पूर्वोक्तसमाननामरूपलस्य तदवस्थत्वादेव न शब्दानि-
त्यत्वम् । ‹ सूर्याचन्द्रमसौ धाता यथापूर्वमकल्पयत् । ' [ ऋ० सं०
१० । १९० । ३ । _ यथतुष्ृतुलिङ्ानि नानारूपाणि पर्ये ।
श्यन्ते तानि तान्येव तथा माघा युगादिषु । [ महा भा०१२।८५५० ]
३४४ रङ्गरामादुमपिरवितप्रकाशिकोपेता- [भ ०प०२त०२४}
इति शरुतिस्परतिभ्यां तथेव प्रतिपाद्नादेतस्य सित्यत्वमपौरुषयत्वं च ।
इदमेव हि वेदस्यापौरुपेययं यत्पव॑पर्वोचारणक्रमानुसं धानसापेक्षोच्चारण-
क्रमव्व तच्िदानींतनवेदे सर्गायवेदेऽपि समानम् । इयात षिरहेषः-
मगवद्तिरिक्ताः सर्वेऽपि पर्वपर्ववेहानुपघ्यतमवजनितसंस्कारदशन
पूवाजुपव। रमुस्वा तयेवाऽऽतुपूष्या वेद्मुचारयन्ति, मगर्वास्तु संस्कारनिर-
पेक्षभेव पूरवानुपु्वीमुसंधाय तयेवाऽभ्ुपूर््या वेदमुचारयतीति। इदमेव हि
पारषयप्रबन्धापक्षया वेदस्य बेलक्षण्यं नित्यत्वं च) ननु वतुुखकतुं
कावान्तरकल्पर्रृ्िषिषयतयाऽपि धाता यथापूर्वमकल्पधदिष्यादिप्रसा-
णानामुपपत्तो स्वतन््रपरमात्मकतुकबह्यकल्पायसमयगप्रवुचतवेद चतर्मखा-
विसृष्टः समानानुपूर्वीकतवसमाननामषूपक्रव्यत्वाहौ किं प्रमाणमिति चेद-
च्यते--चतुगुंखादेनामदपकृत्यादीनीतिहासपुराणादिभ्योऽवग्यैतादृज्ञ-
नामरूपकत्यषिरिष्टश्चहु्ुखो भवानीव्यवं संकल्पं मगवन्तमाराध्यं
तततत्पदु प्रापरुवन्तीति हि शाश्प्रधिद्धिः। यदि कल्पास्तर उष्पश्यमानश्चत
मुख। वेलक्षणनामद्पकरत्वः स्यात्त तस्य भगधदाराधकस्य बाञ्छिता-
ेिद्ध्यमावात्तदिष्टसाधनववेदकशाख्चस्याप्रामाण्यमेव स्वात् । तत्तस्-
दाभिलाषिणः प्रवृत्तिश्च कस्यापि न स्यात् । अतः प्राकरृतधृष्वावत्तावपि `
यथापरवमेव सुष्टेरिति देवताधिकरणे स्थितमिति । नन्विलोकादूर्वलो.
कवतिनामचिराद्यनतिवाद्यानाम्विराद्याप्तिवाहिकचिन्तनशूपाङ्गासंभ-
वात्तदृङ्गत्वस्य ' तच्छेषगत्यनुस्पृतियोगाच्च ' [न० सू० ४।२।१५] इति
पाागनः प्रति च स्मयते स्माते चेते ' [ बण सू° ४।२।२१ ] इस्याषि-
ष्वाविष्करतत्वात्तदङ्गहीनानां देवतानां कथसङ्खीमतवह्यपिध्यायामयिकरार
दातं चन्न । आतिवाहिकचिन्तनस्व हष्टाथतया तत्तहोकवतिनां तदूर्ध्व
लाकवत्यातेवाहिकवचिन्तनेनेव साद्ुण्योपपत्तेः । गतयजमानकषिक्मणि
सूकरतवाके यजमानस्याऽऽयुराकश्ासनाद्यभावादुनपेक्षितमायुराश्ञास्त इत्या-
दकम विहायापेक्षितशपाठस्याङ्गीकृलत्वात् । तद्र दिहाप्यनपेकषिता.
तवााहका्ञत्यागेन पिक्षितखस्वलोकोध्वेवरत्याविवाहिकानामेव चिन्त-
नायल्वापपत्तः । ननु ˆ तदुपर्यपि बादरायणः संभवात् ' [ ब० सु
१।३। २६] । मध्वादिष्वसंमवादनधिकारं जेमिनिः [ ब० सू°
१।३। ३१ | इत्यधिकरणद्रयेन किं प्रयोजनम् । देवतानां देवता-
-प्वाणा चाथलस्रामथ्यनिणेधस्य मनुष्याणां प्रवृत्तिविशेषानौपयि-
त । न च देवानामनेनाधिकरणद्रयेन किंचिदस्ति प्रथोजनम्।
[डा ०प्र०६सख०१२] छ न्दौग्यौपनिषत् । ३४५
तेषां स्वकीयपटुतरदेहादिमस्वेऽर्थतवसद्धाव निर्णये वाधिकरणम्यायान-
पेक्षणादिति वेदुच्यते-परं बह्म देवानां वस्वाद्देवताविशेषार्णां
चोापास्यं फलप्रदं ` चेतीहङामहिमविशिष्टतयोपासनकालेऽनुसंधेयत्वसि-
द्धिलक्षणप्रयोजनसम्धाबाहेषता बिग्रहसिद्धो मधुषिद्याया देवतापद्प्राधिः
फलमित्यपि न मषेत् । गस्यनुस्मताबवेतनानामविरादीनामेव मार्गपरः
त्वेन विन्तनीयता स्यात् । नाऽऽतिबाहिकदेवतानां तथा । ' भाक्त
वाऽनात्मषिच्वात् ` [ ब० सु ९।१।७] इति सृ्नोक्तन्धायेन
स्योतिषटोमादिकर्मफटं भुजानानां तं देवा मक्षयन्तीति निरन्तराजान-
देवकर्मकरमावावगत्या न वैराग्यं सिध्येत् । प्रा्िविरोधयोरसतोम-
ग््रा्थंवादानां प्रतीयमानां प्रामाण्यमस्तीति न्याचष्युत्पाद्नेन ‹ प्रवा
ह्येते अदृढा यज्ञरूपाः ` [ मु* १ ।२। ७ ] एतत्तृतीयं स्थानमित्यादि.
मच्त्रार्थवर्वैराग्यसंसिद्धिरित्याष्टीनि प्रयोजनानि दटव्यामि । प्रक्रत
मनुसरामः ॥ ६ ॥
इति च्छान्डोग्योपनिषत्मरकाशशिकायां तुतीयप्रपाठकस्ये-
कादृश्ः खण्डः ॥ ११ ॥
चतुष्पाच्वषाङ्िभ्याभ्यां बह्मणो गाथत्रीसादर्यानुसं घानखूपा विदथा
परस्तूयते गापत्रीं वेत्यादिना । इन्द्रः शचीपतिः, घटेन पीडितः, दुश्य-
वनो वषा, समुत्छुसासष्ि, इति गायत्री चतुष्पदा । एकैकस्य पादस्य
घडक्षरासतया षडक्षरपादवत्वेन षद्धिधा च । एवं बह्मणोऽपि स्वं
भूतङ्ाब्दितात्मवगं एकः पादः । कर्मारजितमोगस्थानरूपः पथिवीटोक
एकः पादः । भोगोपकरणं शरीरमेकः पाद्ः । आत्मस्थित्युगुणप्रदेरा-
विशेषरूपं हवयमेकः पाद् इति मूतप्रथिवीशारीरहूदयानि चत्वारः
पादाः । तत्न स्वेभूतटक्षणपादस्य बह्माष्मकवाक्रर्तुकगानकर्मत्वत्राण-
क्म॑त्वलक्षणं विधाद्वयं एथिवीलक्षणस्य पादस्य सवंमूतप्रतिष्ठाव्व-
सर्वभूतानतिवत्यंत्वलक्षणं विधाष्यं, हहारीरहृदयलक्षण्योः पादयोः
प्राणप्रतिष्ठात्वतदनविवत्य॑त्वष्टक्षणं बिधाद्रयमेव द्योरपि विधाह्ययोरपि
भेदामावात्। ततश्च परबह्मरूपा गाष्री भूतप्रथिवीङ्ारीरहदयङरूपपादच-
वुष्टयवत्तया चतुष्पदा । गानकममत्वत्राणकमंत्वसवंभूतप्रतिष्ठात्वस्वंमूतान-
तिवरस्यत्वसवप्राणिप्राणपरतिष्ठात्वसर्वप्राणानतिवत्वंत्वलक्षणविधाषदूकथु-
॥ 1
३४६ रद्गरामाः जविरवितप्रकाशचिकोपैता- [ग०प्र०\स ०१२]
त्तया षड्ादेधा च । अतश्चतुष्पात्वषाडइविध्याभ्यां बह्यणि गायनी.
साष्टश्यातुसंधानं कर्तव्यमिति प्रतिपादयति-
गायत्री वा इद* सवं भूतं यदिदं किंच ।
अत्र गायतीराब्देन न प्रसिद्धा गायञ्यमिधीयते। तस्या भूतादि.
पाष्चतुष्टयसंबस्धाभावात् । पतावानस्य महिमेति परस॒क्तमन्त्रप्रतिपाद्य-
त्वामावाच्च। अपि तु परमास्मा! यथा कुण्डपायिनामयने मासमथिहोचं
जहोतीव्यथिहोचशब्दः प्रयुज्यमानस्तत्साहश्यविरिष्टानुष्ठानार्थ॑स्तथा
गायत्रीहष्दो बरह्मणि प्रयुज्यमानस्तत्साहर्यानुसधानाथः । ततश्च
गायचीशब्देन बह्मेवाभिधीयते । वेराब्वोऽव धारणार्थः । बह्येव परिहर्य-
भानसर्वभूतात्मकमित्यर्थः । ततश्च बह्मणि भूतटक्षणपाद्बच्छमुक्तम् ।
अथ गायच्नीज्ञष्वृप्रवृत्तिनिमित्तमपि बह्यण्युपपाव्यन्विधाद्रयमाह--
वाग्वे गायती ।
गायवीकष्दितं गायत्रीसदुशं बद्धैव वायुपविशिष्टं भवतीत्यर्थः ।
दाष्दमूर्तिधरस्येतदूपं विष्णोमंहात्मनः ।
इति पराशरस्प्रत्याद्यनुरोधेन बह्मण एव शब्दरूपत्वमिति मावः ।
ततश्च किसित्य्ाऽऽह-
वाग्वा हृद् सर्व भतं गायति च चायते च॥ १॥
घार्रपमेव बह्य सर्वाणि मूतान्यमिधत्ते । हिताहितविधिनिषेधमसेन
त्रायते च । अतश्च बरह्मणो वा्ूपस्य सर्वमूतगानवाणकर्तत्वाभ्यां
गायचोराब्दवाश्यत्वं भतात्मकपादषतों बह्यणों बषाक्षर्तकगानचाणकर्म-
त्वाभ्यां द्वैविध्यं चोक्तं मधति ॥ १॥
उक्तार्थानुवादपर्वकं द्वितीयं पादं सामानाधिकरण्येनाऽऽह-
यावैसरा गायजीयं वाव सा येयं पुथिवी।
उक्तरूप विदिष्टप्रकृतधर्मिपरो यच्छब्दः। या सा सर्व॑भूतख्येकपादयुक्ता
गायत्री गायञ्याख्यं बह्म तदेव प्रसिद्धा परथिवीत्यथः। कथं परथिव्या
बह्मात्सकत्वमित्यवाऽऽह-
आस्पार हद् सव भत प्राताष्तम् |
बह्यात्मकत्वादेव हि सवंभूतप्रतिष्ठात्वम्। न हि केवलप्रथिष्याः सर्व.
मूतधारणशक्तिरस्तीत्यर्थः।
ररि
१ महिश्रमुद्रित पुस्तके भाति सः ।
[छा०्प्र०२ख० १२] छन्दोग्योपमिषत् \ | ३४७
पतिष्ठात्वं च नियतमित्याह-
एतामेव नातिशीयते. ॥ २॥
पुथिवीं भूतजातं नातिवर्तते । कर्मवइयात्मनां दहि प्रतिष्ठात्वादेव
परथिवी नियमेनाक्षक्यातिक्रमणेत्य्थैः । पृथिवीमयबह्याण्डोवुरे हि
मोक्तुवर्गः परिष्त॑ते न ततोऽन्यन्रेति भावः । एवं द्वितीयः पादो मूतपर-
विष्ठाव्वतदनविवर्स्यष्वरूपं विधाय चोक्तम् ॥ २ ॥
अथ तृतीय पादमाह-
यावै सा पृथिवीयं वाष सा यदिदमस्मिन्पुरुषे शरीरम् ।
अत्र पुरुषशष्वुः शारीरविशिष्टजीवपरः । प्रथिवी परथिवीङूपपादृवि
शिष्टा था गायत्री गायश्याख्यं बह्म सा शरीरं शरीराख्यपादविशिष्टे-
स्यर्थः। भूतप्रथिष्यों माषनीसामानाधिकरण्येन निर्दिष्टतया मूतप्रथिवी
काग्दुयोबंह्मपय॑न्तस्वेन पतहुपस्थापनक्षमत्वादध्यप्रायन्यायेनाच दारीरलक्ष-
णपाष्ठाम्तरनिरदशकस्य शरीरशष्दस्य निष्कषकराष्दत्वेऽपि सामानाधे-
करण्येन निर्देशों युक्तः ।
करीरस्य बह्मात्मकत्वं प्राणप्रतिष्ठात्वतदनतिवर्व॑त्वास्यामुपपावयति- .
भस्मिन्दीमे प्राणाः प्रतिष्ठिता एतदेव नातिशीयन्ते ॥ ३ ॥
नातिवतंन्त हस्यथंः ॥ ६ ॥
चतुर्थं पाष्माह-
यदे तत्पुरुषे शरीरमिदं वाव तथ-
दिदमस्मिन्नन्तः पुरुषे हृदयम् ।
पुरुषे शरीरम् । पुरुषराब्दितश्रीरवि शिष्टजी वनिष्ठशरीराख्यपाद्-
चेरष्टं यद्वायञ्यार्यं बह्म तदेव हृद्यं हृद्यशरीरकं हद्यलक्षणपाद-
कमित्य्थः ,
इद्यस्य बह्याटमक्त्वम्मपपादयात-
अस्मिन्हीमे प्राणाः भरतिष्ठिता एतदेव नातिशीयम्ते ॥ ¢. ॥
प्राणशब्देन प्राणापानादय इच्दियाणि वा कथ्यन्ते । तेषां हवयसंब- ॥
३४८ रङ्गरामानुजषिराचेतपरकाशिकौपेता- [ग र०६स० १२]
न्धिनाडीद्रारा हदयप्रतिष्ठितत्वमर । एवं तृतीयचतुर्थपादौ प्राणप्रतिष्ठा
त्वतवन तिवत्यत्वरूपं विधाद्रयं चोक्तम् ॥ ४ ॥
षाड्विध्यं च निगमयति-
सेषा चतुष्पदा षड्विधा गायनी ।
नन्वेषं चतुष्पाच्वे बह्मणः परिच्छिन्नस्वं स्याहितिं शङ्ायामुक्तस्य
महिन्नोऽ्वाधिप्रतिषेषिकायुचमुदाहरति--
तदेतदचाऽ१ रक ॥ ५ ॥
तदेपद्राथञ्याख्यं ब्यामिमुखी कत्य चाऽभ्युक्त मित्यर्थः ॥ ५॥
तामेवचं पठति- |
तावानस्य महिमा ।
पुवाक्तः सर्वाऽप्येतस्य महिमा नियाम्यवर्भः ।
ततो ज्यायाश्व्व पुरुषः ।
पर्वोक्तमहिमापेक्षया पुरुषो ज्याधान्परमात्ा ज्यायांस्ततोऽभिकम-
हिमहाष्ीत्यर्थः ।
पादोऽस्य सर्वा भूतानि।
अश्र सवां भूतानीति कार्यजगवृन्तर्गता अचित्संसुष्टाश्चेतना उच्यन्ते
ते सर्वै पादः । अङमात्नमित्यर्थः । पर्वशब्द्ात्परस्य शेः सुपां छुटुगिति
लुकि नलोपे शूपम् ।
जिपादस्यामतं ब्पि॥ ६ ॥
अच दाब्दः समष्िष्यशितत्वषहिर्भृताप्राङृतस्थानविहोेषपरः। भपा-
क्रते स्थानविशषेऽस्थ परमात्मनोऽग्रतं पादत्रयमित्यर्थः । धिपाच्चं
चाप्राकृतेम(म्पमोगस्थानमागोपकरणविशोषेर्वा मूषणान्नादिरूपेण जग-
द्न्तर्भतवस्त्वभिमानिभिर्भित्येर्मगवदूनुमवमाच्रपरै्ित्यसिद्धेश्व मुक्तै
श्चाऽऽप्मामिवां संभवति ॥ ६ ॥
अथ चतु्धपादत्वेनोक्तस्योपास्यतया वक्ष्यमाणस्य हृष्षस्य स्तुत्यर्थं
हृद्याकाशस्य बाद्याकाशामेदेन महस्वं वक्तु बा्याकाशस्य घह्यतुल्यस्वं
सामानाभिकरण्येनाऽऽह-
[णप्रण्ख ०६१२ छान्दोग्योपनिषत् । ६४९
यद्ेतदजञेतीद वाव तोऽयं बहिर्पा पुरुषाद
काशो यो वैस बहिषां पुरुषादाकाशः॥७॥
अयं वाव स्र योऽयमन्तः पुरुष आकाशः
स्वकायन्धाप्रत्वाथतत्वाचटत्वादभबह्यतल्या ब्यक या वतते
इव्यथः । तादुङाबद्याकूशााभन्नः परुषशाब्दतङरारन्तवतमान
आक्राश्च हत्यर्थः । बाह्यान्तराकाङयोर्भेदसस्वेऽपि धर्म्येक्याभिप्रायेणा-
मेदनि्देशः
यो वै सोऽन्तः पुरुष आकाशः॥ < ॥
अयं वाव स योऽयमन्तहंदय आकाशः |
एवं बह्मपुहयबाद्याकाक् भिन्नः शरीरान्तराकाशो य इत्यथः । तद्र
शक्षसीरान्तस्थाकाशाभिन्नो हदयावच्छिन्नाकाश् इत्यर्थः । पएरववद्ध-
म्यैस्यादिति भावः । एवं बह्यतुल्यबाद्याकाशाभिन्नपुरषान्तगताकाशाः
मेदं हदयाकाङस्योक्लेताहशमहिमराकी हदयाकाश इति स्ताते-
यो वे सोऽन्तहंदय आकाशः ।
अन्तहदये वर्तमानो य आकाश्लोऽयं ताद्ृक्षमहिमशाटीष्यथः ।
अनया च हृदयाकाक्ञस्तुत्या चतुर्थपादत्वेनोक्तं हद्यं स्तुतं भवति । एषं
चतष्पदषद्धिधस्य बरह्मणः प्रपश्चान्तमविन परिच्छिन्नत्वास्थिरत्वशद्का
दपायृत्यथं पुणत्वाप्रवत्तितगुणकतयोपासनं मोक्षफलं विदधाति--
तदतव्पणसप्रवति ।
पूणंछमपरिच्छिन्चत्वमप्रवतित्वमचलत्वं स्थिरत्वम् । `
पर्णामप्वतिंनी भियं लभ्ते य एवं वेद ॥ ९॥
इति च्छान्दोग्योपनिष्दि तृतीयप्रपाठकस्य
दादशः खण्डः ॥ ३२॥
अनन्तस्थिरा भीभक्तश्वर्थमेव तदुपासीनो मुक्ति मजतीव्यर्थः ॥ ९६५
इति चछान्दोग्योपनिषत्पकाशिकायां तृतीयप्रपाठकस्य
द्वादशः खण्डः ॥ १२ ॥
[1
1
६५० रङ्करामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ग०्प्र०स० १३]
अथोक्त बह्मणोपासनाङ्त्वेन ह्वारपोपासनं विधीयते--
तस्य ह वा एतस्य हदयस्य पश्च देवसुषयः !
तस्थेततस्य चतुर्थपादेन निर्दिष्टस्य प्रकृतस्य हृदयस्य देव ताथिष्ठान-
भूतानि पश्च द्वारच्छिद्राणीस्यर्थः 1
स योऽस्य भराद्सुषिः स्त भ्राणस्तचक्षः
स॒ आदित्यस्तदेतत्तेजोऽनायमि्युपासीत
तेजस्व्यन्नादो भवति य एवं वेद ॥ ३॥
प्राणवृत्तिविदोषाप्यायितचक्षुरनुगाहकादित्यस्य हदयप्रास्घुषिशद्रार-
पाठस्य तेजोऽन्नाययतयोपासन उपासकः स्वयमपि तेजस्व्यन्नाषो
मवतीत्वथंः । तदेतदित्यादित्यस्य तेजोन्नाद्यपेक्षया नपुंसकटलिङ्कनि
देशः । एवमुत्तरत्रापि ॥ १ ॥
अथ योऽस्य दक्षिणः सुषिः स व्यानस्तच्छो-
चर स चन्द्रमास्तदेतच्छरीश्च यशश्चेत्युपासीत
श्रीमान्यशस्वी भवति य एवं वेद॥२॥
अथ योऽस्य प्रत्यङ्सुषिः सोऽपानः सा
वाक्क्षोऽभि स्तदेतद्रह्मवच॑समनायमित्युपासीत
नह्यवचस्यन्नादो भवति य एवं वेद् ॥ २॥
अथ योऽस्योदटुघ्ुषिः स॒ समानस्तन्मनः
स पजेन्यस्तदेतत्कीतिंश्च व्युष्टिभ्रत्युपाक्षीत
कीतिमान्वयुष्टिमान्भवति य एवं षेद ॥४॥
व्युटिदृंहकान्तिः ॥ २॥ ३॥४॥
अथ योऽस्योध्वः सुषिः स उदानः सवायुः
स॒ आकाशस्तदेतदोजश्च महश्वेत्युपाीतौ-
जस्वी महस्वान्भवति य एवं वेद ॥ ५॥
ओजो बरं महत्वं मह आकाक्षश्च देवता विशेषः ॥ ५ ॥
गश्प्र०२ख०१३] छम्डोग्योपनिषत् । ३५१
ते वा एते पञ्च बह्मपुरुषाः स्वगस्य काकस्य हारपाः ।
ठत उक्तगणविरिष्टा आदित्यचन्द्रमो थिपजन्याकाशाख्या वबह्मपु-
रुषा बह्यसंबन्धिनः परुषाः स्वर्गस्य लोकस्य भगवष्टोकस्य हदयाका-
काश्यस्य हारपाटकाः । यद्वा भगवह्लोकस्य द्वारपा आतिवाहिकाः
सय एतानेवं प्च बह्मपुरुषान्स्वगंस्य लोकस्य
दारपान्वेदास्य कुरे वीरो जायते ।
जीरः पजो जायते विद्याकीर्यसंपन्नो जायत इत्यर्थः ।
आनुषङ्गिकं फलमुक्त्वा प्रधानं फलमाह-
भरतिपयते स्वर्गं टोकं य एतानेवं पञ्च बह्मपु-
रुषान्स्वर्गस्य खोकस्य द्वारपन्वेद ॥ & ॥
भगवह्टोकद्वारपालकोपासनयाऽनिवारितः सन्मगवलोकं प्रतिपद्चत
इष्यर्थः ।॥ & ॥
एवं गायच्री विधाप्रकृतस्य द॒संबम्धिनः सकटफलप्रदृस्य परस्य
बह्मण आभिरूप्यकीरततिमस्वरूपफल विशेषार्थं कोक्षेयञ्योतीरूपल्वेनो-
पासनाषिधानायाऽऽह-~-~
अथ यदतः प्ररो दिवो ज्योतिर्दीप्यते विश्वतः
पृष्ठेषु स्वेतः परषठेष्वनुत्तमेषूत्मेषु लोकेषु
'तथाऽक्षरात्संमवतीह विभ्वम् [ मु० १।१।७ [इत्यन जगदन्तवं्ति-
व्यशिजाते विश्वशब्दप्रयोगाद्धिश्वशष्डो व्यशिपरः। सर्वशबष्वः परिशे-
षात्समशतिच्वपरः । ततश्चातः परो दिवोऽप्राकृतस्थानविकश्ञेषस्योपरि-
शात्समषिव्य्टिबहिभूतेष्वनुत्तमेषु स्वावाधिकोत्तमरहितेषृत्तमस्थानविशे-
षेषु (तस्य मासा सवंमिदं विमातिः [ मु० २।२१०] इत्यवभासकतया
ञ्योतिःशष्ितः परमात्मा यो दीप्यत इत्यर्थः । अच यच्छब्दस्य सवनाम-
व्वेन प्रक्रुतपरामरशितया प्रकतं तिपाद्रह्य पराग्रह्यते।
इदं वाव तयदिदमस्मिच्नन्तः पुरुषे ज्योतिः
तदिवः परस्ताहीप्यमानं चिपाद्गह्य यदिदसस्मिन्नन्तः परुषे शरीर
स्यान्तर्ज्योतिः । इदं वाव कोक्षेयस्योतिरेव कोक्षेयज्योतिःदारीरक-
भवेत्यर्थः ।
३५२ रङ्कःरामानुजदिरचितप्रकारिकोपेता- [ग श्प्र०ख०११]
अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाभितः । ।
प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विधम् ॥ [गी ०१५१४]
हति स्मरणात् । ततश्च तदात्मकत्वानुसं धानं कर्तव्यमित्यथः ।
~ ९ [०९ [9
तस्येषा दियत्रेतदस्मिज्छरीरे
सश्स्परशनोष्णिमानं विनानाति।
यदौष्ण्योपटम्मनभिष्यर्थः । उपटभ्यमानोष्णस्परशस्य जाष्ठराथिसंब-
म्धित्वात्तर्स्पर्शसाक्षात्कार एव तत्स क्षात्कार इत्यर्थः ।
(= € € [० क
तस्यैषा भ्रुति्तरेतत्कर्णाविपिगृद्य निनदमिष्
नदथुखिभेखि ज्वछत उपश्रणोति ।
यन्न यडा कण विङ्खलिभ्यामपिधाय निनदमिव रथघोषमिव कषम.
कूजितमिव बहिज्वंरतोऽ्ेः शब्दमिव शृणोतीति यत्तदेवज्नाठराभि-
भवणम्। आन्तरस्य शब्दस्य जाठराथिसंबन्धिलासच्छनब्दभवणमेव तच्छ-
वणमित्यथंः।
तदेतद्दृष्टं च श्रुतं चेत्युपासीत ।
तदेचत्परमाव्मङरशीरमूतं कोक्षेयज्यो तिरुक्तरीत्या दृष्टत्वश्चतखाग्या-
मुपासीतेव्यर्थः ।
तस्य फलमाइ-
चक्षुष्यः श्रुता भवति य एवं वेद य एवं वेद ॥ ७ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि तुतीयप्रपाठकस्य
चयोदशः खण्डः ॥ १३ ॥
चष्चुष्यत्वमाभिरप्यम् । चक्षुषे हितमित्यथं शरीरावयवाद्यडिति यत् ।
श्रतत्वं कौतिमत्वम् । द्िरुक्तिर्वि्यासमाप्त्यथां । उक्तः श्रत्वर्थः सर्वोऽपि
ज्योतिरधिकरणे श्ुतपरकाशिकायां स्पष्टः । पएतत्खण्डान्तर्मतवास्यवि-
घयकमधिकरणयुपन्यस्यते । अथ यदतः परो दिवो ज्योतिरिति ज्योतिः-
शब्दितं प्रसि.द्धमगन्यादिज्थोतिरेव कौक्षेयज्योिरे्याध्यासस्य मोतिक-
ज्योतिष्येबोपपत्तेः । दौीसे ख्पवद्विषयस्वेन नीदूपे परमात्मनि दीतेरसं-
भवात् । चष्चुष्यत्वश्रुतत्वरूपाल्पफलोपासनोपास्यतवरूपथाक्यदोषश्त-
{ग ०प्र=२सख० ११ छान्दोग्योपनिषत् । ३५२
क
ठिङ्गासुगृही तस्या तिःशुत्या प्रसिद्धमगरन्यादिञ्योतिरेवेहोपदिश्यत इति
पूर्वपक्षे प्राप्त उच्यते । “्योतिश्चरणा भिधानात् । ' [न० सू° १।१।२४]
दयुसंबन्धितया निर्दिष्टं निरतिशयदी पयुक्तं ज्योतिः परमपुरुष एव ।
"पादोऽस्य स्वां भूतानि ` इति मन्त्रे दसंब न्धिनः सवं भूतचरणत्वामि-
धानात्तथेव दुसंबन्धिन इहापि दयुसंबन्धित्वेन प्रत्यभिज्ञानात् । यच्छ-
ब्दस्य सर्वनामव्वेन प्रक्कतपरामर्शित्वस्येव युक्ततया द्युसंबान्धत्वेन भक -
तचिपाद्वह्यपरामर्शस्यैव युक्तत्वात् । फलार्थतया परमात्मन्येव कोक्षेयक-
ज्यो तिःशरीरकत्वानुसंधानस्यो पपत्तेः । रूपव द्विषयदीपिद्युमयादत्वलोः-
` काधारत्वादीनामन्तरादित्य विद्यान्यायेन वियह वि शिष्ट एवोपपत्तेः। भास-
कत्वप्रवृत्तिनिमित्तकज्योतिःशब्दस्यापि तत्र वृत्तिसंभवाज्ज्योतिःशब्डितः
परमपुरुष एव @न्दोभिधानान्चेति चेन्न तथा चतो्पणनिगद्ात्तथा हि
दर्शनम् ` [ ० सूु० १।१।२५ ]। पवंत्र गायत्रीं वा इदं सर्वमिति
गायञ्याख्यच्छन्दुस एव परक्रतत्वात्तस्येव “पादोऽस्य सवा भूतानिः इति
स्ैमूतचरणत्वाभिधानान्न परबह्मणः प्रकृतत्वं येन यच्छब्द्श्चस्या तत्प-
रामर्शः स्यादिति चेन्न 1 तन्न गायचीराब्दैन न च्छन्दः पराम्ुशयते। अपि
तु बह्मण एव गायद्चीचेतोर्पण मिह निगम्यते । बह्मणि गायच्रीसाहश्या-
नुसंधानं फटायोपदिक््यत इत्यथः । चतुष्पद्श्च बह्मणश्चतुष्पदया
गायञ्या साहह्यसंभवात् । तथाऽन्य्ापि सादरयाच्छन्दामिधायीं
राबष्डोऽथान्तरे प्रयुज्यमानो हदयते । यथा संवगंवियायामथिघुयजल-
चन्द्रवायुवाक्वक्षुःभोत्रमनःपाणसरूपेषु दशसु दशत्वसंस्यासाम्यात् ।
सेषा विराडन्नादिति च्छन्दोवाचिनो विराटूशब्दस्य प्रयोगो हृष्टः ।
‹ मूतादिपाद्व्यपदेक्ो पपत्तेश्चैवम ` [ब ०सू2१।१।२६ |] । भूतश्रथिवीशरीर-
हृदयलक्षणपाद् चतुष्टयवस्वस्य सेषा चतुष्पदेति प्रतिपादितस्य चछन्दाड-
पायां गायन्यामसंभवाद्वायचीशब्देन बह्येवाभिधीयते । अतो गायन्नी-
ङब्दाभिहितं विपाद्रद्यैव ज्योतिर्वाक्येऽपि यच्छब्दश्चुत्या पू्वप्रत्यभि-
ज्ञापकन्युसंब धित्व लिङ्गानुगृहीतया प्रतिपाद्यते । ‹ उपदेदामेदान्नेति
चेन्नो मयस्मिन्नप्याविरोधात् ` [ ब० सू०१ । १। २७]! पवेवास्ये
िपादस्वामृतं दिवीति दिवोऽधिकरणवत्वेन निदंशाज्ज्योतिवक्ये दिवः
धर इत्यवथिवेन निर्दशान्न परत्यभिज्ञासेमव इति चेन्न । वृक्षाय घतंमाने
क
२५४ रङ्रामानुनविरचितप्रकाशिकोपेता- [रश्प्र०स०१४]
देयेने वृक्षाग्राच्छर्येनों वृक्षाय श्येन इति पञ्चमीसपतम्योः प्रयोगदुर्शनव-
दिदाप्युपपत्तेरिंति भाव इति स्थितम् । प्रकृतमनुसरामः ॥ ७ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिपत्परकाशिकायां तुतीयप्रपाठकस्य
जयोदृशः खण्डः ॥ ११ ॥
शाण्डिल्यविद्या प्रस्त्यते-
सवं खचिविदं बह्म तजलानिति शान्त उपाप्रीत |
जायते इति जं ठीयत इति ठं अलजी उप्रत्ययाम्हौ । अनिति
जीवतीत्यन् । किबन्तो विजन्तो वाऽयं ङाब्ः । तस्य जान्, तजनलान् ।
इतिर्हवर्थः । सर्शब्दः सर्वशरीरकपरः । इव्मित्येतद्रह्मणः सर्व॑स्य षा
विशेषणम् । अतश्च तजत्वात्तह्टत्वात्तव्नवात्सवत्मक्रं बद्येति ज्ञानधरः
सघुपासीतेत्यर्थः । भज तजत्वतह्त्वे स्थूल चिद विच्छरीरक बह्मगते उपा-
दानोपादृयमावस्वाभिन्ननिष्ठत्वात्तदमुरूपे । तश्चियाम्यखं तु न बह्मगतं
बह्मणस्तदसंभवात् । अपि तु बिद्चिन्मा्रगतमिति दष्टव्यम् । भगवता
च माध्यक्रता स्षं खल्विदं बह्म तजलानिति शन्त उपासीतेति
स्वोत्पत्तिस्थितिपरलयकारणव्वेन सवैस्याऽऽत्मतयाऽनुपवेङाङतजीषयपितु-
स्वेन च सवत्मिकं बह्मोपासतेःयुपासनं विधायेति भाषितम् । व्यासा-
यश्च बह्यात्थकस्वं स्वस्य शाख्राद्व गम्य ।
सवे मूतात्सके तात जगन्नाथे जगन्मये ।
परमात्मनि गोविन्द् मित्रामि्रकथा कुषः ॥
इस्युक्तरीत्या रागद्रेषादिरिहितः सन्वक्ष्यमाणगुणकं बह्मोपासीतेत्यर्थ
दस्युक्तम् । वक्ष्यमाणगुणक वह्येति वदतां व्यासार्याणामयमाङ्य!--
सर्वं खल्विति वाक्योक्त सार्वाप्म्यं तु नोपास्यगुणः । उत्पत्तिशिश्साषा-
त्म्यगुणावरद्ध मनोमयत्वादिवक्ष्यमाण गुणविधानानुपपत्तिप्रसङ्घात् । न
चोपासनोत्पत्तिवाक्यश्च॒तस्य सार्वात्म्यस्याविवक्षा कथमभ्युपगम्यत इति
वाच्यम् । सवं खख्षिदुं बह्म तज्नला नित्यन्तस्य वाक्यस्य खलुशब्दङ्ृतेन
भरिद्धवननिदृशोनेक वाक्यत्वस्य निवारितत्वात् । न द्युपा्ीत खल्विति
वचन्यक्तिटते । अतः सार्बासम्यस्योपासनोत्पत्तिवाक्यश्रतत्वामावेन
रान्तः - उपास्तीतेति वाक्य उपास्याकाङ्क्षायां पवंवाक्यप्रतिपन्नस्य `
[ख०प्र-दख०१४] छान्दोग्योपनिषत् । | ३५५
बह्यरूपधर्मिमा्रस्वैवोपास्यतयाऽन्वयो न तु सावांत्म्यविशिष्टस्थ ।
ततश्योत्पत्तिशिष्टसरावतस्म्यानवरोधान्च बक्ष्वमाणमनोमयच्वादिगुणानन्व-
यराङ्का 1 सर्वात्मकं बह्योपासीतेति तद थानेद॑श्कमभाष्येऽपे सवात्मकत्वं
नोपास्यगुणतया नि्दिटम् । अपि तूपास्यबह्मणः स्वखूपकथनमाच्रपर-
मिति । त्च सर्वमपि तैः कण्ठत एव बणितं च। ननु बह्यात्मकस्वं
सर्वस्य शाखादव गम्य रागद्रषा दिरिहितः सन्वक्ष्यमाणगुणक् बह्योपासीते-
त्पथं इति व्यासर्विरेवोक्तत्वात्देकवाद्यत्वसंभवे तजलामितीत्यन्तस्य
थग्वाक्यकल्पनायोगात् । सार्बास्म्यस्योत्पत्तिवाक्य विहितस्वेऽपि मनो-
मयत्वादीनामुत्पत्तिशिष्टगुणाविरोधिनामन्वये दोषामावाच वाक्यमेदक-
ल्पनं वा दा ण्डिल्यविद्यायां सार्बात्म्यस्यानुपाश्यत्वकल्पनं वा व्यर्थमिति
चेन्न । उपासीतेत्यन्तेन बाद्यैकवाक्यस्वाभ्युपगमेऽपि प्रकारान्तरेण
वाक्यैकवाक्यत्वनिराक्षरणे दोषामाबात्। शान्तिहेत॒तयाऽन्वि्तस्य सार्व.
स्म्यस्योपास्यगणव्वे मानाभावादिति व्यासार्थाभिप्रायात् ! न्न बह्मणः
सर्वात्मकत्वाद्यत क्रचिक्ियमाणस्यापि द्वेषादैरात्मद्वेषपयंवसन्नत्वेनाय-
क्तत्वाच्छान्तः सन्चुपासीतेव्युक्ते बह्यापासीतेति कथमवगम्यते । सर्वं
खल्विदं बह्येव्यस्य रामबिध्यथवाद्मूतस्योपास्यसमर्पकत्वाभावादिति
चेत्सत्यम् । शमविध्यथतया निर्दिष्टस्वा पि बह्मण उपास्याकाङ्क्षापूरक-
त्वस्यापि संभवादन्याथतयाऽपि स्ववास्यनिर्दिष्ठं बह्य बिह्ासोपास्यान्त-
रकल्पनस्यानुचितत्वात, मूलतः शाखां परिवास्योपवेषं करोतीत्यत्र
मूलत इत्यस्य शाखापरिवासनेऽपादानतयाऽन्वितस्याप्याकाद्कक्षावदहोनो-
पवेषं करो तीत्यनेनाप्यन्वयाभ्युपगमादिति इष्टव्यम् ।
विहितमुपासनं स्तोति-
अथ खु क्रतुमयः पुरुषो यथाक्रतुरस्मि-
छोके पुरुषा भवति तथेतः पत्य भवति ।
ˆ ते यथा यथोपासते तथेव भवति ` इति श्त्यन्तरादिहि ठोके पुरुषो
यथाक्रतुयंथोपासनस्तथेवेतः रेत्यामुभ्मिद्टीक्े भवति । ततो हेतोः परुषः
कऋतुमयः कतुप्रधान उपासनप्रधान इत्यर्थः 1 ततश्चोपासनस्यैव हितत-
मत्वात्सषथाऽनुष्टेयमित्यर्थः । |
एवं विहितं बह्मोपासनं मनोमयत्वादिगुणान्तरविधानायानुवदति- `
२५६ रक्करामानुन विरचितप्रकाकिकोपेता- [श०पर०३ख९१४)
स॒ कतुं कुर्वीत ॥ ३ ॥
उपासकः क्रतुं बह्यण उपासनं कुर्वातित्यथंः ॥ १ ॥
गुणानेवाऽऽह-
मनोमयः प्राणशरीरो भारूपः सत्यसंकल्प आकाशात्मा ।
मनोमयः परिञ्ुद्धमनोमाचय्ाह्यो विवेकादिसाधनसप्तकानुगृहीत-
परमात्मोपासननिर्मटीक्रतमनोमाचयाद्य इत्यर्थः । प्राणक्रीरः । जगति
सवेषां प्राणानां धारकः प्राणों यस्य शरीरमाधेयं विधेयं शेषमूतं चस
प्राणशरीरः । आधेयत्व विधेयत्वशेषत्वानामेव शरीरशब्दृप्वृत्तिनिमि-
तत्वात् । मारूपो मास्वररूपः । आदित्यवर्णं तमसः परस्तात् ` [ श्वे०
३।८ | 'परयते रुक्मवर्णम्" [ यु ०२।१।२ ] इत्यादिवाक्यपतिपन्नाप्राक्क-
तस्यासाधारणनिरतिशयकल्याणगुणगणनिरतिरयदीियुक्तवियहशा-
छीत्यथः । सत्यसंकल्पोऽप्रतिहतसंकल्पः । आकाकशात्माऽऽकाशवत्सूक्ष्म- `
स्वच्छस्वेरूपः सकठेतरकारणभूताष्याकरताकाशस्याऽऽसभूत इत्याका-
दात्मा 1 स्वयं च प्रकातेऽन्यांश्च प्रकाशयतीति वाऽऽकाज्षात्मा ।
धः ॥
सपकमा |
कियत इति क्म सर्वं जगद्यस्य कर्मासौ सर्व॑कमां सर्वांवा किया
यस्याऽऽराघनयसों सर्वकमा ।
४
सवकामः ।
क न्यन्त इत कामाः!) भग्वभागपकरणाद्यस्त पारड्द्धास्तस्य
सस्ता त्थः
सवेगन्धः सर्वरसः |
अशब्दमस्पशंमित्यादिना प्राक्रतगन्धरसादिनिषेधासाकरतस्वासाधा-
रणा नंरवद्या निरातेशयाः कल्याणाः स्वभोग्यभताः सर्वविधा गन्ध-
रसस्तस्य सन्तीत्यथेः \
सर्वेमिदमभ्यात्तः ।
उक्तं सर्वमिदं कल्याणगुणजातमभ्यात्तः स्वीकृतवान् । मुक्ता
बाह्मणा इतिवत्कतंरि क्तमत्ययोऽशंजा्ययजन्तो षा
[डाश्प्र०६ख०१४] छन्दोग्यापनमिषत् । ३५७
अवाकी |
वाक उक्तिः साऽस्य नास्तीत्यवाकी ।
कुत इत्यत्राऽऽह-
अनादरः ॥ २॥
अवाप्तसमस्तकामव्वेनाऽऽदर्तंव्यामावादाद्ररहितः । अत पवावाकी
परिपर्णैश्वर्यत्वाद्रह्यादिस्तम्बपयंन्तं निखिलं जगत्तृणीङरत्य जोषमासीन
इत्यर्थः ॥ २॥
एष म॒ आतमाऽन्तहदयेऽणीयान्ीहेर्गा यवाह
सषेपाद्रा श्यामाकाद्वा श्यामाकतण्डुलाद्रा ।
मदीये हदये बीद्याद्यपेक्षयाऽणुव्वेनाल्पत्वेनैष परमातमोपासनार्थमष-
स्थित इव्यथः । तथाऽनुसं धानं कतंव्यमिति भावः ।
अन्तहेदयेऽवस्थितस्योपास्यमानस्य प्राप्याकारमञुसंधेयं निर्दिति-
एष म आलत्माऽन्तहंदये ज्यायान्पुथिव्या ज्यायान-
न्तरिक्षाज्ज्यायान्दिवा ज्यायानेभ्यो ठोकेभ्यः॥२॥
अन्तहृद्ये विद्यमानोऽपि स्वरूपतो निरतिरायपरिमाण इत्यर्थ; ॥ ९॥
सवकमा सवकामः सर्वगन्धः सर्व-
स्सः सवार्मदमीयात्ाजवाक्यनादर्ः ।
उक्तोऽथंः ।
एवमभूतं परं बह्म परमकारुण्येनास्मदुजिजीव येषमाऽस्मद् धृदये
संनिहितमित्यनुसंधातव्यमित्याह-
९ म अ्ाऽन्तहुद्य एतद्रह्य ।
यथापासरनमादुश्ञ परमात्मानमस्माच्छरीराव्समत्थाय " परं ज्योति
रुपसपद्य स्वेन खूपेणाभिनिष्पयतेः इत्युक्तरीत्या देश विशेषविशिषठं
पराप्तास्मीति निश्वयरूपमनुसंधानं कर्तव्यमित्याह-
क क
एतार्मतः प्रत्सा्चेस्भावतास्माति।
अनरेतीत्यस्य स क्रतुं कर्वतित्यनेनान्वयः। मनोमयः प्राणश्रीर इत्यार-
प (क
भ्यतमितः मेत्याभिसंमवितास्मीत्येतत्पर्थन्तोऽतुसंधानपकारः \ अन्न चेति-
३५८ रङ्रामानुमविरचिततप्रकारिकोपेता- [गश्र०६स०१४]
शब्निर्दि्टो मनोमयत्वादिगुणगतः कमविशेष एक एव विधीयते।मनो-
मयत्वाद्युपास्यगुणानां त्वाक्षेपतो विधानं प्रष्ठगतसर्वताविधानादिव पृ्टा-
नाम् । ततश्च पराप्तानुवादेन मनोमयत्वा्यनेकगुणविधाने वाक्यमेद् इति
शङ्का प्रत्युक्ता ! यद्वा विधेयानां बहुत्वेऽपि क्रमरूपविधेयतावच्छेदके-
क्यान्न वाक्यभेदः । यद्ये च प्रजापतये चेति वाक्ये देवतात्वखूप-
विधेयतावच्छेदकैक्येन वाक्यभेदस्य तान्तिकैः परिहृतत्वात् । केचित्त
प्राप्तोपासनानुवादेनाभ्युदये शिवाक्यवस्मयोगविधित्वसंमवान्न वाक्यमेद्
इति वदन्ति ।
एवं विधप्राप्यप्राधिनिश्चयोयेतस्योपासकस्य प्राप्तो न संरायोऽस्ती-
त्युपसंहरति-
यस्य स्यादद्धा न विचिकित्त्ाऽस्ति।
अत्रे तिशब्वोऽध्याहर्तव्यः 1 अभिसमवितास्मीतीतिश्षब्दस्य कमवाच-
कस्यैव काका्िन्यायेन वाऽन्वयः । उक्तप्रकारेण यस्योपासकस्याद्धा
निश्वयो<स्ति तस्य प्रातो संशयो नास्ति)
उक्तार्थस्य भद्धेयत्वसिद्धौ वक्ुरािं दृरीयति-
इति ह स्माऽऽह शाण्डिल्यः शाण्डिल्यः ॥ ४ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि तृतीयप्रपाटकस्य
चतुदशः खण्डः ॥ १४ ॥
द्िरुक्तिर्विद्यासमप्त्यर्थां । अयमथः सर्वोऽपि माष्यश्रुतप्रकाशिकयोः
स्पष्ट; । एतत्वण्डान्त्गतवाकयविषयकमधिकरणं लिख्यते । इयं च विद्या
समन्वथाध्याये द्वितीयपादे चिन्तिता । तच हि सर्वं खल्विदं बह्मेत्यत्न बह्य-
हाब्डेन प्रत्यगात्मैव निर्दिरयते । तस्यैव सर्वपद्सामानाधिकरण्यनिर्देशो-
पपत्तेः । सवशब्दनिर्दिषटं हि बह्मा दिस्तभ्वपर्यन्तं करर जगत् । बह्यादि-
स्तम्बपयन्तभावश्च प्रत्यगात्मन एवानाययविद्यामूठकर्मविरोषो पाधिक
उपपद्यते \ परमात्मनो निरस्तस्मस्तावद्यस्य समस्तहेयाकारसर्वभावो
नोपपद्यते । प्रतव्यगात्मन्यपि बह्यशब्दः क चित्क चित्पयुज्यत इदं बह्याऽऽ-
यातीत्यादो । अत एव परमात्मा परं बह्येति परमेश्वरस्य कचित्स-
विशेषणो निर्देशः । प्रत्यगात्मनश्च निगुक्तोपाधेव्रह्यत्वं च ` विद्यते. “स
[ड ण्प्र०३ख०१४] छान्दोग्योपनिषत् । ३५९.
चाऽऽनन्त्याय कल्पते ` [भ्वे०५।९ | इति श्तेः । अविदुषस्तस्यैव कर्मनि-
मितत्वाजजगज्न्मस्थितिख्यानां तज्नलानिति हेव्िर्देश्षोऽप्यपपद्यते ।
अतो जीव एवात संदे प्रतिपाद्यत इति पूर्वपक्ष उच्यते " सर्वत्र प्रि-
द्धोपदेशात् ` [ ब० सरू १।२। १] सर्वस्मिखगति सर्वं खल्विदं
बह्येति तदात्मतया विधीयमानं परं बह्येव । कुतः । प्रसिद्धोपदेशात् 1
तज्त्वतह्त्वादिनिा सर्वं खल्विदं बह्येति प्रसिद्धबदुपदेकात् । यस्माज-
गजनन्मस्थितिलया वेदान्तेषु प्रसिद्धास्तदेवाच बद्धेति प्रतीयते । वेदान्त-
प्रसिद्धत्वं च परबह्मण एव । “यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते ' [ तै
३।१ 1 इत्यादिविदान्तेषु परब्ह्मण एव प्रसिद्धेः । तस्य बह्यादिस्तम्ब-
मावेऽपि प्रकारमूतश्रीरगतानां दोषाणां प्रकारिण्यात्मन्यसंस्परांन्नि-
रस्तसमस्तावद्यत्वस्य नायुपपत्तिः । जीदानां च पतिशरीरं भिन्नाना-
मन्योन्यतादास्म्यासंमवेन सर्बातममकत्वस्यासमावितत्वात्सवस्मिकत्वमसं-
भावितमेव । अतः सर्वंजगत्कारणत्वप्रयुक्तसवांत्मकत्वस्य परबह्मण्येव
सं मवात्परमेव बदह्येह वाक्ये प्रतिपाद्यते । ˆ विवक्षितगुणोपपत्तेश्च ` [ब ०
सू० १।२।३] । विवक्षितानां मनोमयत्वसत्यसंकल्पत्वादिगुणानां परमा-
त्मन्येवोपपत्तेश्च रिवक्षितत्वं तात्पर्यविषयत्वं मनोभयत्वादीनां च ।
यथाक्रतुरस्मिटीके पुरुषो भवतीति वाक्येन मनोमयत्वादिगुणको-
पासनेन तद्रुणक बह्यप्रापेः फटत्वावेदनेन फटरूपतात्पर्यलिङ्खस-
दाबान्मनोमयतादीनां तात्प्यकिषयत्वलक्षणं विवस्सितव्वमवसी-
यते । ^ अनुपपत्तेस्तु न शारीरः ` [ ब० सू० १।२।३] विषः
कितानां गुणानां शारीरेऽनुपपन्नत्वान्न कशारीरपरिथहकशङ्ा कार्य-
त्यथंः । (कर्मकतंव्यपदेशाच' [ ब० सू० १।२।४ ] एवमितः प्रत्या
भिसंभवितास्मीति प्राप्यतया परं बह्म व्यपदिश्यते प्राप्ततया च जीवः ।
अतः प्राप्ता जीवोपासकः । प्राप्यं परं बह्मोपास्यमिति | ' शब्दविशे-
धात् । ` [ बण स्रू० ?। २५॥ ] एष म आसमाऽन्तहदय इति शारीरः
षष्ठया निर्दिष्ट उपास्यस्तु प्रथमया । अतो नोपासकस्य जीवस्यैवोपा-
स्यत्वमर् । ^ स्म्रतेश्च ` [ ब०्सू०१।२।६ |
सवस्य चाहं हदि संनिविष्टो मत्तः स्मृतिज्ञानमपोहनं च । [ गी०
१५।५ |
इत्युपास्य हृदयगतमुपासकाद्धिन्न परमात्मानं दर्शयति । ` अर्भ-
काक स्त्वात्तद्यपदेशाज् नेति चेन्न निचाय्यत्वादेवं व्योमवच' [ ब० सू°
३६० रङ्गरामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [ग०्र०६ख० 4]
१।२। ७] अल्पायतनत्वमभंकौकस्त्वं तद्यपदेशोऽल्पत्वव्यपदेशः ।
एष य आत्पाऽन्तहद्य इत्यणीयासे हृदयायतने स्थितत्वादणीयान्नी-
हेवा यवाद्रेत्यादिनिा स्वरूपेणाणी यस्त्वव्यपदेशाच्च नायं परमात्माऽपि
तु जीव एव परमात्मनोऽल्पायतनत्वाट्पत्वयोरसंभवादिति चेन्न । एवं
निचाच्यतादल्पायतनत्वाल्पत्वाभ्यां तस्येवोपास्यत्वसंभवात् । व्योमव-
छेदं बह्म व्यपद्यत ज्यायान्प्रथिव्या इत्यादिना । अतश्च ज्यायस्त्व
उपाध्यभ्रवणाज्ज्यायस्त्वं स्वाभाविकम् । अणीयस्त उपाधिश्रवणाद्-
णोयस्त्वमोंपापिकमित्यवसीयते । ‹ संभोगप्रािरिति चेन्न वैशेष्यात् ।
{ ब० सू० १।२।८ | परबह्मणः शरीरान्तर्वतित्वे तन्िमित्तखदुः-
खोपभोगप्रसाक्तजी ववत्स्यादिति चेन्न । तयोरपहतपाष्मत्वानपहतपाप्म-
त्वक्रतविशेषसद्धावान्न जीववद्धोगप्रसक्तिरिति स्थितम् । प्रकुतमनस-
रामः ॥ ४॥
इति चछान्दोग्योपनिषत्मकारिकायां त॒तीयप्रपाठकस्य
चतुदंशः खण्डः ॥ १४ ॥
पुत्रदीघायुष्यफलक व्रेलोक्यामककोशशविज्ञानमारम्यते-
अन्तारत्षादरः कशा भरमवध्ना न् जायाद् |
अन्तारेक्षमुद्रं यस्य स तथोक्तः । मध्यवर्तित्वादन्तरिक्चस्योदरत्वम् ।
फोाडश इव कोशः काोशसादहरयात् । भूमिबु्रो मूटं यस्य स भूमिबध्चः।
न जीयोति न विनश्यति चिरकालावस्थायित्वादिति भावः ।
द्या द्यस्य शक्यः |
सक्तयः कोणा इत्यथः ।
योरस्योत्तरं बिलम् ।
स्पष्टाऽथः ।
स॒ एष कोशो बसुधानः ।
कमफलाख्यं वसु धीयतेऽस्मिन्निति वञ्धानः ।
तस्मिन्विश्वमिद्* भतम् ॥ १ ॥
कर्मक तृफलात्मकःं परिट्श्यमानं कृस्स्नमस्मिन्कोशे भितम् ॥ १.
[ख ०प्र* ३०१९] छाम्दोग्योपमिषत् । [र ९६१
तस्य प्राची दिग्नुहूनांम सहमाना नाम
दक्षिणा राज्ञी नाम प्रतीची सुभृता नामोदीची ।
स्पष्टो ऽथः ।
तासां बायुैत्सः ।
यायां दिक्परस्तत्वाद्स्सत्वम् ।
स य एतमेवं वायुं दिर्शां वत्स
वेदन पुत्ररोद रोदिति ।
दिग्वत्सत्वेन वायूपासकः पुचनारानिमित्तं रोदनं न करोति । पाकं
पथ्वतीतिवदयं गिदंशः । रोदमिति ` णमुटन्तो वा ।
सोऽहमेतमेवं वायं दिशां वत्सं
वेद मा पुत्ररोदर रुदम् ॥ २॥
एतदुपदेष्टाऽहमेवे तहुपासनमनुष्ठाय पुचरोदनामावं फलं प्राप्तवान-
स्मीत्यर्थः
अथ कोश विज्ञानाङ्गभूतान्प्रपद्नमन््रानाह-
अरिष्टं कोशं परपदेऽमुनाऽमुनाऽमुना ।
आरेष्टमविनाशं कोशं परपदे । अमुनाऽमुनाऽमुनेति चिः पचस्य नाम
गह्णाति । अमुना पेण हतुनाऽरि्ं कों प्रपद्य इत्यथ; । पवमत्तर-
चप)
पाणं प्रषयेऽमुनाऽमुनाऽमुना भः प्रषयेऽ-
मुनाऽमुनाऽमुना भुवः भरपयेऽमुनाऽमुन।<-
मुना स्वः परपयेऽमुनाऽमृनाऽम्ना ॥ ३ ॥
स्वाक्'मन्नान्स्वयमेव श्याच्ट-
स यदवोचं प्राणं रपय इति प्राणो वा शद्
सर्वं भरतं यदिदं किंच तमेव तत्रापत्सि ॥ ¢ ॥
साऽहं प्राणं प्रपद्य इति यद्चनमवोचं तेन वचनेन प्राणात्मकं सर्वं
जगत्मापस्सि प्रपन्नोऽमवमित्यथंः ॥ ४॥
५६
३६२ रङ्करामादजविरवितपरकाशिकोपेता- [ग °प्र०३ल ०१६]
अथ यदयोचं भरः प्रप्य इति पृथिवीं प्रपयेऽन्त-
रिक्षं भपये दिवं भपय इत्येव तदवोचम् ॥ ५ ॥
भ्रः प्रपद्य इत्यस्य जीीकान्प्रपद्य इत्यर्थः ॥ ५ ॥
अथ यदवोचं भुवः प्रपय इत्यर्थं प्रपये वायु
प्रप्य आदित्य प्रपय इत्येव तदवोचम् ॥ & ॥
अथ यदवोच स्वः प्रपय इत्य॒कग्बेदे प्रपये यलु-
वदे प्रपये सामवेदं भपय इत्येव तदवोचं तदबोचम् ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि तृतीयपरपाठकस्य
पञ्चदशः खण्डः ॥ १५ ॥
ययया लायवकवतयियोकलः
द्विरुक्तेर्वद्यास्माप्त्यथा ॥ ७ ॥
इति च्छादोग्योपनिषतकाशिकायां तुतीयप्रपाठकस्य
पञ्चदशः खण्डः ॥ १५ ॥
दीर्घायुष्फलकपुरुष विद्या प्रस्तृयते-
पुरुषो वाव यज्ञस्तस्य यानि चतु-
विश्शतिवषांणि तस्मातःसवनम् ।
षोडशोत्तरवर्षशतमिते पुरुषायुष आद्यानि चतुर्विंशतिवषांणि
प्रातःसवनम् ।
तत्र हेतुमाह-
चतुर्विश्शत्यक्षरा गायत्री गायत्रं प्रातःसवनम् ।
प्रातःसवनस्य गायच्रीछन्दस्कत्वाद्रायच्ीछन्दसश्चतुरविशत्यक्चरात्मक-
त्वाञ्चतुर्धिशतिवर्षे भातःसवनत्वाध्यासो युज्यत इति भावः ।
तदस्य वस्वोऽन्वायतचाः ।
अस्यो पासकस्य तत्मातःसवनं वसवः स्वामित्वेनानुगताः । प्रसिद्ध-
यज्ञे प्रातःसवनस्य दपुस्वामिकत्वादिति भावः ।
[शाशप्र०२स०१६ छम्दोग्यो पनिषत् । ६६२
परसिद्धान्वसून्व्यावर्तयति--
भरणा वाव वस्वः ।
वावशब्दोऽवधारणे ।
प्राणानां वसत्वे युक्तिमाह-
एते हीद ५ सर्वं वासयन्ति ॥ १ ॥
करीराणामहैथिल्यटक्षणवासस्य प्राणाधीनत्वादिति मावः ॥ १॥
तं चेदेतस्मिन्वयसि किंचिटुपतपेत् ।
ते पुरुषविद्यानिष्ठमेत स्मिन्वयसि चतुर्विरातिवर्षासमके . वयसि किंचि-
ब्रोगादिकं बाधेत चेदित्यर्थः ।
स चूयास्राणा वसव इदं मे प्रातःसवनं माध्यं-
दिन € स्रवनमनुरत॑तनुतेति माऽहं भराणानां
वसूनां मध्ये यज्ञो विोप्सीयेति ।
तदेमं मच््रं स उपासको ब्रूयात् । हे प्राणा वसवो यज्ञरूपस्य ममा-
श्ना प्रातःसवनं प्रवतते । इदं प्रवतमानं प्रातःसवनं माध्यदिनसवने-
नावेच्छन्न छ्ुरुत । प्रातःसवनेश्ञानां प्राणानां वसूनां मध्ये यशोऽहं
मा विलोप्सीय छुत्तो मा भूवम् । छाम्दसो माङि टुङमावः ॥
माराब्दां वा ।
उदव तत ह एत्यमदय भवति ।॥ २॥
तत उपतापाडुदेत्युद्रच्छति । अगदो मवस्यरोगो मवति । एवमु-
त्तरत्रापि ॥ २॥
अथ यानि चतुश्वत्वारिश्शद्षांणि तम्माध्यंदिनश
सवनं चतुश्वत्वारिश्शदक्षरा शिष्टप्वेष्टुभं माध्यं
दिन € सवनं तदस्य सुदा अन्वायत्ताः प्राणा
वावरुढा एते हीद सर्व रोदयन्ति ॥ ३॥
तं चेदेतस्मिन्वयाभे किंचिदुपतपेत्स ब्रूया-
साणा र्दा इदमे माध्यंदिनिर सवनं |
३६४ रद्रामानुजबिरवितप्ररसाशिकोपेता- [ग °प्र*६फ० ११]
तृतीयसवनमनुसंतनुतेति माऽहं प्राणा-
नार रुदाणां मध्ये यज्ञो विरोप्सीये-
्युद्धैव तत एत्यगदो भवति ॥ ४॥
अथ यान्यष्टाचत्वारिश्श्णणि तततीयसवन-
मषछटाचत्वारिश्शदक्षरा जगती जागतं तृतीय-
सवनं तदस्याऽऽदित्णा अन्वायत्ताः प्राणा
वावाऽऽदित्या एते दीद सर्वमाददते ॥ ५ ॥
तं चेदेतस्मिन्वयसि किंचिदुपतपेत्स ब्रयासाणा
आदित्यां इदं मे तृतीयसवनमायुरनुरतनुतेति ।
तुतीयसवनास्मकमायुरास्रमाप्त्यविच्छिन्नं सुरुतेत्यर्थः ।
माऽहं प्राणानामादित्यानां मध्ये यज्ञो विरोप्सीये-
्ुद्धेव तत॒ एत्यगदो हैव प्रवति ॥ ६ ॥
स्पष्टोऽर्थः ॥ & ॥
एतद्ध स्स वे तद्िद्ानाह महिदास एेतरेयः स
किं म एतदुपतपसि योऽहमनेन न परेष्यामीति ।
हे रां गस त्वये मां किं कस्मादुपतपसि येऽहं त्वत्करुतेनोपतापेन
न भेष्यामि न मरिष्याम्बतस्तव भ्षो व्थेवेति । एतत्पुरूषविज्ञानस्वरूपं
भ माहदासा नासाऽश्ह स्पत्यथः । दयुब्रादत्वादतः-
रशब्दादपत्याथं ठक् ¦
सह षोडशं षरषंशतमजीवत् ।
स महिदासः षोडङ षोडशाधिकं वर्षशतमजीवदित्यर्थः। 'तद्स्मिन्न-
धिकमिति दशान्ताङ्ः ` इति षोडशशब्दाङ्प्रत्ययः ! अतो विद्यायां
ॐ € @) क
फट प्रापकत्वनिश्वयवतोऽवद्यं फलटप्राक्िमवती ति माषः ।
अग्योऽप्यववित्षोडशं वषशतं जीवतीत्याह- `
[खा०प्र०३स्न०१०] छान्दोग्योपनिषत् । . ३६५
पह षोडशं वषशतं जीवति य एवं बेद॥ ७॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि तृतीयप्रपाठकस्य षोडशः
खण्डः ॥ १६ ॥
[री
स्पश्ाऽर्थः ॥ ७ ॥
इति च्छान्दोग्यो पनिषस्काशिकायां त्रेतीयप्रपाठकस्य
षोडशः खण्डः ॥ १६ ॥
तथा पुरुषस्य यज्ञसाद्रुरयमेव निरूपयति-
स यदशिशिषति यतििपास्ति यन्न
रमते ता अस्य दीक्षाः ॥१॥
अशनायापिपासारत्यमावानां हुःखात्मकत्वेन दीक्षात्वं कल्प्यमि-
व्यर्थः ।
अथ यदश्ाति यसिबति यदमते तदुपसदैरेति ॥ २ ॥
अशनपानरतीनां पयोवतादियुक्तोपसद्रत्सुखरूपत्वा दुपसट्पत्वम् ।
उपसद्धिः साम्यमेतीत्यथं;॥ २॥
अथ यद्धसति यजक्षति यन्मेथुनं
चराति स्तुतशशरेरेव तदेति ॥ ३ ॥
हासादीनां शब्दवस्वसाम्यास्स्ततकशखेः साम्यमेतीत्यर्थः॥ ३॥
अजथ यत्तपा बमनमाजवरमाहश्मसा सत्य
वचनामात ता अस्य दक्षिणाः ॥ %॥
धमंपुष्टिकरत्वसाम्यादिति भावः॥ ४॥
तस्मादाहुः सोष्यत्यसोष्टेति पुनरुपादनमेवास्य ।
यतः पुरुषस्थव यज्ञखूपत्वमत' एव यथा यज्ञ॒ कारष्यमाणे पुरुषं
देवदत्तः सोमं सोष्यतीति प्रयुखते तथा पुरुषस्योत्पाद्नानन्तरमसोष्ट
साम यज्ञदत्त दातेषदसोष्ट माता पुरुषमित्युत्पत्तेः पश्चाखयुखते । ततः
३६६ रङ्करामाभज विरवितप्रकाशिकोपेता- [श ०प्र०३स ०१७]
पुरुषस्य चोप्पादनमेव सोष्यत्यसो्टेतिराष्दसंवन्धित्वसामान्याद्यज्ञाचुष्टा-
नटक्षणयुत्पादन मित्यथंः ।
तन्मरणमेवावभ्रथः ॥ ५॥
समापिष्वसाम्यादिति मावः ॥ ५॥
तद्धैतदधोर (~ र नर
घोर आङ्खिरसः छष्णाय देवकीपुत्रायोक्तोवाच ।
घोरनामाऽङ्करोगोजस्तदेतव्पुरुषय्षदशेन देवकीपुत्राय कृष्णाय ।
इतिराब्डोऽष्याहर्तष्यः । तच्छेषमूतं तत्मीत्यथमित्युक्तवेत्यनुसंधाया-
वाचानुशितवानित्यथंः । वचेलंक्षणयाऽनुष्ठानाथंत्वम् ।
अपिपास एव स बभूव ।
स॒ घोरनामा मगवच्छेषत्वानुसंधानपूर्वकपुरुषयन्ञोपासनानुष्टानेन
बह्मविद्यां प्राप्यापिपासो मुक्तो बभूवेत्यर्थः । ततश्च षोडशाधिकवषं-
कातजीवनफटकस्यापि पुरुषयज्ञदशंनस्य मगवच्छेषत्वानुसंधानपूवंकम-
नुशितस्य बह्यविद्योपयो गित्वमप्यस्तीति भावः ।
स षमूवेस्यस्य स॒ मवतीत्य्थः । सोऽन्तवेलायामित्य् स इत्यस्य य
इत्यथः । ततश्च योऽन्तवेटायामेतञ्चयं प्रतिपद्येत सोऽपिपासो मषतीष्यु-
वाचेव्युत्तरचान्वयः । |
४० क क $ क
साञन्तवलायार्मतच्य प्रतपयत ।
स॒ मगवच्छेषत्वानुसधानपूर्वकपुरुषविधासापेतविरायुष्ानुगृहीत-
बह्मविद्यानिष्ठः पुरुषः ।
अकषितमस्यच्युतमसि प्राणस्श्शितमस्तीति ।
मरणकाल एतन्मन्त्रं जपेदिष्यथैः । अशक्षितमसि क्षयश्ून्यमसि ।
अच्युतमसि स्वरूपस्वमावप्रच्युतिभुन्यमकषि | प्राणसंहितमरसि जगसा-
णयितृतव सति घक्ष्मतस्वमसीति वह्मसंबोधनम् । रशो तनुकरण इति
हि धातुः ।
तरेते दवे कचो भवतः ॥ ६ ॥
तत्र परबरह्मषिषय एताव्रड्न्नी मवतः ॥ ६ ॥
आदिखलस्य रेतसः ।
तयोक्रचोरयमाघ्यो मन्ः प्रतीकेन गृहीतः । “ आ दिसखल्नस्य रेतसो
ज्योतिष्पश्यन्त वासरम् ! परो यदिध्यते दिवा ।' इति । प्रलस्य पुरात-
[छा °प्र०६ख ०१७ छान्दोग्योपनिषत् । ६६७
नस्य रेतसो जगद्वीजभूतस्याव्यक्तस्याऽऽदिभूतं संसारसंतमसमिवारक-
तया ज्योतिःशब्डितं परं बह्य ‹ सदा पश्यन्ति सूरयः ` इत्युक्तरीत्या
नित्यसूरयो वासरं नित्यप्रकाशरूपं सर्वकाटठं परश्यन्तीत्यर्थः । यज्ज्योतिः
ˆ अथ यदतः परो दिवा ज्योति्कीव्यति ` इत्युक्तरीत्या मगषहोके
परत्वेन दभ्यते निरतिशयदी पियुक्त वियहयुक्त मिर्यर्थः ।
उद्यं तमसस्परि ज्यातिः पश्यन्त उत्तर
स्वः पश्यन्त उत्तरं देवं देवा सूर्यमगन्म
ज्योतिरुत्तममिति ज्योतिरुत्तममिति ॥ ७ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि तृतीयगप्रपाठकस्य सप्तदशः
खण्डः ॥ १७ ॥
तमसः प्रकृतेः परस्ताहुत्तरं ज्योतिः परिपश्यन्तः । उत्तरं स्वो भगवः
छोकं परिपश्यन्तः । अचर परिपरयन्त इत्युभयत्र हेव्वर्थे शतुप्रत्ययः ।
भगवह्लोकस्य तद्रृतपरमात्मनश्च दरनायेति यावत् । देवच्ा देवेषु
देवमनुष्येष्यादिना सप्तम्यन्तात्त्राप्रत्ययः । देवं दयोतमानमुत्तममर्चि-
रादिपवंमूतं सू्थरूपं ज्योति्वेयमुदगन्म प्राप्ताः स्मेत्यर्थः । द्विरभ्यासो
यज्ञकत्पनासमाष्त्यथंः । एतत्खडान्तर्गतवाक्यषिषयकमधिकरणं लिख्यते
गणोपसहारपादे तैत्तिरीयके ‹ तस्यैवं विदुषो यज्ञस्याऽऽप्मा यजमानः ।
भरदा पत्नी शरीरम् । ' [ तै० आर० १० । &४ । | इति श्तायाः
पुरुषविद्यायाः ‹ पुरुषो वाव यज्ञः ` इति च्छान्दोग्यान्नाता पुरुषविथा
न भिन्ना पुरुषविद्येति समाख्येक्याप्पुरुषसंबन्धिषु यज्ञावयवत्वकल्पना-
साम्यान्मरणावभुथत्वसाम्याचेति परषेपक्षटउच्यते--' पुरुष विद्यायामिव
चेतरेषामनाम्नानात् । ` [ ब० सु० २। ३1 २४ ] उमयत्राऽऽन्नातयोः
परुष विद्यात्वेऽपि विद्ामेदोऽस्स्येव । कुतः । इतरेषामनाम्नानात ।
यत्सायं पातर्मध्यंदिनं च तानि सवनानि' [तै०्आर०१०।६४ 1] इव्या-
दिना तैत्तिरीयकान्नातानां छान्दोग्येऽनाम्नानात् । चधाविभक्तपुरुषायुष-
स्येव च्छान्दोग्ये सवनव्वेनाऽऽम्नानात , छान्दोग्यश्रुताशिशिषादिदीक्षा-
दिस्वपरिकल्पनस्य तेत्तिरीयकेऽदक्चनात् , यजमानपलन्या दिपरिकल्पनानां
च भिन्नत्वात् , "छान्दोग्ये पुरुषो षाव यज्ञः ` इति श्रुतस्य पुरुषे यक्ष"
६६८ रद्करामाजुजविरचितपरकाशिकोपेता- [गशप्र*स ०१८]
त्परिकल्पनस्य तैत्तिरीयके ऽवर्शानाच विद्याभेद एव । न च तस्यैवं
विदुषो यज्ञस्येत्यत्च षष्ठयन्तयोः सामानाधिकरण्याभ्रयणेन पुरुषे
यज्ञतवकलत्पनं तैत्तिरीयकेऽप्यस्तीति वाच्यम् । पुरुषस्यैव यज्ञत्वे तस्यैव
यजमानत्वं विरुद्धं यन्षत्वयजमानत्वयोरेक स्मिन्विरोधात् । फिंच पुरुषे
यज्ञत्वकल्पने हि विद्वान्यज्ञ आत्मा यजमान इत्येव वक्तव्य स्यान्न
त्वेकवाक्यतया विदुषो यज्ञस्याऽऽत्मा यजमान इति । अतो विदुषो
यज्ञस्येति व्यधिकरणषष्ठयौ । विद्रत्वबन्पियज्ञस्येत्यथंः । ततश्च प्रणव
एव विस्वर इति न्यायेन पुरुषस्य यज्ञत्वपरिकल्पनैकरूप्यामावाद्विया-
मेद् एव । किंच च्छान्दोग्याञ्नातायाः पुरुषविदायाः प्र ह षोडजं षर्ष-
दातं जीवतीति षोडशाधिकव््लालगट नं एटवेनाऽऽन्नातम् । तैत्तिरीयके
वु श्रुतायाः पुरुषविद्यायाः "बह्यणे त्वा महस ओमित्यात्मानं युशीत' इतिं
पर्वानुवाकविहिताया बह्मविद्यायाः ° बह्मणो महिमानमाप्नोति ' [ तै°
आर०१०।९३।६४ ] इति बह्मपभाप्िफलिकायाः संनिधौ पठितवाद्रह्य-
विद्याङ्खतया बह्मप्रासिफलकसव्वमेव । अतः कटसंयोगभेदाच पुरुषवि-
दययोर्भद् इति सिद्धान्तितम् । प्रकृतममुसरामः ।
इति छान्दोग्योपनिषसखकाशिकायां तुतीयप्रपाठकस्य
सप्तदशः खण्डः ॥ १७ ॥
अध्यात्मं मनस्य पिदैवतमाकाशे च बह्मदु्टिरुपदिश्यते-
मनो ब्हषत्युपासीतेत्यध्यात्ममथापिदेवतमाकाशो बहे
सुभयमादिष्टं भरषत्यध्यात्मं चाधिदेवतं च ॥ १॥
आदिष्टमुपदिष्टमित्यथः ।॥ १ ॥
तदेतचतृष्पाद्रह् ।
तदेतन्मनओआस्यं बह्म चतुष्पात् ।
कर्थं मनोरूपस्य बह्मणश्चतुष्पाखमित्यताऽऽह-
वाक्पादः प्राणः पादश्वश्ुः पादः शरोत्रं पाद इत्यध्यात्मम् ।
वागादीनां चतुर्णां मनोनियाम्यतान्मलःपादृश्वाध्यासो युज्यत
इति भावः।
[अश्प्र०२ख०१८] छान्दोग्योपनिषत् 1 ३६९
अथायिदेवतमभिः पादो वायुः पाद
आदित्यः पादो दिशः पाद इति,
अग्न्यादयश्चतल्ारों बह्मरूपाकाशस्योद्रलग्माः पादा इव मान्तीत्यर्थः।
उभयमेवाऽऽदिष्ठ भवत्यध्यात्मं चाधिदेवतं च ॥ २॥
स्प्टोऽथः ॥ २ ॥
वागेव बह्मणश्चतुथः पादः सोऽभिना
ज्योतिषा भराति च तपति च।
ह्यरूपस्य मनसो वागेव चतुर्थः पादः सोऽधिदेवताक्ाशसंबग्धि-
माऽयिना ज्योतिषा प्रकाङ्केन माति प्रकाडरते तपति स्वकार्योत्साही
भवतीत्यर्थः । “ अथिवांगमूत्वा मुखं पराकिशाव ' [ एे० २।४ 1] इत्य.
यिदेवताया एव वागाधिष्ठातृत्वेन तदृ धीनप्रका्शप्रवृत्तिकत्वादिति मावः ।
एवमुत्तरच्ापि द्रश्व्यम् ।
भाति च तपति च कीर्त्या यशसा
बरह्मवचेंसेन य एवं वेद् ॥३॥
वितरण विक्रमरूपहेतुमेदात्की तियशशसीर्भदः । बह्मव्चैसं वृत्ताभ्ययन-
सग्रद्धिः॥ ३॥
प्राण एव बह्मणश्वतुथंः पादः स्र वायुना ज्योतिषा
भति च तपति चाति च तपतिच कीत्य
यशसा बह्मवचसेन य एवं वेद ॥ ¢ ॥
वायुप्राणयोरेक्यादिति भावः ॥ ४॥
चक्षुरेव बह्मणश्वतुर्थः पादः स आदि-
स्येन ज्योतिषा भाति च तपति च
भाति च तपतिच कीत्य यशसा
बह्मवचसेन य एवं वेद ॥५ ॥
आदित्यस्यैव चक्चुरधिष्ठातृत्वादिति भावः ॥ ५॥
३७० रङ्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ग ° प्र५६ख ०१९]
भ्रोचमेव बह्मणश्तुर्थः पादः स दिम्भिज्यांतिषा
सति च तपति च भाति च तपति च कीत्या यशसा
बह्मवर्चसेन य एवं वेदय एवं वेद ॥&॥
इति च्छान्दोग्योपनिषडि तृतीयप्रपाटकस्या-
छठादशः खण्डः ॥ १८ ॥
"दिशः भोज मूता कर्णी भाविशन्' [ठे० २।४] इति दिग्देवतानां
शरोत्रापिष्ठातृत्वादिति मावः । अवशिष्टस्योक्तोऽथंः । दिरुक्तेवि्या-
समाप्त्यथां ।
इति च्छान्दोग्योपनिषत्मकाशिकावां तृतीयप्रपाठकस्या-
छटादकशः खण्डः ॥ १८ ॥
पूवंत्राऽऽदित्यो ब्रह्मणः पाद् उक्तः । तरिमपिःसकटब्ह्यटषएटयथमिद्-
मारभ्यते- |
आटित्यो जलषेव्यादेशः ।
आदित्यो बह्येव्युपदेश्ः क्रियत इत्यथः ।
तस्योपन्याख्यानम् ।
क्रियत इति शेषः ।
असदेवेदमग्र आसीत् ।
इदं जगदमेऽसदव्याक्रतनामरूपमासीत् ।
तत्सदासीत् ।
तदव्याङृतनामष्पं जगत्सदासीत् । इषन्नामदूपकायामियुखमासीत् ।
तत्समभवत् ।
अल्पतरनामशूपव्याकरणेनाङ्करीमूतामिषव बीजं क्रमेण स्थुलममव-
दित्यर्थः । | |
[खा °प्र०३ख ० १९ छान्दोग्योपनिषत् । ३७१.
तदाण्डं निरवतंत ।
अण्डं संवृत्तमित्यर्थः । आण्डमिति च्छान्दसो दीर्घः ।
तत्सवत्सरस्य माजामशयत ।
संवत्सरस्य भाजां परिमाणमेकरूपतयाऽकशायत स्थितं बभूवेत्यथः ।
तनिरभियत ।
संवत्सरकाटादर्ध्वं तदण्डं निभिन्नममवत् ।
ते आण्डकपाले रजतं च सुवणं चाभवताम् ॥ ३१॥
आगण्डकपाटे । आण्डकपाले रजतं च इवर्ण चैकेकममवता-
मित्य्थ॑ः ॥ १ ॥ |
तयदजत% सेयं प्रथिवी ।
यद्रजतमयं कपालं तस्पुथिव्याद्युपल क्षितमघोण्डकपाछमिस्यथंः ।
यत्सुवर्णं सा योः ।
सुवर्णययकपालं युलोकोपलक्षितमूध्वंकपालम् ।
यजरायु ते पर्वताः ।
जरायु गर्भपरिदिष्टनम् । अण्डस्य रहाकठीमावदश्चायां याः स्थूलगभ-
परिवेष्टन शिरास्ते पर्वता बमूवुरित्यथंः ।
यटुल्ब* स मेधो नीहारः ।
यदुल्वं यत्सूक्ष्मं गर्भपरवेष्टनं तन्मेघसहितं हिमम् ।
या वमनपस्ता नवः ।
धमनयः शिरा इत्यथः ।
यद्रास्तेयमुदक स॒ समुदः ॥ २ ॥
वस्तो मवं वास्तेयम् ॥ २॥
अथ यत्तदजायत सोऽसावादित्यः ।
तस्मिन्नण्डे गभ॑रूपं यदजायत सर आदित्यः ।
३५७२ रङ्करामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [अ णप्र०६स० १९]
तं जायमानं घोषा उदरलवोऽनूदतिष्ठन्तस-
वाणि च भूतानि स्वै च कामाः,
तमादित्यं जायमानमनूलूलव उरूरव उरूरवा विस्तीर्णरवा महाध्व-
नियुक्ता उलृलव इति च्छान्दसं र्पम् । घोषाः शब्दाः स्थावरजङ्खमानि
भूतानि च तेषां कामाः काम्यमानः खीवखादयश्चोदतिष्ठ्चुत्थितवन्त
इत्यर्थः । सर्वस्याऽऽदित्योदयानन्तरमावित्वादिति भावः।
तस्मा्तस्योदयं प्रति प्रत्यायतनं भरति घोषा उद्ट्वोऽ-
नूतिष्ठन्ति सर्वाणि च श्रृतानि सर्वे च कामाः॥३॥
तस्मादयव्वेऽप्यादित्यस्योदयं प्रति प्रत्यायनमस्तमयं च प्रति उरुरवाः
ङाब्दा भूतानि च कामाश्रोकद्यन्त इत्यथः । उदयास्तमयवेला्यां हि
पक्षिघोषादीनां च दक्षनादहिति भावः ॥२॥
स॒ य एतमेवं विद्रानादित्यं बह्मवयुपास्तेऽ्याशो ह यदेन ९
क क क क न क
साधवो घोषा आ च गच्छेयुरुप च निग्रेडरननिप्रडरन् ।
इति छान्दोग्योपनिषदि त॒तीयभपाठकस्येकोन-
विंशः खण्डः ॥ १९ ॥
इति छान्दोग्योपनिषदि तृतीयः प्रपाठकः
समाप्तः ॥ ३॥
हशब्दः प्रसिद्धौ । एतमादित्यबह्मोपासकमभ्यारः क्षिपं यद्य इत्यर्थः।
ये साधवः शोभना घोपास्ते सर्वं उप समीप आ च गच्छेयुरागच्छेयुश्च ।
निग्रेडरन्युखं च कुयुरित्यथंः । ग्ड सुखे चेति धातुरन्तभावितण्यर्थः ।
द्िरुक्तिरध्यायसमाप्त्यथां ॥ ४॥
इति चछान्दोग्योपनिषदकाक्िकायां तुतीयप्रपाठकस्ये-
कोनविंशः खण्डः ॥ १९ ॥
[५
इति च्छान्दोग्योपनिषत्यकारिकायां तृतीयः प्रपाठकः
समाप्तः ॥२॥
[खा °प्र०४ख ०१ छ न्दोग्यो पनिषत् \ ३५७३
संवर्गविद्या प्रस्तूयते विद्यास्तुत्यर्थाऽऽख्यायिका-
जानश्रुतिर्ह पोचायणः श्रद्धा
देयो बहृदायी बहुपाक्य आस ।
जनश्चतस्यापत्यं जानश्र॒तिः । हशब्दः परसिद्ध पुचस्य पुः पोचस्त-
स्यापत्यं पौचायणः । श्रद्धापरःसरं देयं यस्य स॒ अद्धादेयः । अधथिभ्यो
बहू दातुं रीलमस्य स बहुदायी ¦ बह्स्य गहेऽन्नं पक्तव्यं यस्य स बहु-
पाक्यः । एवंगणसंपन्नों जनश्च तिः कस्मिश्िदेश आस ।
ह सर्वेत आवसथान्मापययांचकरे
सर्वत एव मेऽन्नमस्स्यन्ि ॥ १ ॥
सह जानश्रतिः सर्वत एत्यातिथयो ममान्नं मोक्ष्यन्त इत्यभिपा-
येण सर्वार्ध दिक्षु यामनगरमागारण्यादिषु पाम्थानामनाथानां शीत-
वातवषतिपनिवारकान्नोदककश्यनाच्छादनादिपणाः ज्ञालाः कारितवा-
नित्यर्थः ॥ १ ॥
(~. कक
अथ इ हध्सा निशयामतिपेतुः।
एवं सति कस्याचिद्राचौ केचन महात्मानोऽन्नदानादिगुणेस्तोषिता
भूत्वा हंसरूपाः सन्तो राज्ञो द्शनगो चर आगताः ।
११ १यु
तद्धेव हश्साों हश्ममश्युवाद ।
तत्तस्मिन्काठे तेषां हसानां मध्य एकः पृष्ठतो गच्छन्हसोऽगेगामिणं
कंचन हंसयुवाच ।
क क क ५ भ
भा भाजय बद्धाक्ष भदवान जानश्चुतः षन्ा
यणस्य समं दिवा ज्योतिराततं तन्मा भर्षा
ङशक्षीस्तखा मा प्रधाक्षीदिति ॥ २ ॥
भो मोऽयीति संबोध्य महाक्ष मह्वाक्षेव्यनेन विपरीतलक्षणया मन्द्-
लों चनेति संभ्रमेण द्विवारं संबोधनम् । समं दिवा । स्वर्गेण समं दिवा
दिवसेन सम वाऽस्य राज्ञस्तेजः प्सतं तत्तस्मिस्तेजसि मा प्रसाङक्षीमां
प्रसक्तो भूः । प्रसक्तौ को दोष इत्यत्राऽऽह-तच्वा मा प्रधाक्षीरिति।
तत्तेजस्त्वां मा दृहेदित्यथः ॥ २॥
२५५४ रङ्गरामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [गश्प्र०्ल०१]
तमु ह परः परत्युवाच ।
एव जानश्चतिपरक्शंसारूपं वाक्यमुपश्रुत्य तदसहमान इवापरो हसः
प्रत्युवाच ।
कं व्र एनमेतत्तन्त सयुग्वानमिव ररेकमात्थेति ।
उ इत्यनथेकों निपातः । अरे कं सन्तं केन माहात्म्येन युक्तमेनं जान-
श्रुतिं परति सयुग्वानं सक्कं रेक्रमिव रेकं प्रतीवैतत्मरशंसापरं वचनं
अवीषि । रेक एव बह्यज्ञो महाप्रमावः । अबह्मज्ञस्यास्य किं तेजः कि
वामां दहेदिति मावः ।
एवमुक्तः पश्वा तीयहंसः परच्छति-
यो नु कथ सयुग्वा रेक इति ॥ ३ ॥
य उक्तः रु किंप्रकारः॥ ३५
इत्र अह
थथा छतायविजितायाधिरेऽयाः संयन्त्येषमेन « सर्व
£ ®
तदभिसमेति यच्किव प्रजाः साधु कु्ब॑न्ति ।
यथा लोके करतनामाऽयो दूतसमयपरसिद्धश्चतुरद्ायस्तत्च विजितं
जयो यस्य सर करृतायबिनितः पुरुपः । अथवा विजितं विजयस्तस्मा
इत्यर्थः तदथमितरे बिद्ेका ङ्म अधरे ग्यूना अयाः संयन्ति संगच्छन्तेऽ-
न्तर्भवन्ति । चतुरक कताय पएकाङ्द्यद्कञ्यद्मणां शतं सहधेषु संमव-
तीति न्यायेन वियमानत्वात्तयेवान्तर्भवन्तीव्यतः करताङ्विजयेनेकाङ्का-
दिषिजयोऽप्यस्तीति मावः । एवमेव लोके प्रजा यच्छोभनं कर्माुति
छन्ति तत्सर्वमेव कूतायस्थानीवं रेक्मभिसमेति संगच्छते । तत्कभंणि
सकलं शोभनं कमान्तर्गत मिति यावत् ।
यस्तद्वेद यत्स वेद सर मयेतद्ुकरु इति ॥ ४॥
स रेको यद्वेद तदेवान्योऽपि यः कशिद्धेद् तञ्ज्ञातमेवान्ये जानन्ति ।
तज्ज्ञाने सर्व॑ ज्ञानमन्तर्मतमित्य्थः । स ताहशो रेको मयेतदिदानीं सयु-
ग्वानमिव रेक्मास्थेप्युक्त इत्यर्थः । वेदान्ताचार्थेस्तच्वदीकायामस्याथस्य
प्रतिपादितत्वात् । उक्तं च मगवता माष्यक्रृता--छोके यकि चित्साध्व-
सुशितं कर्म यञ्च सर्वचेतनगतं विज्ञानं तदुभयं यदीयज्ञानक मान्तगतं
[ख ०प्र०४ख० १] छान्दोग्योपनिषत् ३७५
स रेक इत्याहेति । यदपि व्यासर्येरंषुसिद्धान्ते ˆ आवृत्तिरसकरदुपदे-
शात् । ` [ ब० सू० ४।१।१। ] इत्य यस्तद्वेदुयो वेदिता यत्स
वेद यद्यं स॒ मयेतदुक्तं स वेदिता रेक एतदयं बह्यत्येतद्ुमयं
मयोक्तं तव मयोपदिष्टमित्यथं इत्युक्तं तदप्येतत्परं द्रष्टव्यं न तु
प्रतीयमानार्थपरम् । यस्तद्वेद यत्स वेदेति वाक्यात् प्राचीने
यथा करृतायविजितायाधरेऽयाः संयत्येवमेनं सर्वं तदभिसमेति ।
यर्ककिच प्रजाः साधु कुवेन्तीति वाक्ये बह्यपरसक्तैरेवाभावेन वेदिता
वेद्यं च तवोपदिषटभित्यस्यार्थस्यासंभवेन यस्तद्वेद यत्स वेदेति वा.
क्येन प्रतिपादनासंभवादद्धाष्यविरोधाञचेत्यपि . द्रष्टव्यम् । केचिच्च
भगवता भाष्यक्रता लघुरिद्धान्तभाष्ये यस्तद्वेद यत्सवेद स मये-
तदुक्त मित्यत्रेत्येतद्ाक्यप्रतीकस्य धृतत्वाचद्नुरोधेन व्यास्यिः स मये.
तदुक्तमिति नपुंखकान्तपाढठस्य गृहीततया तज नपुंसकस्योक्तशब्दुस्य स
इति पलिङ्गतच्छब्ड विशेषणव्वायोगाद्यस्तद्वेदं यत्स वेदेति पुंनपुंसका-
न्तयच्छब्दद्रयनिर्दिश्योर्वेततवेद्ययोः स मयैतदुक्तमित्य् कमेण प्रतिनि-
शकथोः स॒ एतदिति पनपुंसकसर्वनामकब्दयोः भ्रवणेन स वेदिंतेत-
रें परं बह्येत्येतदुभयं मयोक्तमित्य्थस्येव वाक्यस्वारस्यलभ्यत्वाञ्च स
एवार्थो यक्त इति प्यासार्यभिप्रायः । न चाचोदाहतभष्यविरोधः
प्रकाशश्च कर्मण्यभ्यासाव् ' [ब० सू० ३।२।२५} इति सूबे
वाचिकैः पक्षिश्रगतां मानसेरन्त्यजातिताम् ।
दारीरजेः कर्मदाषैयाति स्थावरतां नरः ॥
इति मतुस्मृती च मनोव्यापारात्मके वेदने कमज्ञब्दप्रयोगदशनेन
यक्किच प्रजाः साधु ढुर्वन्तीत्यनेनेव सर्वप्रजानुषशितसाधुकमंण इव सवं-
चेतनगतन्नानस्यापि ग्रहणं संभवतीत्यभिप्राय्णेव तच भाष्ये यक्किचि-
त्साध्वञ्चश्ितं क्म यच्च स्व॑चेतनगतं विज्ञानमिति क्मापिक्षया ज्ञानस्य
पथ निर्देशात् । अत एव पूर्ववाक्ये बह्यप्रसक्तिरेव नास्तीत्यपि प्रत्यु
त्तम् । सर्वभजान॒शितसाधुकर्मणः सवेचेतनगतन्ञानस्य च रेकन्ञानक-
मंणोः स्वख्पेणान्तर्मावस्य दुरुपपादतया कृतायाधरायदु्टान्तस्वारस्येन
च रेक्रवेदन विषये तत्कमाहिशर्यभते च सविभूतिकबह्याणे स्वप्रजानु
शितकर्मेहिश्यसर्वचेतनगतज्ञान विषययोरन्तमां वस्येव वक्तव्यत्वेन पूवं
वाक्ये बह्मप्रसक्तेरावर्यकत्वात् । तत्वदीकाथ्न्थस्तु स भयेतदुक्त इति
पुलिङ्गान्तपाढे च सति त्निर्वाहमाज्नाभिप्रायः ।\ अता व्यासाय
२७६ रङ्गरामानुज विरचितपरकाशिकोपेता- [गभ्प्र०्स०१]
भ्रतिपादितार्थं एव॒ मगवद्धाष्यकरृदभिमत इति न काऽष्यनपपत्तिरि-
त्याहुः ॥ ४ ॥
तइ ह जानश्रुतिः पात्रायण उपशुश्राव ।
तद्रह्यक्ञानविधुरतयाऽऽत्मनिन्दा गर्भं तद्वत्तया च रेकप्रंसाख्पं वाक्यं
स राजा शुश्राव ।
स ह संजिहान एव क्षत्तारमुवाच
स कथमपि निशामात्विाद्य संजिहान एव तत्पं त्यजन्नेव क्षत्तार-
म॒क्तवान्।
वेरयाद्वाह्यणकन्या्यां क्षत्ता नाम प्रजायते ।
जी विकावृत्तिरेतस्य राजान्तःपुररक्चषणम् ।
इत्युक्त रीत्या राज्ञोऽन्तःपुररक्षकः प्रतिखोमजातिविरोषः क्षत्ता ।
अङ्गार ह॒ सयुग्वानमिव रेकमात्थेति यो
नु कथ सयुग्वा रेक इति ॥ ५ ॥
यथा र्तायविजितायाधरेऽयाः संयन्त्येवमेनं सर्व
तदभिसमेति यक्किचि भजाः साधु कर्वन्ति
यस्तदरद यत्स वेद स मयेतदुक्त इति ॥ & ॥
अरेऽङ्क वत्सेति तं क्षत्तारं राजा संबोध्य राच्तावेवं हंसयाः संलापः
समजनाते सयुग्वानमिव रकमात्थेत्यादि हंसोक्तिप्रत्युक्तिवाक्यानुवाव्-
पूवकं रक्रस्य चह्वमुक्तवानि्यर्थः ॥ ५॥ & ॥
क्षत्ताऽन्विष्य नाविदमिति भर्येयाय।
स _ च क्षत्ता शकटलक्षणरक्रचिद्वमनुस्मरन्यामनगरादिकमन्विष्य
ना्तासिषमिति प्रत्यागतवान् ।
तर हावाच यत्रारे बाह्लणस्यान्वेषणा तदेनमर्छेति ॥ ७ ॥
अर बाह्मणस्य बह्मवेदां यज॒ विविक्तेषु नदुीपुलिनारण्यादिषु
मागण युक्तं तन्न गत्वेनमछ रेकं पराप्रुहि मार्गणं कर्विव्यवाचेत्यर्थः॥ ७ ॥
[छ °प्रग ख ०२] छान्दोग्यो पमिषत् । ३७७
सोऽधस्ताच्छकटस्य पामानं कषमाणमपोपविषेश ।
अथ पुनः स क्षत्ता गत्वा विजने कस्मिशिदेशे शकटस्याधस्ताला-
मानं कण्डूयमानं रेक्रमेत्य ष्वा सभीपे गत्वा षिनयेनोपविष्टवान् ।
तर हाभ्युवाद तवं नु भगवः सयुग्वा रेक इत्यहश्ह्यरा
३३ति ह प्रतिजज्ञे स ह क्षत्ताऽविदमिति प्रत्येयाय ॥ < ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि चतुर्थप्रपाठकस्य
प्रथमः खण्डः ॥ १ ॥
ह भगवंस्त्वं वा रेक इति प्रे रेकोऽहमेवेति प्रत्युवाच तच्छरत्वाऽन्ञा-
सिषमिति प्रत्यागतः ॥ ८ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषतस्मकाशिकायां चतुर्थप्रपाठकस्य
प्रथमः खण्डः ॥ १॥
तहु इ जानश्रतिः पौ्ायणः षट्शतानि
गवां निष्कमश्वतरीरथं तदादाय प्रतिचक्रमे ¦
उ हेस्यनर्थकों निपातः । तत्तव जानश्चतिगवां षट्शतानि गमिष्कं
कण्ठामरणमश्वतरीयुक्तरथं तदा गहीत्वा रेकं प्रति गतवान् ।
त हाण्य॒वाद् ॥ १ ॥
गत्वा च राजा ते रेक्रमित्युवाचेव्य्थः ॥ १ ॥
रेकेमानि षट्शतानि गवामयं निष्कोऽयमश्वतरीरथोनु म `
एतां भगवो देवता < शाधि यां देवतामुपास्स इति ॥ २॥
हे रेकेतत्सवेमानीतं तद्रृहाण त्वं यां देवताभुपास्से तां देवतां मेन्नु-
शाप विविच्य ज्ञापयति भाथयामास ॥ २॥
तयुं ह परः भ्रत्युवाचाह् हास्त्वा शू तवव सह् गाक्षर्स्तु ।
अहेत्याश्र्य । योगमहिमविदितलोकजयो जानश्रुतिर्बह्यज्ञानविधुरता.
निमित्तानाद्रगभहंसवाक्यश्रवणेन शोकाविष्टतां तदनन्तरमेव बह्मजि-
८ ।
३७८. = रङ्गरामायुज विरचितपरकाशिकोपेता- [गन््र०४्स०र्]
ज्ञासयोदयोगं च विदित्वाऽस्य बह्मविदयायोग्यतामभिज्ञाय सत्यामपि
योग्यतायां चिरकालसेवां विनाऽथपदानेन द्युध्रूषमाणस्य यावच्छक्तिपर-
दानेन विना बह्मविद्या प्रतिष्ठिता न मवतीति मत्वा तमनुगृह्णन्नस्य
दोकाविष्टतामुपदेश्चयोग्यतास्यायिकां बह्मजिज्ञासादास्यंसिभ्यर्थं स्वयो-
गमहिमसाक्षालकतसकलवृत्तान्तत्वलक्षणस्वमहिमानं च शोचितुत्वभवृत्ति-
निमित्तकथाद्रशब्दामन्रणेन ख्यापयन्हारेत्वा हारसहित इत्वा रथोऽश्वत-
रीरथस्तेनेव गोभिः सहास्तु कलबहीनस्य यमगरहादिशून्यस्य मम
गोरथादि्रिक्षणे का शक्तिः । मत्प्रयोजनायपर्यवसाव्यल्पघनदानेन च कथं
तव बह्यविद्या परतिष्ठिता मवेदित्युवारव्यर्थः । स्फायितं चेत्यादिना
रक्प्रकरणे पठितेन श्ुचेदृश्चेति दञेण रकऋ्पव्यये श्ुचेश्चकारस्य दकारे,
अमितम्योर्दीर्धश्चेति पूर्वखचानुदत्तेन धातोरुकारस्य दीघदिशेन च छ्य
राष्दो निष्पश्रो भवति ।
तहु ह पुनरेव जानश्रुतिः पज्ायणः
सहं गवां निष्कमश्वतरीरथं इहि-
तरं तदादाय प्रतिचक्रमे ॥३॥
त हाभ्युवाद रेकैद* सहश गवामयं
निष्कोऽयमश्वतरीरथ इयं जायाऽय अमो
यस्मिन्नास्सेऽन्वेव सा भगवः शाधीति ॥४॥
तदभिप्रायं जानन्नधिकं गवां सहघ्नं रेकस्य परिणयाथं स्वकन्यामा-
वासार्थं तचत्यं यामं चोपाजहासत्यर्थः॥ ३॥
स्वो पहृतं सर्व समर्प्यं मामनुल्लाध्येव न प्रत्याख्याहीति प्रार्थयामा-
सेत्यर्थः । यस्मिन्यामे त्वमास्से निवासेष्यासि सोऽयं तव वासार्थो याम
इत्यन्वयः ॥ ४ ॥
तस्या ह मुखमुपोद्गृहन्चुवाच !
तस्या मुखमुपायनरूपापोंय मङ्खीष्ुरवन्चुक्तवानित्यथंः 1
आजहरिमाः शूढधानेनेव मुखेनाऽऽखापयिष्यथा इति ।.
` इमा - दक्षिणा ` आजहर्थ, -आजहारेति व्यस्ययर्छान्दसः । अनेनैव
मुखेनोषायेन मां बह्मोपदेशरूपं . वाक्यमाखप विष्ये. बह्यविद्योपदेषटारं .
[ज ०प्र०४ख०३। छान्दोग्यो पानिषत् । | ष २५९
कारिष्यसीत्यर्थः । थासः से' इत्येतद्मावश्छान्दसः \ पुनरपि शद्रेतिसंबोध-
नस्य पूर्ववदेव प्रयोजनम् । अत्र शूद्रशब्दस्य न ख्ठ्या वणोवेशेषोऽथः
चतर्थवर्णस्य बह्मविद्यायामनधिकारादिति द्रष्टव्यम् ।
ते हेते रेकपर्णा नाम महावृषेषु यत्रास्मा उवास ।
यत्र यामेषु रक्त उवास ते महावृषाख्यदेशेषु रेकपणां इति प्रसिद्धा-
स्तान्य्रामांश्वास्पै दद्ावित्यथः ।
तस्मे होवाच ॥ ५॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि चतुर्थप्रपाठकस्य
द्वितीयः खण्डः ॥ २॥
तत्सर्वं दत्तवते जानश्च॒तपे रेकः स्वोपास्यां देवतामुपदिद्शेत्य्थः ५५1
इति चछान्दोग्योपनिषतक्षाशिकायां चतुथप्रपाठकस्य
हितीयः खण्डः ॥ २॥
वायु्वावि संवर्गः ।
संवर्जननासगुणयोगाह्कायुरेव संवगः । संव्जनं संग्रहणमेकीक्रुत्व
ग्रहणमित्यर्थः । संवर्गव्वगुणको वायुध्यय इति यावत् ।
संवर्भव्वमेवोपपादयति-
यदावा अश्िशद्रायति वायुमेवाप्येति
यदा सुयोऽस्तमेति वायुमेवाप्येति यदा
चन्दोऽस्तमेति वायुमेवाप्येति ॥ ३ ॥
क क, = कि
उद्वायत्युद्रासनं प्राप्रोति विनश्यतीत्यथः । शिष्टं स्पष्टम ॥ १ ॥
यद्[ऽऽप उच्छरष्यन्ति वायुमेवापि-
[9 द्य ज शि क
यन्ति वायुदयवेतान्सर्बान्सवृहक्तं । `
अथिसूयचन्द्राणां तेजोङूपाणां जलस्य च लये वायावेकीमावाद्राञ्ु
वर्गं इत्यथः । प्रक्रमे हि / एन सर्वं तदभिसमेति ` इत्यादि बह्यवि-
याप्रङसावगमाद्रक्ष्यमाणलिङ्गानुपपत्तेश्च वायुजब्दैन वायुशरीरकः पर-
मालोच्यते । संवृङ्क एकींकरत्य गृह्णातीत्यर्थः
३८० रङ्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [{गिशप्र०४्स०द]
इत्यधिदेवतम् ॥ २ ॥
एवं देवेषु संवर्गाऽय मित्यर्थः ॥ २ ॥
अध्यासं पराणः संवग इत्याह-
अथाध्यात्मं पाणो वाव संवगः सं यदा स्वपिति ।
स पुरुषो यस्मिन्काले स्वपितीव्यर्थः।
प्राणमेव वागप्येति प्राणं चक्षुः प्राण भ्रोचं प्राणं
मनः प्राणो देवेतान्सर्वान्सत्रडक्त इति ॥ २॥
भाणे वाक्चष्चुःमोचमनसामेकी मावासाणं संवर्गमुपासीतेत्यर्थः; ।
अतापि प्राणशब्दस्तच्छरीरकपरमात्मपरो दृ्टव्यः ॥ ३ ॥
उक्तम्थमुपसंहरति-- |
तोवारएतो द्रो संवर्गो वायुरेव देवेषु भाणः प्राणेषु ॥४॥
स्पष्टोऽर्थः ॥ ४ ॥
संवगवियास्तुत्यथमाख्यायिकेयमारभ्यते-
अथ ह शोनकं च कपियमभिप्रतारिणं च काक्ष-
सेनं परिविष्यमाणो बहचारी बिभिक्षे ।
कपिगोत्रं शुनक पुचं कक्षसेनखुतमभिप्रतारिनामानेच ती ष्ठी सूप-
करैः परिविष्यमाणौ भोजनायोपविशे कधित्संवर्गोपासको बह्यचारी
भिक्षितवान् ।
तस्माउहन ददतुः ॥५॥
अयं बह्यचारी संवग विद्यानिष्ठो दुरभिमानी यद्रक्ष्यति तच्छरोष्याव
इति बुद्ध्या भिक्षां न दत्तवन्तो ॥५॥
स होवाच ।
स ब्ह्मचायुवाच ।
महात्मनश्चतुरो देव एकः कः स जगार
भुवनस्य गोपास्तं कापेय नाभिपश्यन्ति
मत्या अश्िप्रतारिन्वहुधा वसन्तम् ।
[ड ०प्र०४्ख ०३] छान्दोग्योपनिषत् । ३८१
अधिदैवतं महात्मनोऽग्न्यादित्यचन्द्रजलख्यानन । अध्यात्मं वाक्च
छुःभोचमनोरूपां ्वतुरश्चतुःसंख्याकान्देवान्सर्वलोकस्य गोपा स एक
एव देवों बायुप्राणद्पी कः प्रजापतिजंगार संहृतवान् ! हे कापेया-
भिप्रतारिणावेवंभूतं प्रजापतिं बहुरूपतया वसन्तं मस्यां मरणधर्मा-
णोऽविद्यामो हिताः सन्तो न जानन्तीत्यर्थः । गोपा गुप रक्चषणेऽसुप्र-
त्ययान्तः ।
यस्मे वा एतदन्नं तस्मा एतन्न दत्तमिति ॥ ६ ॥
जगत्सर्वं यस्मै यस्य संवर्गस्य प्रजापतेरन्नं तस्मै भिक्षमाणाय मद्यमन्नं
न दत्तम् । अतः केऽपि न जानन्तीत्युपासनादाद्यांयत्तोपस्यैक्यबुद्भ्या
भिक्षमाणाय स्वस्मा अप्रदानमेव स्वोपास्यदेवताया अप्रदानं मत्वा
क्वि क,
तस्मा एतन्न दत्तमिति तौ निन्दितवानित्यर्थः ॥ & ॥
तहु ह शौनकः कापेयः पतिमन्वानः प्रत्येयाय ।
कापेयः शोनकस्तद्रह्यचारिणोक्तं प्रतिमन्वानो मनसाऽऽलोचयं-
स्तव्समीपं प्रत्यागत्योवाच।
आत्मा देवानां जनिता प्रजाना हिरण्यद
ठो बभसोऽनसूरिमेहान्तमस्य महिमानमाहुरन-
यमानो यदनन्नमत्तीति वै वयं बह्मचारिननै-
दमुपास्महे दत्तास्मै भिक्षामिति ॥ ७ ॥
देवानां नियन्ता प्रजानायुत्पादकः कमनीयदंष्रायुक्तो दहिरण्यविदारः
कदुष्टायुक्त इति बा । बभसो मक्षणक्षीलोऽदछरसंहारक इति यावत् ।
असरिरविपथिन्न भवतीत्यनस्ररिविपशिदिति यावत्। अस्य च नरसिंहस्य
परमात्मनो महिमानं महान्तमाहूुः । यत्स्वयमन्येरनदयमानोऽनाश्यमा-
नोऽनन्नं वागाद्कि नाहायत्येवंभूतः परमात्मेव संबगों न वडुक्तः प्रजा-
पतिरित्यथः । अतो वयं न त्वदुक्तं प्रजापतिरूपं संवर्गमुपास्महे । अपि
तु परमासमानमेव । अतस्त्वं संवर्गं यथावन्न जानासीस्युक्तवाऽस्मे भिक्षां
प्रयच्छतेति परिचारकानाहतुरित्यर्थः । अनेन संव्भविद्याया वायुप्राण-
कारीरकपरत्वमा विषक्ते भवति ॥ ७ ॥ ।
३८२ रङ्गरामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [गभ्प्र०४्स०र]
तस्माडउ ह दुः,
तस्मे बह्यचारेणे पारेचारका भिक्षां दृहुरेत्यर्थः
संवर्मविद्यास्तुतये तत्संबन्धिपदार्थान्क्रतायतेन बिरादूतवेनान्नवेना-
न्नाद्त्विन च स्तोति-
न न चान्ये
ते वा एते पञ्चान्ये पच्ान्ये दश सन्तस्तव्छतम् ।
अधिदैवतमग्न्यादित्यचन्द्रजलद्ूपाः पदार्था अपियन्तश्चत्वारोऽपीयमानो
वायुरेक इति पञ्च । अध्यात्म बागाधया अपियन्तश्चत्वारोऽपीयमानः
प्राण एक इति पश्च । आहृत्य दृशत्वसंख्यामाप्ताः क्रुतायतां भजन्ते ।
क्रतसंज्ञके त स्मिन्नये चतुरद्कायञ्यङायद्यङ्कायेकाङ्ायानामनुषाविशतया
दृश्ाङ्कत्वम् । एकस्य द्रयोखयाणां चतुर्णां च समावेशे दक्ञत्वसख्या-
संभवादिति भावः ।
तस्मास्सवासु दिश्वन्नमेव दशशतम् ।
तस्माद्धेतोः संवभेविद्योपास्वं दुशशत्वसंख्यायुक्ततया कृतायद्पं सह्-
रा वृष्ु के्यमानमन्नमेव मवति । 'दाक्षरा विरादर्' "अन्नं विराट्
ति श्तेः ।
सेषा विराडन्नादी ।
दृशत्वसख्याश्रयत्वादशाक्षया बिराडिति बिरार्छब्दो मवति । अन्न-
मत्ताव्यन्नादां । करतसनज्ञकेऽये दश्ञसस्याया मक्ष्यवदन्तर्भतत्वाहशत्वसं-
ख्यायाश्च विराट्त्वाह्विराजश्चान्नलाच दङ्संख्यागर्भक्रतायस्थानीयसं-
वग विद्य।पास्यस्यान्नारित्वपप्यस्तीत्यर्थः
तयेद् ९ सवं ट्टम् ।
तया किराजोपासितया दृशदिग्बक्षिपदार्थजातं दश्शत्वसंस्यासाम्या-
द्रष्ट भवत्युपासितं भवतीत्यर्थः ।
तदुपास्रनस्य फलमाह-
सर्वमस्येद दृष्ठं भवत्यन्नादो भषति
यएवंवेदय एवं वेद् ॥<॥
इति चछान्दोभ्योपनिषदि चतुर्थप्रपाठकस्य
तृतीयः खण्डः ॥ ३ ॥
[णी
[डा °्प्र०४ख०३] छान्दोग्योपनिषत् । ३८३२
तदुपासकस्य सावंज्यं बह्मलक्षणान्नादुमवश्च भवतीत्यर्थः । कियास-
सा्िद्योतकं द्विवचनम् । व्यासा्येस्तु 'छन्वाभिधानात् ` [ब ०० १।६।
२५] इति सूतरेऽन्नादिति पाठमाभित्यान्नं च तद्तीत्यन्नादिति मोक्तत्व-
मोग्यत्वाश्रयपरमात्मपरतया भ्याख्यातम्। अस्याः संवर्भविद्यायाः परमा-
त्मपरत्वमेव न प्रसिद्धवायुप्राणविषयत्वम् । ' यथा करतायविजिताया-
धरेऽयाः संयन्ति" इत्यादिना संवर्भविद्या निष्ठरेक्तप्रभावे सर्वैषामन्तमाव-
वर्णनात् । आत्मा देबानां जनिता प्रजाना हिरण्यदन्क्ो बभसोऽनस्ररे-
महान्तमस्य महिमानमाहूरनद्यमानो यदनन्नमत्तीति इतराविनाश्यत्वे
सति सकट बिनाङ्ाकसव्वसर्घसं पतिपन्नमहामहिमङ्ञालिखसर्षदेवनियन्तुत्व-
बह्यादिसिकलपजोतपादकत्व हिरण्यदंत्वायुपलस्वितन्रसिंह विय्रहत्वादिषि-
तिपादनात् । ^ वे वयं वह्मचारिनेदशरुपास्पहे ` इति कशग्ितिप्रजाप-
त्यात्मकसंवर्भप्रत्याख्यानाच्च परमात्मक्षिषयेवेयं धिदयेति दु्टव्यम् । ठत.
त्वण्डान्तर्गतवास्यविषयकमधिक्रणमुपन्यस्यते समन्वयाध्यापे। जान-
शतिं श्ेत्यामच्छय रेको बह्यविद्यासुपदिदेरोति संवर्ग विद्यायाः प्रवणा-
द्िदुरादीनां बह्मनिष्ठानामरि दशनादश्चिविद्यासाध्ययन्ञादिष्वथिषिद्या-
शून्यानां शूद्राणां क्मकाण्डापश्ुदाधिकरणन्यायेनाधिकाराभवेऽपि
बह्योपासनेऽधिकारः संभवत्येव \ न च शूद्रस्य बह्मोपासनोपयुक्तज्ञाना-
संभवः दाङ्कनीयः। इतिहासपुराणादिना तञ्ज्ञानसेभवात् । न चेवं
यज्ञादिष्वपि तथा प्रसङ्खः । अग्न्यभावात् । ^“ तस्माच्छर्रो यन्ञेऽनव-
क्टप्ः '' [त° सं०७।१।१।६] इति यनज्ञानुष्टानस्य निषिद्धतया च तस्य
तदसंभवेऽपि संवर्भविद्यागतशुद्श्ब्दामन्न्रणलिङ्गानु्रहाद्रह्योपासनाधि-
कारोऽङ्खीकतेव्य एवेति. पूर्वपक्षे प्रात उच्यते-श्यूद्स्य तद्नाद्रभ्रवणा-
त्दाद्रवणात्मूच्यते हि' [ब० सू०?।२।३४] रा चित्रत्वपरवत्तिनिमित्तकेन
शूद्रशब्देन जानश्रुतेः कम्वर एनमेतत्सन्तः सयुग्वानमिव रेक्तमात्थःइति
हे सोक्तानाद्रगर्भवाक्यश्रवणात्तद्ाद्वणहेतुमूतादुत्पन्ना शछक्पच्यते । न
चतुर्थवणत्वं यीगिकार्थस्य प्रक्रृतस्य मानान्तराषिरुद्धस्य यहणसंमवे
मानान्तरविरुद्धस्य ङूव्यथस्यायाद्यत्च्छरदस्य बह्मोपासनोपयिकवै-
दुष्यलक्षणसाम््यासं भवाच्च न बह्यविद्यायामाधिकारः । वैदिकविधी-
नामध्ययनविधिन्धवेदजन्यज्ञानवन्नैवणिका धिकारिणः । अनाय्निवृ-
तानां शद्राधिकारानाक्षेपकत्ादिति न्यायस्य यन्ञोपास्नयोरविशे-
धात् 1 ‹ तस्माच्छरदो यज्ञेऽनवक्लृतः ` [ ते ० सं० ७१।१।६ ] इत्यस्य
३८४ रङ्गरामातुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [गण्प्र०४्ख०रे)
न्याय सिद्धेकदेशत्वानुवादित्वेन तस्य विनिगमकत्वासमवात् । शक्षचि-
यत्वगतेश्च" [ब ० स॒ ०१।२।३५] । पक्रान्नपदत्वक्षत्तपेषणरेककन्याप्रदाना-
नेकयामदानादिना जानश्रुतेः क्षचियत्वावगतेश्च । एतेषां क्षञ्जियधर्भ-
त्वस्यैव शाख्रीयत्वात् । “उत्तर चैचरथेन लिङ्कात् ` [ ब ० सू० १।३।
३५ |। संवगविदयासंबन्धिनोऽभिप्रतारिनाश्नश्चे्नरथवंश्यस्य क्षचियस्य
तादुशेन बाह्यणेन शौनकेन कापेयेन साहचर्यदरनादिहा पि संवर्गविया-
संबन्धिरेकेण ब्राह्मणेन सहचरितजानश्रतिरपि क्षिय एवेत्यवसीयते ।
नन्वभिप्रतारिणः क्षचियत्वं कत इति चेत्, वचिच्रथरवंर्यत्वात । नन
तदपि कुतोंऽवगतमिति वाच्यम् । कापेययाज्यताष्िङ्गगत् । न च कापे-
ययान्यत्वे चचरथवश्यत्वं कृत इति वाच्यम् । ' एतेन वै चेचरथं
कापेया अयाजयन् ` [ ताण्डयना० २०। १२।५॥। ] इति च्छन्टो-
गब्राह्यणे प्विज्ररथस्य कापेययाज्यत्वश्रवणात् । नन्वभिप्रतारिणः कापे-
ययाज्यत वा कुतोऽवसीयते । ' क्ोनक च कापेयमभिप्रतारिणं च
काक्षसेनिं परिविष्यमाणां बह्मचारी बिभिक्षे ' [ छा०४।६३।५। |]
इत्येकपङ््स्यपवेकमाच्रस्य भवणात् । नानादरागतानां परस्परसंबन्धश-
न्यानामप्येकपङ््त्युपवेशसंभवात । अस्तु वा कथंविद्याज्ययाजकमावः
तावता छन्दोगबाह्यणे चिज्ररथस्य कापेययाज्यत्वशभ्रवणेन वि्नरथत्वमेव
सिध्येन्न तु तद्र्यत्वमिति चेदुच्यते । कापेयाभिप्रतारिणोः क्टप्तसंबन्ध-
यारेकपङ्क्स्यपवेशस्यो चितव्वात्कपियानां विज्नरथवश्यानां च याञ्ययाज-
क मावसबन्धस्यान्यच प्रासेद्धत्वादभिप्रतार्यपि कापिययाज्यवचिञ्नरथ्वंह्य
इत्येवावसीयते । न च कापेययाज्यतया चिच्रथत्वमेवा स्त्विति द ङ्क्यम् ।
अभिप्रतारिसंज्ञावरुद्धे चविचरथसंज्ञानिवेक्ासंमवान्नायं चिचरथः, अपि
तु तद्रंरयः समानान्वयानां याज्यय(जकभावस्य लोकवेदुप्रसिद्धत्वात् ।
न च कापिययाज्यस्य चिचरथस्य क्षतरियत्वे कि प्रमाणमिति वाच्यम् ।
` एतेन वै चि्ररथं कापेया अयाजयंस्तस्माच्चे्रथो नेकः
क्षञ्चपतिरजायत ` इति विच्रथोत्पन्नस्य क्षाञ्चियत्वावेदनात् ।
ततश्चोत्तरत्र बाह्यणक्षश्चिययोः रोनकाभिप्रतारिणोः संव्गविद्यासं-
बन्धभ्रवणादहापि तद्धि्यासंबन्धिनो रेकजानश्चत्योर्बाह्यणत्वं क्षिय.
त्वमवसीयते । ' संस्कारपरामशत्तदभावाभिलापाचच ` [ ज० सु० १।२।
३६ | । बह्यविद्ययोपदेङ्घाप्रदेशेष (उप त्वानेष्ये न सत्यादगा इति
[ छा० ४।४।५ ] तं होपनिन्ये" [ शत० बा० ११।५।३।१२ ] " अधीहि
[छ °प्र०४सख०३] छान्दोभ्योपनिषत् । ३८५५
अगव इति होपससाद सनच्छुमारं नारदः ' [छा० ७२१] ` समित्पा-
णयो भगवन्तं पिप्पलादम्रपपन्नाः ` [ प्र० १।१।१ ] इति संस्कारः परा-
य॒ङ्यतं । गाद्रस्य सस्कारामावाभरुप्यत-
गदश्चतुर्थो वणं एकजातिः { म १०।४ |,
न शूद्रे पातकं किंचिन्न च संस्कारमहंति [ म० १०।१२६ | इति।
तदभावनिर्पारणे च प्रवत्तेः [अ० १३३७] । शद्रत्वभावनिधारणे
सत्येव विद्योपदेश्लाय प्रव ्ति्हश्यते । "नैतद्बाह्यणो विवक्तुमर्हति समिधं
सोम्याऽऽहरोप त्वा नेष्ये न सत्याद्गाः' [छा० ४।४१५] इति “भ्रवणा-
ध्ययनाथप्रतिषेधात्' [ब ०सू०१।२।३८] "पद्यु ह वा एतच्छभश्चान यच्छूच्-
स्तस्माच्छरदरसमीपे नाध्येतव्यष्र् ` [ वा० धमं १८ । ११ ] इति)
तस्माच्छूद्रस्य वेद्श्रवणप्रतिषेधेन तदृध्ययनतदृर्थानुछानयोः तरां
प्रतिषेधात् । “ स्य्रतेश्च ' [ ब० सु १।३। ३८ | “अथ हास्य
चेवृसुपगुण्वतखरपुजतुभ्यां ओोच्रप्रतिपूरणमुद्षहरणे जह्वाछेदो धारणे
रारीरच्छेद्ः ' [ गो धण० १२।५।६ | इति स्त्या च भ्रवणादिकं
द्रस्य प्रतिषिद्धम् । अतो न बह्मपिद्यायं शुद्रस्याधिकारः। विदुराद्-
यस्तु मवान्तरापिगतन्ञानाप्रमो षाज्ज्ञानबन्तः । प्रार्धकभवज्ञाचेहङा-
जन्मयोग इति तैषां बह्यनिष्ठत्वमर् । ननु शुद्राणां बह्मोपास्रनानशिकारे
भरीपश्चराजाद्यागमोक्ततान्त्िकमन्नानुसं घानटर्वकवबह्यो पासनेऽप्यधिका-
रो न स्यात्) नारदस्य शुद्रजन्मनि महर्षिवचनाददुशितमच्युतोपासनम-
प्यप्रामाणिकं स्यादिति चेत् \ न हि बह्योपासनमाचे शुदस्यानधिकारं
न्मः । अपि तु संव्भक्द्याषहिषु वेदिकिषूपासनेषु । अतो नात्र तहोष.
शा ङ्गावकाश्चः । ननु (संबम्धादेवमन्यचापिः [ बण प्० ३।३।२० |
इत्यधिकरणे व्याह तिविद्याया अध्यास्माधिदैवतस्थानमेहेन मदस्य
प्रतिपादितस्वास्सवर्मविद्याया अप्यभ्यातमाधिदैवतस्थानमेदेन मेदः स्यात् ।
न चेष्टापत्तिः । अनुम एतां भगवो दैवता शाधि यां देवतागुषास्से
[ छा०४।२।२] इति बह्मविद्यामा्ाथिने जानश्रुतये विद्याद्रयो-
पदेकस्यायुक्तत्वादिति सखन्पभेवद्र् \ व्याहतिबिद्यायां ' य एष एतास्मिन्म-
ण्डके पुरुषो यश्चाये दृक्षिणेऽ्न् ` [ बु ५। ५1२] इत्यत्रेव वायो
पाणे इत्येवं वायुप्राणयोः स्थानत्वेन नि्द्ञाभावात्स्थानमेदप्रयक्तवि-
दयाभेद्ाप्रसक्तेः ˆ यां देवतामुपास्स ` इति रेक्कोपास्वदेवताया उपासन
पकारे पुष्टे रेकोपास्यसंवर्ग॑स्य द्ंवतात्मटक्षणस्थानभद्नोपासनाद्यसंब-
॥
३८६ रङ्गरामानुज विरचितप्रकाशिकोपेता- [गशप्र०४्सख०४।
न्धमभिपरत्योपास्नाद्रयो पदेशे दोषाभावाच ! न च ‹ विकर्पोऽविशिष्ट-
फलत्वात् ' [ ब० सू० ३1 ३।५९ ] इति न्यायेन रेकस्व वियद
यानुष्टानाभावास्स्वानुष्ठीयमानविद्यामाजोपदेश् एव युक्तो नाधिक इति
वाच्यम् । अप्रयोजकत्वात् । परोपदेशे स्वावगतेरेव प्रयोजकत्वेन
स्वानुष्ठानस्याप्रयोजकत्वादिति स्थितम् । प्रक्रतमनुसरामः॥ < ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषत्पकाशिकायां चतुथप्रपाठकस्य
तृतीयः खण्डः ॥ २ ॥
षोडकशकटबह्यविदयां प्रस्तौति-
सत्यकामो ह जाबाटो जवालां मातरमामन््रयां चके ।
हेस्ये तिद्या्थः । जबालासुतः सत्यकामनामा जबालां मातरमामन्नि-
तवान् ।
मह्चर्य भवति विवत्स्यामि किंगोचो न्वहमस्मीति ॥१॥
है भवति स्वाध्यायग्रहणायाऽऽचार्यद्धुले बरह्मचर्यं विवत्स्यामि मे
गोचरं किमिति पृष्टवान् ॥ १ ॥
् (० (क
मा हनसुवाचव नाहू्मतद्वद् तात यह्ूनिस्त्वमन्ि बह
चरन्ती परिचारिणी यौवने तामल्भे साऽहमेतन्न वेद्
यद्वो ्रस्त्वमसि जबाला तु नामाहमस्मि सत्यकामो
नाम त्वमसि सत्यकाम एव जावालो वुषीथा इति ॥२॥
अहं मतुगृऽविथ्यम्यागतादिभ्यो बहू परिचर्यांजातं चरन्ती गवादि.
पारिचरणक्ीला च सती तद्यासङ्कन गोचानभिज्ञेव योवनकाले त्वां
लब्धवती, अतो मोचं न जाने । अतां जबालायाः पचः सत्यकामना-
माऽहमस्मि नाहं गों वेदेति गुरुसर्म।पे बूहीत्युक्तवतीच्पर्थः ॥ २॥
स ह हारिवुमतं मोतममेत्योवाच ।
अथ सर सत्यकामो हरिहुमस्पुत्रं गोतो गौतममेत्योक्तवान् ।
बह्मचयं भगवति वत्स्याम्युपेयां भगवन्तमिति ॥ ३॥
पूजावति त्वपि बह्मचर्य वत्स्यामि रिप्यत्नन भगवःतमुपगच्छानी-
युक्तवान् ॥ ३ ॥
[ख ०धर०४ख०४] छान्दोग्योपनिषत् । ३२८७
क"!
तः होवाच किंगोत्रा नु सोम्यासीति ।
किंगो स्त्वम् । ज्ञातङ्कुटमोच्र उपनेतव्यः । अन्ततः शुद्रत्वाभावो हि
निश्वेतन्य इत्यभिप्रायः ।
स होवाच नाहमेतद्रेद भो यद्व्रोऽहमस्म्यपृच्छं
मातर सा मा प्रत्यत्रवीद्रहहं चरन्ती परिचारिणी
योवने त्वामलभे साऽहमेतन्न वेद यदोचस्त्वमसि
जवाठा तु नामाहमस्मि सत्यकामो नाम त्वमसीति
सोऽह» सत्यकामो जाबाोऽस्मि भो इति ॥ ४ ॥
स्पष्टोऽर्थः ॥ ४ ॥
तर होवाच नैतदब्राह्मणो षिवक्तुमरति समिधश
सोभ्याऽऽहरोप वा नेष्ये न सत्यादगा इति ।
एताहक्मार्जवयुक्तं वचो नाब्राह्यणो विशेषेण वक्ुमहेति । अचर
बाह्यणशब्दश्चैवणिकमाचपरः । अच्रैवर्णिकः शुद्र इति यावत् । शुद्र न
विवक्मर्हति शुद्राणां कुरिलिस्वभावत्वादिति भावः । हे सोभ्य, उपन-
यनसंस्कारार्थं समिधमाहर सव्यं नातिक्रान्तवानसि सत्यमेवोक्तवा-
नसि ! अतस्त्वामुपनेष्य इत्यथः । ` सूचितं च-- तद्भावनिधांरणे च
वृत्तेः › [ ० सू० ?।६३। ३७ ] इति चुद्रत्वाभावनिश्वये सत्ये-
वोप वा नेष्य इत्युपनयनप्रवृ्तदशंनादित्वर्थः । अतोऽबाह्यणशब्द्ः
शद्रपरः ।
तमुपनीय छशानामवटानां चतुः-
शता गा निरारृत्योवाच ।
तमेवमाचार्यं उपनीय कृशानामबलानां गवां मध्येऽतिदुर्बलानि
कशानि गवां चत्वारि शतानि परथक्व्येदुं वक्ष्यमाणयुवाचेत्यथंः ।
इमाः सोम्यानुपंवजेति ।
इमा मा अनुगच्छति ।
३८८ रङ्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ग०भ०४स०९]
ता अभिपस्थापयन्चुवाच नाप्हस्ेणाऽऽवत॑येति ।
(के ® क
स सत्यकामः सहस्रसंख्यापू्रणात्माङ्न प्रतिनिवृत्तो भवानीति गा
अरण्यं प्रस्थापयन्चुवाचेत्यथंः ।
८ $ ०
र ह कण्यण ववा ।
चिरकालं तुणोद्कादिप्रणं वने गाः प्रवेश्योषितवान् ।
[र ६०/
ता यदा सदृक्ष संपेदुः ॥ ५॥
(9९ च्छ = क श द
इति च्छान्दांग्योपनिंषदि चतुथभपाटकस्य
९
चतुथः खण्डः ॥ ४ ॥
यस्मिन्काले ताः सहतं संपन्ना वभूवुस्ताचन्तं द्षंगणं वन उपितवाः-
नित्यर्थः ॥ <
इति च्छान्दोग्योपनिपलकाशशिकायं चतुर्थप्रपाठकस्य
चतुथः खण्डः ॥ ४ ॥
थ् न क हना [स
अथ हैलषृषभो भ्युदाद सत्यकाम इति ।
एनं गवां संरक्चषणेन प्रीतदेवताविशोषाधिष्टितषंमः सत्यकाम इत्या.
मन्नितवान् । सत्यकाम इतिं टूराट्ष्रते चेति प्लृतः।
श~. प्र 0 ५
भृगृव दातं ह धातुत्वं प्रत्तः साम्य सह
अ श
ख स्मः प्रापय न आचायंकृटम् ॥ १ ॥
र + , ण (भ क
ब्रह्मणश्च पे पाद् कचवाभतव।
प्रतिश्चुभ्राव प्रस्युत्तरं ददे । सत्यकाम इति शेषः । कषभ आह
सहस्रसंख्या वयं प्राप्ताः स्मः । तव प्रतिज्ञा च निर्व्या । अस्मानाचायः
कुलं प्रापय । प्रीतश्च तेऽहं बरह्मणः पाद् तवाणोति ।
इतर आह-
[^ ६ (भ क प प ~ न.
बरवतु म भगवार्नति तस्थ इवाच बराच बकला
~, # (क [भर न (कार न
प्रताचा क्क्ल दक्षिणा रकल ईक्कटव् व
च
सोम्य चतुष्कलः पायो बरह्मणः प्रकाशवान्नाम ॥ २.॥
[ख०प्र०४ख०६] छान्दोग्योपनिषत् । २८५
सय एतमेवं दिद्राश्तुष्कटं पादं बह्मणः प्रका
शवानित्युपास्ते प्रकाशवानस्मि्ठीके भवति ।
पककस्य ह् गाः पादस्य चत्वाराऽवयवाः पुरतः सुरद्रय प्रतः
पाष्णिद्रय चातः पाद्श्चतुष्कल मवति । ततश्च प्रागादिदिक्चतष्टयं
बरह्मणः पादत्वेन प्रकाशवानित्युपास्ते प्रकाशवन्नामक्व्वेन य उपास्ते
स इह प्रक्श्िवान्भवात।
तावन्मां फलभिव्याह-
प्रकाशवतो ह रोकाञ्जयति य एतमेधं विद्रा %श्वतु-
ष्कठं पादं बह्मणः प्रकाशवानित्युपास्ते ॥ ३ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि चतुर्थप्रपाठकस्य
पञ्चमः खण्डः ॥ ५ ॥
उक्तोऽथः॥ १॥२॥२॥
इति च्छान्दोग्योपनिषत्मकाशिकायां चतुर्थप्रपाठकस्य
पञ्चमः खण्डः ॥ ५ ॥
[भ ४८ त +
आर्धष्ठ पाद व्रात ।
एवे स्वय पादभ्ुक्त्वा पादान्तरम्रुपदक्ष्यताव्यद््वा तूघ्णा वमू
त्यथः
स ह भ्योभूते गा अभिभ्रस्थापर्यांचकार ता यजराभिं
सायं वक्नवुस्तत्राभिमपसमापाय गा उपरुध्य
ॐ @ ०
सासधमापाय पश्वाद्रः पाङ्पापाववश ॥ १ ॥
न (= क
स॒ह सत्यकामोऽपरेद्यनित्यनेमेत्तिक कम क्रत्वाऽऽचार्यकलाभि-
मूुख्यंन गाः प्रस्थाप्य ताः सवां गावो यत्र दशे सायंकाटेऽयिबभवः
पारतः स्थता भवान्त तचाशिमाहूत्य माओ्ोपरुध्य संध्यामपास्य सभि-
धमाधाय कषभवचां ध्यायन्नरेः पश्चात्माङ्मुख उपविष्टवानिःतयर्थः ॥१॥
२९०
रद्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ग०प्र०४स०७]
तमभिरणयुवाद सत्यकामे इति
भगव इति ह प्रतिशुभ्राव ॥ २॥
बरह्मणः सोम्य ते पादं बवाणीति बवीतु मे भग-
वानिति तस्मे होवाच पृथिवी कलान्तरिक्षं
कला योः कला समुदः केष वै सोम्य चतु-
ष्कटः पादो बह्मणोऽनन्तवान्नाम ॥ ३ ॥
स य एतमेवं विद्राश्धतुष्कटं पादं बरह्मणोऽनन्त-
वानिय्युपास्तेऽनन्तवानरस्मिषटेके भवत्यनन्तवतो ह
टोकाञयति य एतमेवं विद्राश्वतुष्कटं पादं
बह्मणोऽनन्तवानिव्युपास्ते ॥ ¢ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि चतुथपमपाठकस्य
षष्ठः खण्डः ॥ ६ ॥
हश्सस्ते पादं वक्तेति स ह श्वोभूते गा अभिप्र
स्थापर्यांचकार ता य्राभि सायं वभरवुस्तत्राभिमु-
पस्षमाधाय गा उपरुध्य समिधमाधाय पश्वाद्रेः
क । = कि
प्राङ्पोपविवेश ॥ १ ॥
त९ हभ्स उपनिपत्याप्युवाद सत्यकामा
इति भगव इति ह प्रतिशुश्राव ॥ २॥
बरह्मणः सोम्य ते पादं बवाणीति वीतु मे
भगवानिति तस्मे होवाचाभिः कला सूः कला
चन्दः कटा वियुत्कटेष वे सोम्य चतुष्कलः
पादो बरह्मणो ज्योतिष्मान्नाम ॥ ३ ॥
[डाशप्र०४ख ०८] छान्दोग्योपनिषत् । ३९१
स य एतमेवं विद्वाश्यतुष्करं पादं बह्मणो ज्योति-
ष्मानित्युपास्ते ज्योतिष्मानस्मिह्ठीके भवति
ज्योतिष्मतो ह टोकाञजजयति य एतमेवं विद्रा
श्वतुष्कटं पादं बरह्मणो ज्यो तिष्मानि्युपास्ते॥४॥
इति छान्दोग्योपनिषदि चतुथंभपाठकस्य
सप्तमः खण्डः ॥ ७ ॥
. मद्गुष्टे पादं वक्तेति स ह शोभते गा अभिप्रस्था-
प्या चकार ता यत्राभि सायं बशरवुस्तत्राभिमुपसमा-
धाय गा उपरुध्य समिधमाधाय पश्वादघरेः भाङ्
क = क
पोपविवेश ॥ १ ॥
तं मदुगुरुपनिपत्याभ्युवाद सत्यकाम ३
इति भगव इति ह प्रतिशुश्राव ॥ २॥
बरह्मणः सोम्य ॒ते पादं बवाणीति बरवीतु में
भगवानिति तस्मे होवाच प्राणः कला चक्षः
कला श्रो्ं कठा मनः कटेष वै सोम्य चतु-
ष्कलः पादो बह्मण आयतनवान्नाम ॥ ३ ॥
स य एतमेवं विद्धाश्शतुष्कटं पादं ब्रह्मण आयत-
नवानिस्युपास्त आयतनवानस्मि्ोके भवत्यायत-
नवतो ह लोकाञ्जयति य एतमेवं विद्वा
श्रतुष्कटं पादं बह्मण आयतनवानिप्युपास्ते ॥ ४ ॥
इति छान्दोग्योपनिषदि चतुथभपाठकस्या-
ष्टम: खण्डः ॥ ८ ॥
तन्दते पण
३९२ रङ्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ग °प्र०४ख०९
पराप हाऽऽचार्यकृटं तमाचार्याऽ्युवाद सत्य-
कामद इति भगव इति ह प्रतिशुश्राव ॥१॥
्
बहाविदिव वै सोम्य भासि कोन वाऽनुशशासेति ।
कोवाते बह्मोपदिष्टवानित्यथः। शिष्टं स्पष्टम् ॥ १ ॥
अन्ये मनुष्येभ्य हति ह प्रतिजज्ञे ।
मनुष्या मां नाचुशिषटवन्तः । न हि मगवतः शिष्यं मां कथिन्मनु-
ष्योऽनुशासितुमुत्छहते, अपि तु देवा एवानुशिष्टवन्त इति प्रति-
ज्ञातवान्
भगवार्स्त्वेव मे कामे बयात् ॥ २॥
काम इच्छायां सत्यां मे मगवानेव वक्ष्यति । मम किमथमितर-
प्राधनमित्यर्थः ॥ २॥
किंच--
वि र र् (9
श्रुत दयेव मे भगवद्दृशेभ्य आचा्या-
@\ क. (कर
द्व विया विदिता साधिष्ठं प्रापदिति,
आचायादेवाधिगता विद्या साधिष्ठं साधतमत्वं प्रापदिति प्राप्नोतीति
मगवदहशेभ्यो मे मया श्रुतम् । अतो नाहं मगवत्तोऽन्यस्मादनुक्ञारनं
ॐ
वाञ्छामीति भावः।
च च क क
तस्म हतद्वावाच् ।
एवपुक्त आ चायंस्तस्मे रात्यकामायैतदेव षोडशकठ बह्म विन्ञानमेवो-
वाच । तदेवान्यूनान तिरिक्तमुवाचेत्यर्थः ।
तच हेतुमाह-
अनर ह न किंचन वीयायेति वीयायेति ॥ ३॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि चतुर्थप्रपाठकस्य
ग्वमः खण्डः ॥९॥
|
[ा०प्र०४्स०१०] छन्दोग्यो पनिषत् । ६५३
अचर षोडशकलव्िदयायां किंचिदपि न कीयाय वैरिध्यं न पातम् ।
अतो हेतोर्षि्ाप्रकारे मेदामावादन्युनानतिरिक्तं तदेवोषाचेत्यर्थः । द्विरु-
क्तेर्विद्यासमाप्त्यर्था ॥ ३ ॥
इति च्छादोग्योपनिषत्मकाशिकायां चतर्थप्रपाठटकस्य
नवमः खण्डः ॥ ९ ॥
उपकोसखट विद्यां वक्तुमाह-
उपकोशटो ह वै कामलायनः
सत्यकामे जाबाटे बह्चर्यमुवास ।
कमलस्चत उपकोशलनामाऽ पृवोक्ते जाबाठे सत्यकामे विद्यार्थं
बह्यचयंमवात्सीत् ।
तस्य हे द्वादश वरषाण्यश्रीन्परिवचार ।
तदथिश्यशरूषां द्वादशवषं कृतवान् ।
क [० श
स ह स्पान्पार्नन्तवास्नः समवितयर
स्तध्ह स्मेव न समावर्तयति ॥ १॥
स्वाध्याया्थिन इतरान्वह्यचारिणः स्वाध्यायं ग्राहयित्वा समाऽतं-
यन्तं बह्मविद्याथिनं ज्ञाता चिरसेवामन्तरेण बह्मविदा नोपदेष्टव्येति
मत्वा तमेव म समावतंयतिस्म॥१॥
तं जायोवाच तपो बरह्मचारी कृशटमधीन्पयं-
चारीन्मा ताऽश्षयः पसििवोचन्पवुद्यस्मा इति ।
तपसा तप्तो ब्रह्मचारी सम्यगथिश्युशूषां कृतवान् । एतस्य विद्यानुप-
देशे तत्परिचरणप्रीता अग्नय एव गर्हा कुः । अतो चथा त्वामापरि-
प्रवो चन्चय्रयस्तथाऽस्मा उपकोशलाय बिद्यायुपदिशेति तस्य मा्यो-
कवतीत्यर्थः ।
1.4
तस्मे हाप्रोच्यैव परवासांचकरे ॥ २॥
वि
एवं जाययोक्तोऽप्या चायंस्तस्य विद्यामनुपदिश्यैव वेशान्तरं प्रो-
{पतः ॥२॥
५०
9 कक
३९४ रङ्क्रामाः जविरवचितप्रकारि च्तेपेता- [छ °प्र०४्ख०१०]
सह व्याधिनाऽनरितुं दधे ।
स॒ उपकोसलो मानसेन दुःखेन पीडितः सन्ननकशनायावतस्थे।
धृडवस्थान इति हि धातुः ।
तमाचायजायोवाच बह्लचारि-
्रशान किं न नाश्नासीति ।
"ॐ
स्पष्टोऽर्थः ।
स होवाच बहव इमेऽस्मिन्पुरुषे कामा नानात्यया
व्याधिभिः प्रतिपूर्णोऽस्मि नाशिष्यामीति ॥ ३॥
अस्मिञ्जीवे बह्यप्रािव्यतिरिक्ताः काम्यमाना विषया नानाविधगर्भ.
जन्मजरामरणादृटक्षणफट जनका मनसं वपारवतमानाः सन्त ।
अतस्तद्विषयमयरूपव्याधिाभेः पूणाऽस्म, अतो न भख इति प्रव्यवा-
चचेत्यथः ॥ ३ ॥
अथ हाभ्रयः समदिरे ।
पतद्रास्स्य श्चच्वा पारचरणप्राता गहपत्यादयाअ्यया द यमानमानसाः
सभूयोक्तवन्तः
तप्ता बह्चारीं कृशलं नः
पयचारीदन्तास्मे प्रनवामेति।
स्पष्टोऽर्थः ।
न * + ता
तस्मे होचुः भाणो बह्म कं बह्म खं बलेति ॥ ४ ॥
स होवाच विजानाम्यहं यस्राणो बह्व
कंचतुखं चनं विजानामीति ।
अस्यायमभिप्रायः-न तावत्ाणादिपितीकोपासनमथिभिरभिधी-
यते, जन्मजरामरणादेमवमयमातस्य मुमृक्षोमोक्षोपदेशशाय प्रवत्तत्वात् ।
अता बह्मवापस्यसपादष्टम् । तत्र प्रणददाभः समानााधकरण नह्य
ननाद्ष्टम्र् । तत्र सकटजगस्माणायतुत्वयागन प्राणशाब्दतस्य बह्यण
उपपन्नत्वारं त्राणा ब्ह्यत्युक्त तज्जानामेक बह्म ख बह्यत्युच्छ तुन
[खा °प्र०४्ख० ११] छान्दोग्योपनिषत् । ` ३९५
विजानामि । यद्यपि कंशब्दस्य सुखमर्थः खभित्यस्य चाऽऽकाशोऽ्थः ।
ततश्च वैषयिकसुखकशरीरकमाकाशकशरीरकं च बद्येत्यभिप्रायः; उत
क मित्यनेन सुखमभिधीयते खमित्यनेनाऽऽकाशवाचिनाऽपरिच्छिन्नत-
मभिधीयते तयोरन्योन्यविशेषणविरोष्य भाषेऽपरिच्छिन्नसुखं बह्यत्यप्यथा
लभ्यते । ततश्चानयो्मध्ये कस्मिन्नर्थे तात्पयमिति न जान इति ।
ते होचुर्यदयाव कं तदेव खं यदेष खं तदेव कमिति ।
तदभिप्रायज्ञा अग्नयः कं खमित्यनयोर्विशषणविशोष्यभावोऽभिप्रेत
इति स्वामिप्रायभुक्तवन्त इत्यर्थः । नु यद्वाव कं तदेव खमित्यनेनेव
विरहोषणविशेष्यमावप्रतिपादनेनापरिच्छिन्नसुखं बह्येत्यस्या्थस्य लाभा-
यदेव ख तदेव कमिति पुनरुक्तेवयं्थति चेन्न । दायां वाऽपरिच्छि-
च्रसुखत्वेन इुखरूपापरिच्छिन्नत्वेन चोपासनासिद्ध्यर्थं घा परस्परविरो-
षणविषशेष्यमावोपदेशसार्थक्यात् ।
प्राणं च हास्मे तदाकाशं चोचुः ॥ ५॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि चतुथंप्रपाठकस्य दशमः
खण्डः ॥ ३०॥
अतो जगतस्राणयितृत्वेन प्राणत्वविशिष्टं यद्गह्य तदेवापरिच्छि्नसुख-
रूपं चेत्यग्रय उक्तवन्त इत्यथः ॥ ५ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषसकाशिकायां चतुथप्रपाटकस्य
दशमः खण्डः ॥ १०॥
एवं बह्मोपदिरश्याथिभिरेतद्वियाङ्मूताऽथिविद्याऽप्युपदििव्याह-
भरः $ ४ क
अथ हैनं गाहषत्योऽनुशशास् ।
जगत्राणपितृपरिच्छिन्नसुखूपं च॒ बह्यत्युपदिरयेवमुपदिष्टबह्यवि-
यमेनमुपकोशटं गार्हपत्योऽथिः स्वविद्यां वक्ष्यमाणामुपदिदेशोत्य्थः 1
अथशब्दश्च प्रकरतविषयत्वद्यो तनार्थः । अन चाथेनमिति शब्दाभ्यां
वक्ष्यमाणाभिविद्यायाः प्रकृतनह्यविद्याङ्खत्वमुच्यते ।
३९६ रङ्गरामानुजविरवितप्रकारिकोपेता- [अश््र०४ख०११
अतुशासनप्रकारमेवाऽऽह-
प्रथिव्यभिरन्रमादित्य इति।
मे मार्हपत्यायेरेताश्चतञ्स्तनव इत्यथः ।
य एष आदिय पुरूषो दश्यते सोऽ-
हमस्मि स एवाहमस्मीति ॥ १॥
पथिव्यग्न्यन्नादित्यलक्षणानां चतुर्णां रूपाणां मध्येऽग्न्यादेत्यख-
पयोः पक्तत्वप्रकार्कतवरूपधर्मसं बन्धादेक्यम्। अयेरादेत्येनः याहशमक्य
न तादुभेक्यं परथिव्यन्नाभ्याम् । तस्माद्ादित्य एवाहमस्मत्यध्िरुवा-
चेत्यर्थः ॥ १ ॥
स॒ य एतमेवं विद्रानुपास्तेऽपहते पापरृत्यामू ।
बह्मपा्िविरोधि पापकमापहन्ति ।
ठलेकी भवति ।
तद्विरोधिनि पापे निरस्ते बह्यलोकं प्राश्नोतीव्य्थः । यद्यपि बह्यप्रा-
पिषिरोधिपापनिवुत्तिवद्यप्रापेश्च प्रधानभूतवबह्यविद्याफलठत्वमेव तथाऽ-
प्य ङ्किफठेनाङ्गं स्तूयत इति द्रष्टव्यम् । यद्रा पापशब्दो बह्मविदयोत्प-
तिप्रतिवन्धकपापपरः टोकरशबष्यो बह्मटाकप्राधिमागभूताथिलोकपरो
दष्टव्यः
सवंमायुरेषि ।
ब्ह्मोपासनसमाप्तेयावद्ायुरपेक्षितं तस्सवंमेति ।
ज्योग्जीवति ।
व्याध्यादिभिरमुपहतो याव द्रद्यपराप्त्युज्ज्वलो जीवति ।
नास्यावरपुरुषाः क्षीयन्ते ।
अस्य शिष्यप्रशिष्यादयः पुञ्रपोचाद्योऽपि न क्षीयन्ते बह्यविद् एवं
भवन्तीत्यर्थः । संततो जह्यविदानुवृतेः, ˆ नास्याब्ह्मवि्छुखे मवति `
[ सु०२।२।९ ] इति श्रुत्यन्तरे बह्मविदयाफलसवेन ्रवणात् ।
[दा०्प्र०४्ख०१२] छान्दोग्यो पानेषत् । २९७
उप वथं तं भञजामोऽस्मिश् रोकेऽम्-
प्मिश्थ य एतमेवं विद्रानुषास्ते ॥ २॥
इति च्छान्दोम्योपनिषदि चतुर्थपपाठकस्येका-
दशः खण्डः ॥ ११ ॥
श -एवमुपास्ते तमस्मि्टोकेऽपुध्मिश्च वयमञ्मय उपञ्शामो यावद्रद्य-
प्रापेवि्रेभ्यः पारपालटयामः । पएवसुत्तर्ापि दृष्टव्यम् ॥ २ ॥
इति चछान्दोग्योपनिषत्मकाशिकायां चतुर्थप्रपाठकस्य.
कादशः खण्डः ॥ ११ ॥
अथ हैनमन्वाहार्यपचनोऽनशशास ।
अन्वाहायंपचनो दक्षिणाभिः ।
आपो दिशो नक्ष्ाणि चन्दमा इति
य एष चन्द्रमसि पुरुषो दश्यते सोऽह-
मसि स एवाहमस्मीति ॥ १ ॥
स य एतमेवं विद्वानुपास्तेऽपहते पापरुत्यां लोकी
भवति सर्वमायुरेति ज्योग्जीवति नस्यावरपुरुषाः
क्षीयन्त उप वयं तं भ्रस्रामोऽस्मिश्व ठोकेऽ
मुष्मिश्थ य एतमेवं विद्वानुपास्ते ॥ २ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषादे चतुथप्रपाठक्स्य
द्वादशः खण्डः ॥ १२॥
षणी ीगीणोिगीषीरे
श
चन्द्रमसश्चायेश्च पकाक्चकत्वसाम्यादिति मावः ॥ २॥
इति च्छान्दोग्योपनिषत्मकाशिकायां चतुथ॑प्रपाठकस्य
द्वादशः खण्डः ॥ १२॥
, गी
३९८ रङ्गरामानुजविरचितपकाशिकोपेता- [ग०प्र०४ख०१४]
अथ हैनमाहवनीयोऽनुशशास प्राण आकाशो
योर्वियुदिति य एष वियुति पुरुषो दश्यते
` सोऽहमस्मि स एवाहमस्मीति ॥ १ ॥
स॒ य एतमेवं विद्वानुपास्तेऽपहते पापरछृत्यां ठोकी
भवति स्वंमायुरेति ज्योग्जीवति नास्यावरपुरुषाः
कषीयन्त उप वयं तं भुजामोऽस्मिश्व टोकेऽ-
मुष्मिश् य एतमेवं विद्वानुपास्ते ॥ २ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि चतुर्थप्रपाठकस्य जयो-
दशः खण्डः ॥ १३ ॥
विद्यत्पुरुषस्यापि प्रकाशकत्वादाहवनीयेक्यम् ॥ २ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषत्मकाशिकायां चतुर्थप्रपाठकस्य
चयोदृशः खण्डः ॥ १३ ॥
भा कया
= २ क ९ (^> [द
त हाचरूपकस्षटबा सम्प त.स्पाद्रया चाऽऽत्माकेया च ।
प्रत्येकमनुरासनानन्तरं मिलिव्वा तेऽग्रयोऽन्रुवन् । अस्मद्वियाऽि-
विद्या; आत्मविद्या परमात्मविधेत्य्थः । चशब्दोऽङ्गाङ्किमूतविद्ययोरुप-
दशक्रियायां समुच्चययोतनार्थो नतु समप्राधान्यश्योतनार्थः । अथि.
विद्यया चाऽऽ्मविद्या चोपदिषेत्यर्थः ।
क [4 कि क
आचायंस्तु ते गतिं वक्तेति ।
एवं वद्ताम्मीनामयमभिप्रायः-हे उपकोसट वद्यवियामनुप.
दिय पोषुषि गुरौ तदलाभाद्नाश्वासं त्वासरुज्ीवयपितुः बह्मस्वरूपमाचं
तदङ्गभूतामथिविद्यां चोपादिक्चाम । आचायदिव विद्ताया क्द्ााः
साधिष्ठत्वादाचायं एव संयद्रामत्वा दिगुणकं बह्माक्षिरूपं च तदुपासन-
स्थानमचिरादिकां च गतिमुपदिश्शिविति । ततश्च गतिं वक्तेत्यस्यावशिष्ट
वक्तेव्यर्थो न त॒ गतिमान्नमिति द्टव्यम् ।
[अण्पर०४्ख० १४] छान्दोग्योपनिषत् । ३९९
आजगाम हास्याऽऽचार्यस्तमाचा-
योऽयुवादोपकोसल २ इति ॥१॥
गव इति ह प्रतिशुश्राव बह्मविद इव सोम्य
ते मुखं भाति को नु ववाऽनुशशासेति
को नु माऽनु शिष्याद्धो इतीहापेव निह्नुते ।
हेति खेदं । अपनिद्रुत इवेत्यर्थः । नापनिदूनुते न यथावदथिभि-
-त्दःबित्यप्यववी दित्यभिप्रायः । कंचित्काटमपहुत्याथागीन्िदिश्येम
एव त्रनमुपदिष्टवन्त इत्याह-
हमे नुनमीहशा अन्यादृशा इतीहाप्रीनश्युदे ।
इदानीमीदुक्षा ज्वठनाकारतया परिहश्यमाना एत एवाय्ययः पूवं-
मन्याकाराः सन्तो ममोपदिष्टवन्त इत्युक्तवानित्यथंः ।
आचाय आह-
फिंनु सोम्य किट तेऽवोचन्निति ॥ २॥
इतर आह-
इदमिति ह प्रतिजक्ञे ।
एतावदुपदिषटमिति प्रतिन्ञातवान्न ।
इतर आह-
लोकान्वाव किल सोम्य तेऽवोचचहं तु ते तद्र-
ष्यामि यथा पुष्करपलाश आपो न श्ठिष्यन्त
एवमेवेविदि पापं कमं न श्टिष्यत इति।
अय्ययः प्रथिव्यादीहीकानेव का्स््यैन - तवोक्तवन्तः, अङ्कभूताम-
भिषिद्यां कारत्सन्यनोक्तवन्त इव्यर्थः । न तु ज्ञातव्यं ` जह्य कार्सन्यन ।
अहं तु ते पद्मपत्रजलाश्छेषतुल्यसर्वपापण्छेषापाद्कविद्याविषयमभूतं बह्म
वक्ष्यामि यदि शुश्रूषस इत्यर्थः । पापाश्छेषो नाम पापहेतुमूतकर्माचर-
णेऽपि पापोत्पत्तिप्रतिषन्धकशक्तिमस्वम् । इदं च प्रामादिकपापविष-
४०० रङ्गरामानुजवपिरवितपका शिकोपेता- [ग ०प्र०४स ०१९]
यम् । पापराब्दुश्च सुक्रतदुष्करतसाधारणः ! एतच्च तच तघोक्तं तत्रैवानु-
संधेयम् ।
इतर आह--
\.
वीत मे भगवानिति तस्मे होवाच ॥ ३॥
|
[
इति च्छान्दोग्योपनिषदि चतुर्थप्रपाठकस्य
चतुदेशः खण्डः ॥ १४ ॥
य एषोऽक्षिणि पुरुषो दृश्यत एष आ-
त्मेति होवाचेतदमृतमभयमेतद्रक्षेति ।
योभिभिर्योक्ष्यन्तर्वतीं पुरुषो हर्यते, अयमेवाऽऽत्मा नियन्तेत्यर्थः ।
अम्रतव्वं निरतिशयमोग्यत्वम् । अमयत्वं इःखासंभिन्नतवम् । बह्यत्वं
निरतिशयवुहच्वम् ।
तययप्यस्मिन्सर्पिवदकं वा सिति
वत्मानि एव गच्छति ॥ १ ॥
तस्मान्निठेपस्थानिप्रमावादस्मिन्नक्षणि यद्यपि सर्पिर्वोदकं वा
क श्िस्सि्चेत् ; तत्पाश्वंद्रयमेव गच्छति न तत्न प्यते ॥ १ ॥
एत* संयद्वाम इत्याचक्षत एत हि सर्वाणि वामा-
न्यभिसंयन्ति सर्वाण्येनं वामान्यभिसंयन्ति य एवं वेद ॥ २॥
संयन्ति संगतानि वामानि वननीयानि प्रार्थनीयानि यस्मिन्स संय-
रामः । स्वंकल्याणगुणाश्रयत्वं सत्यसंकल्पत्वं वा संयद्रामत्म् । तदु-
पास्रकस्यापि तच्क्रतुन्यायात्तद्धवतीत्य्थः ॥ २ ॥
एष उ एवं वामनीरेष हि सर्वाणि वामानि
नयति सवाणि वामानि नयति य एवं पेद॥३॥
वामनीतवं स्वाथितेषु शोमनप्रापकत्वम् । तक्कतुन्यायेन तह्णोपास.
कस्यापि तद्धवतीत्यथैः ॥ ३ ॥
[अनप्र०४ख० १५] छान्दोग्योपनिषत् 1 ४०१
[न के क्ष, क क
एष उ एवं भामनीरेष हि सर्वेषु टोकेषु
[+ वि. क (क 9 अ
भाति स्वेषु लोकेषु भाति य एवं वेद ॥ 9 ॥
मामनीतं स्वंलोकव्याप्रदी तिम द्विग्रहयुक्तत्वम् । उपासकस्यापि
तद्ध वत्यपेक्षायामित्यथंः । अत्र संयद्रामव्ववामनीयत्वमामनीववेषु फल-
कथनं फटरूपतात्पयटलिज्खनेपन्यासेन तेषु गुणेषु तात्पर्यप्रदर्शनार्थं नतु
सपिबोद्कं वा सिश्चतीत्य्रेवाथंवादमाजतया स्त॒तिरखूपत्व मिति प्रदरश-
क~ कही) क
गाथन्र् । सषवत वाक्यस्य स्तुत्त्व व्यासाचरुकतम ॥४॥
अथ यहु चेवास्मिञ्शबव्यं कुर्वन्ति
(५.१ क क
याद च नाकचवमबासभवान्त ।
अथशब्दः धक्रतविषयत्वद्यीतनार्थः । अस्मिन्वह्यविदि, सामान्या-
भप्रायत्वादृस्येकवचनस्योत्तरजाभिसंभवन्तीति बहूव चनेन न विरोधः ।
यत्, यदि शन्यं शवदृहनादिकर्म पत्रादयः कुर्वन्ति यिवान र्वन्ति
सवंथाऽपि तेऽचिषमेवाभिसंमवन्ति । अधिरादिशब्डाश्च ` आतिवाहि.
कास्तदिद्गात् ` [ ब० स्ू० ४।३।४] इति न्यायेन तदभिमानिदेव-
तापरा इत्यन्यत्र स्थतम् । अचर केचिढुपकोसलविद्याङ्कभूताथिविद्यावै-
भवेन शवद्हनादेवेगुण्येऽप्युपकोशलविद्यानिष्ठस्य न क्षतिः, बविदयान्त
रनिष्ठस्य दहना दिवैगुण्ये किदे गुण्यमस्तीति वदन्ति तन्न । “न दिष्यते
कमणा [ बु०४। ४। २३ | इति श्रतिसिद्धार्थासुवादितवादस्य वाक्य.
स्ये ताहशार्थप्रत्यायकस्वाभावात् । अतोऽथ यहु चेवा स्मिन्चित्येतत्सवंबह्य-
दित्साधारणमेव ।
(अ € ४
अधिषोऽहरषह आपयमाणपक्षमापुयमाणपक्षायान्षडद-
ङ्ङेति मासाभस्तान्मासेभ्यः संवत्सर संवत्सरादा-
दित्यमादित्याचन्दमसं चन्वमसो विधुतं तत्पुरुषोऽमानवः
स एनान्ब्रह्म गमयत्येष देवपथो बह्मपथ एतेन भरतिपय-
माना इमं भानवमावर्तं नाऽऽवर्तन्ते नाऽऽवर्तन्ते ॥ ५ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि चतुर्थप्रपाठकस्य
पञ्चदशः खण्डः ॥ १५ ॥ ध
4
[शर (2 1
१
५१
४०२ रङ्गरामासुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [अश्प्र०४ख०१५]
यान्षण्मासानदगत्तरदिदशायामादित्य एति तान्मासानित्यर्थः ।
देवपथः, देवेर्मीयमानः पन्था देवपथः । बह्मपरापकः पन्था बह्यपथः
एतेन मार्गेण प्रतिपद्यमाना इम घोरं मानवमावर्तं घदीयन््रवज्नननमरण-
प्रापकं मलष्यादिकशरीरोपटक्ितं संसारं पुनन प्रतिपद्यन्ते 1 द्विरुक्तिवि-
यासमाप्त्य्था । अच च यरकिविद्रक्तव्यमुत्तरत्र वक्ष्यते । अचर पञ्चा
गिविद्यायमुपकोशर विद्यायां चाविराद्गतेः पाठाद्यस्यां वियायाम-
विरादिगतिः श्रूयते तल्चिष्ठानामेवािरादिगत्या बह्यप्रा पिनान्येषाम् ।
नच ८ तद्य इस्थ विदुर्ये चेपेऽरण्ये शद्धा तप इत्यपासते ' [ छा० ५।
१०। १] “श्रद्धां सत्यमुपासते ' [ बु० ६।२। १५] इति सर्वबह्य
विद्यासाधारण्यं श्रुतमिति वाच्यम् । तथा सत्य॒पकोडल विद्यायामविरा-
दिगतिश्चतिवैयथ्यप्रसङ्कः इति परवेपक्षे प्राप्र उच्यते-' अनियमः सवेषा-
मविरोधः शब्दानुमानाभ्याम ` [ ० सरु०३।३ । ३१] सवेषां
सर्वोपासननिष्ठानाम्विरादिमार्गेणेव गन्तव्यत्वादेतद्वियानिष्ठानामेवेति
नियमो नास्ति तथास्ति ये चेमेऽरण्ये भद्धा तप इत्यपासते ` श्रद्धां
सत्यमुपासते |
अिज्योतिरहः शङ्कुः षण्मासा उत्तरायणम् ।
तच प्रयाता गच्छन्ति बह्म बह्मविद् जनाः ॥ [गी ०८२४]
इति श्रतिस्मतिभ्यां विरोधप्रसङ्कः। उपकोसलविद्ायां पुनरान्नानतुथे
चेमेऽरण्ये श्रद्धा तप इत्युपासते ` इति पश्चासिबिद्यावाक्पपाप्तसवंबह्मवि-
दयासाधारणा्िराद्ितेरपुनरावृ ्तिबिधानाथंमनुवाद् इति स्थितम् । उप-
कसट विद्यायाः परमात्मरिद्याप्वं च “ अन्तर उपयत्तेः' [ ब० सू० १।
२ । १३ इत्यद्च स्थितम् । तथा हि-- य एषांऽक्षाण पुरुषां हश्यते
[ छा० ४।१८ १] इति निद्हियमानः प्रतिषिम्बात्मा प्रसिद्धवन्चिदरा-
द्द्क्यत इत्यपरोक्षाभिधानाच जीयो वा स्यात् । चक्षुषि तस्य विशेषण
संनिधानाससिद्धिरुपरपदयते । उन्भरीषितचक्षुरुद्रीश्चषणेन जीवस्य स्थति-
गतिनिश्चयादुदुद्यत इत्युकिरूपदद्यते। न तु परमात्मा तस्वानाधारववाद्
दुरयत्वाच्च । नचाऽऽव्मत्वायुतलाभयत्वब्रह्मत्वादि विरोधः । एष आत्मेति
होवाचेतीतिकरणेन मनो बह्धप्युपासीतेतिषत्पदाथां विवक्षया वृशितत्वा-
दित्येवं प्रा्तेऽभिधीयते--“अन्तर उपपत्तेः । अक्ष्यन्तरः परमात्मा ! तस्यै.
वाऽऽत्त्वाम्रतत्वसंयद्वामत्ववामनीत्वभामनीत्वादि प्माणामुपपत्तः । न
चेतिकरणेनेतेषामविवक्षा शङ्कया । यजोच्यमानस्पाथंस्याऽऽत्मवचनसं-
[अाश्प्र०४ख० १५) छान्दोग्योपनिषत् । ४०३
बन्धः प्रतिपादयस्तत्रेतिशब्दा नाथविवक्षां वारयति यथा इति ह
स्मोपाध्यायः कथयतीति । तस्मादिहामतत्वादीनामाचायंव चनसंबन्धस्य
प्रतिपायत्वादितिशब्दाों मनो बद्येतीत्यदाकिव नाविवक्षाकारकः ।
तश्च स्वामाविकाम्तत्वादीनां जीवेऽसंमवात् । तथा प्रतिबिम्बे रस्मि-
भिरेषोऽस्मिन्परतिष्ठितः ' [ बृ ° ५।५।२ ] इति चक्घुष्प्रतिशितत्वेन श्रुति-
प्रसिद्धादित्यशखूपदेवताविशेषे चासंभवातपरमास्मेवाक्ष्यन्त्वंतीं । यदुक्तं
निराधारस्य परमात्मनश्चष्वुरूप स्थि तिन संभवतीति तचाऽऽह--“स्थाना-
दिव्यपदेशाच' [ ब० सू० १।२।१४ ]। "यश्चक्ुपि दिन् ` [व ०२।५।३]
इत्यादावन्तयांभिवाह्यणे चष्ुपि स्थितिनियमनादेः परमात्पधर्मतया
भवणादयोगिद्श्यतया हर्यत इत्यस्योपपत्तेश्वाक्ष्यन्तवंर्तिनः परमा-
त्मत्वे नानुपपत्तिः । सुखिशिष्ठाभिधानादेव च ` [ब० सु० १।२।१५]
कं बह्येत्यपरिच्छिन्नत्वविशरिष्टसुखरूपस्यायिभिरूपदिष्टस्य बह्मण एव ध्य
एषोऽक्षिणि पुरूषो हह्यतेः इति वाक्ये पक्रतपरामक्किना य एष इति सर्व-
नाञ्नाऽभिधीयमानत्वाञ्च। न च तद्भह्या्चिविद्यया व्यवहितेति वाच्यम्।
अथिविद्याया अपि वबह्मविधाङ्गत्वेन न हि स्वाङ्कसिति स्यायेनाघ्यव-
धायकत्वात् । तदङ्खःत्वं च तत्पमकरणमध्यपातात् । (अथ हैनं गाहपत्योऽ-
नशक्ञास (इति . बह्यविद्याधिक्रृतस्येवाश्चिवियोपदेश इति प्रतिपादना-
द्रह्यविद्योपयुक्तफलव्यतिरिक्तफलान्तराश्रवणाचच । ननु कं बह्म खं
बह्येति वाक्पेनापरिच्छिन्नङखसूपं बद्धेति नोपदिश्यते, अपि तु
प्राणो बह्म कं बह्म खं बह्मति चिभिर्वस्विमुंख्यप्राणे ठलौकिकष्चखेः
आकाशे च व्रह्मुशिर्वधीयते तत्ाऽऽह-अत एव चस बह,
अत एवापरिच्छिद्चदुखस्य ह्यत्वाभिधानादेवापारेच्छिल्चञचखशूपं वहय-
वाच प्रतिपाद्यते नाव्ह्यणि बह्यहटश्टिः । अवह्यभूतेषु मुख्यप्राण-
लोकिकसखाकाश्ञेषु बह्यष्ुशि विधिरूपव्वे तजानुपपक्तेरवाभावेन "विजा-
नाम्यहं यस्ाणो बह्म कं च तु खं च न विजानामि ` इति
प्रश्नस्य ‹यद्राव कं तदेवखं यष्धैवखं तदेव कम् ` इति वचनस्य
चासंगतत्वापत्तेः । तद्संगतिप्रकारश्च प्रागेव वर्णितः । इतश्च परं बह्य
“श्रुतो पनिषत्कगत्यभिधानाच् ` [ब० सू० १।२१६] । श्रुतो पनिषत्क-
स्याधिगतपर्मपरुषयाधथार्यस्यानुसपेयतया श्रत्यन्तरप्रतिपादययमानाऽचि
राठ्का गतेयं तामपुनराव्रात्तेटक्षणपरमपुरुषपरापिकरामुपकांशलाया-
क्षिपुरुष श्रतवते ˆ अथ यहु चैवास्मिञ्छव्यं कुवन्ति ` इत्यादिनाऽऽचायं
उपादृंशाते, अतोऽप्ययमक्चिपुरुषः परमातमा । (अनवस्थितेरसंमवाच
४०४ रङ्खरामानुजविराचितपकाशिकोपेता- [अ०प्र०४्ख०१६]
नेतरः' [ब० सू° १।२।१७] । प्रतिबिम्बाद़ीनामसक्षिणि नियमेनानवस्था-
नाद्स्रततादीनां च निरुपाधिकानां तेष्वसंमवान्च परमासेतरश्छा-
£ @ (~ क
यादिरिक्षिपुरुषो मवितुमहंतीति स्थितम् । प्रक्रृतमनुसरामः ॥ ५ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषत्मकाश्िकायां चतुर्थप्रपाठकस्य
पञ्चदशः खण्डः ॥ १५॥
रहस्यप्रकरणे प्रसङ्खगद्ारण्यकत्वसाम्याच यज्ञे क्षत उत्पन्ने व्याहु-
तयः प्रायध्ित्ताथहोममन्नरतया बिधातव्यास्तदभिज्ञस्यैव बह्मत्वटश्च-
णमावविज्यं तस्य च बह्मणों मौनमावर्यकमिच्येवमादिविध्यर्थमिद्-
मारभ्यते-
[3 न क. रिः
एष हवं यज्ञा याऽयं पवते |
योऽयं पवते वायुः स एव यज्ञ त्यथः ।
कथं वायोयंज्ञत्वमिव्यचाऽऽह-
क ९.१ ६
एष ह यन्निद्« सर्वं पुनाति ।
वायुर्हि गच्छन्स पुनाति । वर्षवातातपैर्वस्तुद्यद्धिः स्मृतिप्रासिद्धा
यन्पुनातौति पदद्यगतयोय॑कारनकारयो्य॑ज्ञशाब्डे परत्याभेन्नानाजकारस्य
नकारविकारत्वाद्यसराब्दस्य यन्पुनातीति निक्वनमिति भावः ।
उक्तमेवोपसंहरति--
क कि ड णि क्व
यदंष ह य्निद् सवं पुनाति तस्मदेष एव यन्नः ।
एव यज्ञस्य वायोश्चामेदोपपादनेन यज्ञस्य गन्तुत्वं संपादय गन्त-
यज्ञस्य मागगमाह--
€ ®
तस्य मनश्च वाक्व वतना ॥१॥
भवुत्तिसाधनमूतो वाङ्जनसयोर्मामं इति यावत् ॥ १ ॥
न # क
तयोरन्यतरां मनसा सश्स्कयोति बकला
अ ट । = 1
वाचा हाता, व्युरुद्गाता<न्यतराम् ।
यज्ञस्य मनोलक्षणमार्गं मनसा बह्मा संस्करोति । होच्राधान्ञयोऽपि
११
वाचव सम्पक्प्रयुक्तया बराचं सस्छुर्वन्तीत्यर्थः ।
[छ ०प्र०४्ख० १६ ` छान्दोग्योपनिषत् । ४०५
स यजोपाछृते प्रातरनुवाके पुरा परि-
धानीयाया बह्ला व्यवदति ॥२॥
ॐ, अ, व
अवदतीत्यच्र क्चेपाथो “ नजो नलोपांस्त ङ क्षपे ` इति नलोपः
य्न यज्ञे प्रातरनवाकरशखर उपाकृत आरब्धे सति परिधानीयाया
कचः प्रागबह्या व्यवदति । विशब्दो बिविधाथों नजश्च निन्दितत्व-
मर्थः ! विविधं निन्दितं च वदति मोनं त्यजति चेदित्यर्थः ॥ २॥
न्य॒तरामंव वेतन सरस्कूवान्त हयतरन्यतरा ।
तदा मनःप्रणिधानस्य नाशेन मनोलक्षणयज्ञवतनीसंस्कारकस्य बह्य-
मनसोऽमावादेषा वर्तनी नयति होतरादिवाक्संस्कायां वारूपा यज्ञ-
वत्नी परमास्त इत्यथः ।
तषि को दोष इत्य्राऽऽ्ह-
स यथेकपादू्रजन्रथो वेकंन चकेण वतमानो रिष्य-
त्पवमस्य सज्ञा ष्यात् यज्ञ (रष्यन्त यजमा
नोऽनुरिष्यति स इष्टवा पापीयान्सवति ॥ ३ ॥
गच्छस्नेकपास्परुषो वैकेन चक्रेण प्रवर्तमानो रथो वा यथा. नरयत्ये-
श क
वमस्य यजमानस्य यज्ञा नद्यति क्युणा मवताात यवत । तस्मल्न्ट
य जमानाऽप नरः, पापा च मवबतत्यथः।
अथ यत्रोपारूते प्रातरनुवाके न पुरा पार-
धानीयाया बह्मा व्यवदत्युभे एव वर्तनी
सश्स्कृव॑न्ति न॒ हीयतेऽन्यतरा ॥ ४॥ स
यथोभयपाद््रजन्रयथा वोभाभ्यां चक्राभ्यां
वतमानः प्रतितिषठत्येवमस्य यज्ञः प्रतिति
ति यज्ञं प्रतितिष्ठन्तं यजमानोऽनुपरतिति-
ति स इष्षा भ्रेयान्भवाति ॥ ५ ॥
इति छान्दोग्योपनिषदि चतुर्थप्रपाठकस्य
षोडशः खण्डः ॥ १६ ॥
(गगण
४०६ रङ्करामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [छा०्र०४ख०१५]
वर्तन्याविति वक्तव्ये खुं उल गिति च्छान्द्सो लक् ॥ ४॥ ५॥
इति च्छान्दोग्योपनिषत्प्रकारिकायां चतुथप्रपाठकस्य
षोडशः खण्डः ॥ १६ ॥
= (न
यज्ञभ्रंरो व्याहाकिहोमः प्रायश्ित्तमिति वच्छ्रु पस्तीति--
प्रजापतिर्लोकानण्यतप्रत् ।
लोकसारजिघुक्षया लोकानुदिश्यातपत् । तप आलोचने । आलो-
चनरूपं ज्ञानं करुतवानित्यथंः ।
तर्षा तप्यमानानार रसान्पराव्रहत् ।
उद्धृतवाशखराहेत्यथः ।
अर्चि पृथिव्या वायुमन्तरिक्षादादिव्यं दिवः ॥ १॥
लोकानालोच्य जिलोक्या जथिवाय्वादित्याः सारभूता इति नोश्चे-
कायेर्यर्थं; । एवमुत्तरचापि ॥ १ ॥
स॒एतास्तिश्चो देवता अभ्यतपत्तासां
तप्यमानानार रसान्पावृहदभेकचो
वायोयज् धपे सामान्यादित्यात् ॥ २॥
स॒ एता जयी वियामभ्यतपत्तस्यास्तप्य-
मानया रसान्प्रावृहद्धूरित्यमयो भुव-
रोति यजुष्यः स्वरिति सरामण्यः॥ ३॥
र्पष्टांऽ०५१ ॥ २॥ ३॥
तययुक्तो रिष्येद्भूः स्वाहेति गाहपव्ये जुहुयात् ।
तत्तस्माद्धेतोक्चो निमिचाद्दि यज्ञो रिष्येत्क्षतं प्रापुयादित्यथः। तर्हि
त साय ध्ित्तार्थं भूः स्वाहेतिमन्त्रेण गाहुपव्येऽगरौ जुह्यादित्य्थः ।
कचामेव तदसेनर्चां वी्यणर्चां
यज्ञस्य विरिष्ठ< संदधाति ॥ ४ ॥
यदु चाम्रक्सबन्धि तद्िरिष्टम् । तयन्ञस्य क्षतग्रचां वीर्थणोजसा
रसेन भूररेतिव्याहूत्या समाधत्त इत्यथः ॥ ४ ॥
[ल °प्र०४्ख० १७] छान्दोग्योपनिषत् । ४०७
अथ यदि यजुष्टो रिष्येद्धुवः स्वाहेति दक्षिणाध्ो
जुहुयायजञषामेव तदसेन यजुषां वीर्येण यज्ञषां
यज्ञस्य वरिष्ठ संदधाति ॥ ५ ॥
अथ यदि सामतो रिष्येत्स्वः स्वाहेव्याहव-
नीये जुहूयात्सान्नामेव तद्रसेन सान्नां वीर्येण
साभ्रं यज्ञस्य विरिष्ट* संदधाति ॥६॥
पए्वंवद्थंः ॥ ५ ॥ ६ ॥
तयथा लवणेन सुवर्ण संदध्यात् ।
सुवर्णस्य संधानं नाम कठिनस्य मुदुतापादनम् । क्षारद्रव्यसंपकपूव-
कतापेन हि इवर्णस्य परस्परसधानयोग्यम्दुता भवतीत्यथंः । रिष्टं
स्पष्टम् ।
सुवर्णेन रजत रजतेन जप अपृणा सीसर
सीसेन टोहं ठोहेन दारु दारु चर्मणा ॥ ७ ॥
एवमेषां टोकानामासां देवतानामस्याच्य्या
वियाया वीर्यण यज्ञस्य षिरिष्टश संदधाति ।
व्याहृतीनां प्रथिव्यादिलोकस्ारमभूताग्न्यादिदेवतासारभूतत्रयीसार-
सवात्तद्वीय॑त्वा्ेषासुक्तानां वीर्थेणेवं सुवणांदिसंधानवदेव यज्ञक्षतं समा.
हति भवतीत्यथः ।
भेषजकृतो ह वा एष यज्ञो यत्रवंविद्रज्ञा भवति ॥ < ॥
य स्मिन्यज्ञ एवं बिद्ह्यनाम्खिग्मवति स यज्ञः कृतमेषजः कृतोषधः
समीचीनेन चिक्त्सकेन यथा रोगाः पुरुषः कृतभेंषजो भवति तथे-
त्यथः ॥॥
एष ह वा उदक्प्रवणो यज्ञो यत्रव॑विद्रज्ला भवति ।
उदृक्पमवण उत्तरमागप्रतिपत्तिहेतुरित्य्थः 1
एवंविदश्ह वा एषा बह्माणमनुगाथा
एवंविधं बह्मनामकश्रविजमनुगतेषा वक्ष्यमाणा गाथा भवतीत्यर्थः ।
४०८ रङ्गरामानुज विरचितप्रकाशिकोपेता- [अभ्प्र०४ख०१७]
यतो यत आवतते तत्तद्रच्छति ॥ २ ॥ मानवः
यता यत्ता यत्र यत्र यज्ञस्य क्तमवितत, आ समन्ताद्याप्य बतत
आ इषद्वा वतते त्सर्वे मननशील बह्या गच्छति समाधत्त इत्यर्थः ।
बहेषेक कविकुरुनश्वाऽभिरक्चति ।
अन्वा वडवाऽऽखूहान्याधान्यथा रक्षत्यदबमके एव बह्यालह्कखून्कतनु-
व्विजो रक्षति ॥९॥
एवंविद्ध वे बह्मा यज्ञं यजमानः सर्वाश्श्व-
विजोऽभिरक्षति तस्मदिवंविदमेव बह्याणं
कुर्वीत नानेवंविदं नानेवंविदम् ॥ ३० ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि चतुर्थप्रपाठकस्य
सप्तदशः खण्डः ॥ १४७ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि चतुर्थप्रपाटकः
समाः ॥ ४ ॥
अत्र बह्मणो वेदनेन यजमानादीनाग्विजां च रक्चषणप्रतिपादनेनो-
द्ातुप्रभूतीनां बेदनानियमः सूच्यत इति ˆ अङ्खेषु यथाश्रयमावः ` [ ब०
सू०३।६३।६१ | इत्यधिकरणे “ दशेनाच [ब० सू०३।२। ६६||
इति सूषितम् ॥ १०॥
इति च्छागदौग्यो पनिषल्काशिकायां चतुर्थप्रपाठकस्य
सप्तदशः खण्डः ॥ १४७ ॥
इति च्छान्दोग्थोपनिषत्मकाशिकायां चतुर्थपरपाठकः
समाप्तः ॥ ४॥
[रीण
{ज ०्र०९ख०१] छान्दोग्योपनिषत् । ४०९
प्राणविद्या प्रस्तूयते-
| > ^ $ र्ठ #
योह वे ज्येष्ठं चश्रेषठंच वेद
च.
ज्येष्ठश्च ह वे भरेष्ठश्च भवति ।
जयेष्ठत्वध्रष्ठत्वगुणकं प्राणं यो वेदं स तक्कतुन्यायेन स्वयमपि ज्येष्ठश्च
प्रष्ठश्च भवतीत्यथंः । ज्येष्ठत्वं च वबुदद्धतमत्वं षुद्धस्य चः इति वृद्धल्ल-
वदस्य ज्यादेश विधानात् । बष्ठत्वं प्रह्ञास्ततमत्वं ' प्रशस्यस्य भः इति
प्रास्य्षब्दस्य भादेशविधानात् ।
` एवं फटप्रदृशंनेन पुरुषममिमुखीकरत्याऽऽह-
प्राणो वाव ज्येष्ठश्च भरेष्ठश्च ॥ १॥
वावराब्दोऽवधारणार्थः । गभेस्थपुरुषे पाणन्यापारपवृत्यनन्तरमा-
वित्वादिद्ियप्रवत्तेः प्राणस्येन्दियापेक्षया ज्येष्ठ मिच्धियव्यापाराणां सवं.
तद धीनत्वाच्छरयं च ॥ १ ॥ .
क्ष ० # . क,
याह वं वास्त्र वेद् वासा € स्वाना भकवि।
स्वानां ज्ञातीनां मध्ये वसिष्ठो भवतीत्यर्थः।
को वसिष्ठ इत्यनाऽऽह-
वाग्वाव वरिष्ठः ॥ >॥
अतिशयेन वसुमान्वसिष्ठः । वाग्मी हि ठेकेऽतिङयेन वसमान्म.-
वति । अतश्च वसमत्तासंपादकसद्यवहारजनकत्वं वाचो वसिंष्ठत्वमिति
भावः ॥ २॥
क (> ® 9 [द
योह वै प्रतिष्ठां बेद प्रति ह
तिष्ठत्यस्पश्च ठक[क<माष्मश्च |
हशब्दः प्रसिद्धो । अत्र चागरुर च प्रतितिष्ठतीत्यर्थः ।
क क
का तहि प्रतिष्ठेत्यच्ाऽऽह-
चक्षवाव प्रतिष्ठा ॥ ३॥
चष्छुषा हि समे दुरे च प्रतितिष्ठति ` [ब्रु०६।१।६३] इति
धुहद्ारण्यकं समानप्रकरणे भवणात्रतिष्टासपादूकसमविषममूतल प्रदर्श.
कत्वमेव चश्चषः प्रतिशात्वम् ॥ ३॥
५ 4
४१० रक्ररामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [गशप्र०९स० १]
यो ह वै संपदं वेद स हास्मे
फामाः पयन्ते देवाश्च मानुषाश्च ।
अस्मा उपासकाय कामाः संपद्यन्त इत्यथः ।
का तदहि संपदित्यत्राऽऽह-
भरो वाव संपत् ॥ ४॥ |
° श्रोते हीमे सर्वे वेदा अभिसंपन्नाः ` [ बृ० ६।१।.४] इति
बृहदारण्यके समानप्रकरणे भरवणात्संपद्धेतुमूतवेदशाख्रतद्थंभ्रवणादिसि-
पावकत्वमेव भोचस्य संपत्वम् ॥ ४ ॥
यो ह वा आयवनं वेदाऽभयतन ह स्वानां
भवति मनो ह वा आयतनम् ॥५॥
सक्चन्द्ना दिविषयज्ञानखू्पभोगायतनत्वमेव मनस आयतनत्वम् 1\५॥
मुख्यप्राणस्य भेष्ठयसंपाद्नायाऽऽख्यायिकामाह-
अथ ह पाणा भहश्ेयसि व्यूदिरेऽह
भरेपानस्म्यह भेयानस्मीति ॥ & ॥
अथशब्द इआस्यायिकोपक्रमार्थः । अहंभ्रेयसि स्वभेयसि निमित्ते
विषये वा व्य॒दिरेऽहं भ्रेयानस्म्यहं भरयानस्मीति विवादं चक्रु
रित्यर्थः ॥ ६ ॥
ते ह प्राणाः प्रजापतिं पितरमे-
व्योचुभगवन्को नः शष्ठ इति ।
स्प्टऽथः ।
तान्हावाच यस्मिन्व उत्कान्ते शरीरं पापिष्ठतर-
मिव दश्यत स वः श्रेष्ठ इति ॥ ७ ॥
युष्माकं मध्ये यस्मिन्चुच्ान्ते शरीरम तिशयेन पापिठिमतिहेयमिव
श्थेत स वः भ्रष्ठ इत्युवाचेत्यर्थः ॥ ७ ॥
साह वागुचक्राम ।
सा प्रसिद्धा वाक्स्वभष्टवपरीक्षणाय शरीरादुत्कान्तवतीव्वर्थः 1
[ख ०प्र०५ख० १] , छन्दोग्योपनिषत् । ४११
सा संवत्सरं प्रोष्य. पर्येत्योवाच
कथमशकततं मजातुर्मात।
सा वागेकं संवत्सरं प्रवासं क्रुत्वा पुनरागत्य महते मां बिना जीवितुं
कथं शक्ता इत्यक्तवती ।
यथा कला अवदन्तः प्राणन्तः भाणेन पश्यन्तश्चक्षुषा
च कि क
श्रृण्वन्तः भ्रोजेण ध्यायन्तो मनसैवमिति ।
यथा कला मूका वाभिद्दियव्यापाररहिता अपीतरेः प्राणेस्तत्कायं
कुर्वन्तो जीवन्त्येवं वयमप्यजी विष्मेति पत्युचुः ।
प्रविवेश ह वाक् ॥ ८ ॥
एवमुक्त्वा वाक्स्वधेष्ठयं नास्तीति निशित्य देहं प्रविष्टवती ॥ < ॥
चक्षुहों बक्राम।
चश्ुरुत्कान्तः. । एवमत्रापि ।
तत्संवत्सरं प्रोष्य पर्येत्योवाच कथमशकतर्ते मनी-
वितुमिति यथाऽन्धा अपश्यन्तः प्राणन्तः प्राणिन
वदन्तो वाचा श्रण्वन्तः भरोत्रेण ध्यायन्तो
मनसैवमिति प्रविवेश ह चक्षुः ॥ ९ ॥
श्रो होचकराम - तत्संवत्सरं प्रोष्य पर्येत्योवाच
कथमशकततं मज्जीवितुमिति यथा बधिरा अशुण्वन्तः
प्राणन्तः प्राणेन वदन्तो वाचा प्श्यन्तश्वक्षषा
ध्यायन्तो मनसैवमिति परिवेश ह भोजम् ॥ १० ॥
मनो होचकाम तस्संवत्सरं रोष्य पयत्योवाच कथम-
शकते मननीवितुमिति यथा बाला अमनसः
प्राणन्तः प्राणेन वदन्तो वाचा पश्यन्तश्चक्षुषा श्णव
न्तः ्रोजेणेवामिति प्रविवेश ह मनः. ॥ ११ ॥
अमनसोऽग्रोढसनसः ॥ ११ ॥
४१२ रङ्करामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [अश्प्र०९ख०१]
अथ ह भाण उचिक्रमिषन्स यथा सुहयः पड्- `
दीशशङ्कृन्संसिदेदेवमितरान्पाणान्समखिदत् ।
स गुर्यः प्राण उिक्रमिषङ्त्करमितुमिच्छन्यथा शोमनोऽभ्वः परी-
्षार्थमश्वारूढेन ताडितः पड्ीशशङकून्पादबन्धनकीटकान्संसिदेदु-
त्पारयष््वमितरान्पाणान्स्वस्वस्थानेभ्य उत्पारितवान् ।
त ह्ा्त्तमत्साचकमवन्चाव व नः
® क
श्रष्ठोऽमि मोत्करमीरिति ॥ १२ ॥
हे भगवन्पूजा्ह खमेधि स्वामीति शेषः । अस्ते्छोरि मध्यमपुरुषै-
कवचनं भवेत्यर्थः । अस्माकं मध्ये त्वमेव भ्रष्ठो ऽक्षि त्वमुक्रमणं मा कार्षी-
रितीतरे प्राणास्तमागत्योच॒रित्यथः ॥ १२॥
अथेतरे प्राणा विः करानिव राज्ञो मुख्यप्राणाय स्वस्वगुणानार्प-
तवन्त इत्याह- |
= # ॐ [क से
अथ हैनं वागुवाच यदहं वसि-
= क ४4 ~ 1 ९
छाअस्मि त्व तद्वास्छाञस्ात
यस्यैवं वाग्मिनो वस्ुसत्तासंपादकवटक्षणन गुणेनाहं व सिषोऽस्मि
त्वं तेन गुणेन वसिष्ठोऽसीत्यथः । मदीयगुणस्य त्वद्धीनत्वाच्वदीय एव
गुण इति भावः ! उक्तं च व्यासयेःः-अहं यत्स्वकार्यकरणसम-
थाऽस्मि तस्य त्वद्धीनत्वात्तवेव तत्कायसामथ्यंमित्यर्थं इति । एवमरत्तर-
चापि द्र्टत्यम् ।
=, क री क ते
अथ हन चक्षुरुवाच यदह भरात-
=, क
छठाऽस्मि वं तस्तिष्ठाऽसीति ॥ ३३ ॥
अथ हेन श्रोत्रमुवाच यदह संपदस्मि तं
तस्संपदसीत्यथ हैनं मन उवाच यदहमाय-
` तनमस्मि त्वं तदायतनमसीति ॥ १४ ॥
नये बाचोन चक्षुशषेन भरो्राणि न
[ग °प्र९०ख०१] छान्दोग्योपनिषत् । ` ` ४१३
मनाश्सीत्याचक्षते प्राणा इत्येवाऽऽचक्षते
प्राणो द्येवेतानि स्वांणि भवति ॥ १५॥
इति च्छान्देग्योपनिषदि पञ्चमप्रपाठकस्य
प्रथमः खण्डः ॥ १॥
` लौकिका वाऽऽगमनज्ञा वा बागादीनीच्ियाणि सर्वाणि वागादि.
ङाब्डनं ष्यवहरन्त्यपि तु प्राणरब्देनेव व्यवहरम्ति तत्कस्य हेतोः प्राणा-
धीनसत्ताकत्वादितरेषाम् ।
यद्धीना यस्य सत्ता तत्तदित्येव मण्यते । इ्युक्तेः ।
प्राणाधीनसत्ताकत्वादितरेषामिन्दियाणां सर्वाणीन्धियाणि प्राणादेव
मवन्तीत्यर्थंः । एतत्खण्डान्तगंतवाण्विषयकमधिकरणमुपन्यस्यते 1 गणो-
पसंहारपादे छान्दोग्यवाजसनेयकयोः कोपीतकिनामुपनिषदि च दुक्मेऽ-
ध्याये- योह वे च्ये्ठंचभरष्ठं च वेद ज्येष्ठश्चहवेभ्ेष्ठश्च स्वानां
भवति! इत्यारभ्य प्राणविद्या पल्यते। तच्च सर्वव प्राणस्य ज्येष्ठयभेष्ठयगुणक-
त्वम्, वाक्चक्षुःभोचमनसां वसुमत्तासंपादृकत्दसमविषममूतला विप्रदर्श
कत्वसंपद्धेतुभूतवदशशाखतदर्थभ्रवणादि्चपादकत्वञ्चक्चद्ना दिषिषयज्ञा
नरूपभोगायतनत्वलक्षणव सिष्ठत्वप्रतिष्ठाव्संपच्वायतनत्वरूपगुणवच्वम्,
वागादीनां च भेष्ठयविषयपरस्परविवादेन बह्मसभोपस्पणम्, यस्मिन्व
उत्करान्ते शरीरानवस्थितिः सवः श्रष्ठ इति बह्मवचनम् , तत्परीचि-
क्षिषया बागादीनामेकेकस्य शरीरादुत्कम्य पयंटनम् > तस्मिञ्डशरीरस्ये
न्दियाणां च यथापूर्वंमवस्थानम्, प्राणस्योत्करमणप्रवृत्तौ तेषां विशार.
णम् । ततो भीतानां वाभादीनां माक्कमीस्त्वं नः भ्रे्ठ इति मुख्यप्राणं
प्रति प्रार्थनमित्येतत्सर्वं क्रमेण वणितम् । कोषीतकिशाखायां तु च्छान्दो-
ग्यवाजसनेयकवत्, यदहं वसिष्ठोऽस्मि वं तद्रसिष्ठोऽसीत्यनेन पकारेण
प्राणे वागादिगतवसिष्ठत्वादिस्मपंणं नोक्तम् । अतो वागादिगतवसिष्ठ-
तवादः प्राणाधीनव्वाप्रतीत्या वागादीनां स्वातच्छ्यप्रतीतेश्छान्दोग्यवाजः
सनेयकाक्नातप्राणविद्यातः कोषीतक्याच्नातप्राण विद्याया मेदप्रतिमोदमः
तथा तस्यामेवोपनिषदि चतुर्थऽध्याये : अथातो निःभेयसादानं स्वाह
वे देवता अ्हभ्रेयसं विवदमाना अस्माच्छरीरादुखक्रमुस्तद्ारुभूतं
शरिडपेऽथनद्राक्परदिवेङ तद्वाचा वदच्छिश्य एव ` 'अथेनच्चक्चुः प्रविवेश
४१४ रङ्करामाजुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [ख ०प्र०९ख० र]
तद्वाचा षदचचक्चुषा पर्यच्छिश्य एवाथेनच्छ्रोचं प्रविवेश तद्वाचा वद्चच-
छुषा पश्यच्छ्रोत्रेण शुण्व च्छिह्य एवाथेनन्मनः परविवेश तद्वाचा वद्च-
षा परयच्छ्ोेण शुण्वन्मनसा ध्यायच्छिरय एवाथेनस्राणः प्रविवेश
तत्तत एव समुत्तस्थौ तें देवाः प्राणे निभेयसं बिदित्वा प्राणमेव प्रज्ञा-
स्मानमभिसंममय ` [ कौ० २।९ ] प्राणराहित्यदश्लायामपि वागादीनां
स्वकार्यकरत्वपरव्शनेन च्छान्दोग्येक्याप्रतीतेरिति प्रवेपक्षं कृत्वा बहुसाख-
प्यप्रतीतौ किंचिद्वैरूप्यस्य प्रत्याभिन्ञाविरोधित्वाभावाद्विद्यैक्यमिति 'सर्वा-
मेदावन्यचरेमे ` [व० सू० २।३।१०] इति सूत्रेण सिद्धान्तितम् । सर्वा-
मेदासतिज्ञातप्राणज्येष्ठचभ्रष्ठयो पपादनप्रकारस्य तिसृष्वपि शाखास्वमे-
दाच्छाखान्तरविद्यायां शाखान्तरविद्यागतगुणोंपसंहारः कर्तव्य इति
सूजाथः । प्रक्रतमनुसरामः ॥ १५ ॥
इति च्छान्दोग्यो पनिषत्मकाशिकायां पश्चमपरपाठकस्य
प्रथमः खण्डः ॥ १ ॥
तमन यम मयान्रजक
@-# भ ू क [द
स होवाच किं मेऽन्नं भविष्यतीति ।
वागादीन्परति किं मेऽन्नं मविष्यतींति मुख्यप्राणः पप्रच्छेत्य्थः ।
यत्किचिदिदमा श्वण्य आ शकृनिभ्य इति होचुः ।
श्वककुनिपय॑न्तसर्वपाणिनां यदृन्नजातं तत्तवान्नजातमिति वागा.
द्यः प्रत्यूचुः ।
श्रुतिः स्वेन ख्पेणाऽऽह-
तद्वा एतदनृस्पाज्नद्र् ।
यत्कि विष्के प्राणिभिरदयते तदेतदन्नस्य प्राणस्यान्नं प्राणेनैव तद्-
द्यत इत्यथः ।
क ० प्रत
अना ह वें नाम प्रत्यक्षम् |
अदनादिविविधचेषटायुक्तत्वात्माणस्यान इति प्रत्यक्षं नाम । देवानां
परोक्षपियत्वासत्यक्षमन इति नाम परित्यज्य पाण इति परोक्षेण नाभ्ना
व्यवहारः । ततश्चादनचेष्ाया अपि तदीयत्वात्सर्वप्राणिजातेनादयमानः
~ छि अ ॐ, 9 क ४
मन्न सनं तेनेवाद्यत इति प्राणस्य सर्वमन्नमित्य्थः । यद्वा, अन इत्यस्य
[छ °प्र०९ख०२| छान्दोग्योपनिषत् । ` ४१५
नकारान्तरयुक्त स्यान्नतेनान्नस्यानसंबन्धित्वादन इत्यस्य पाणनामत्वस्य
प्रत्यक्षतवावृन्नं तत्सबन्धीस्यर्थः । अच प्राणविद्यानिष्ठेन सर्वप्राण्यन्नाद्-
नस्य कतुंमराक्यत्वान्नास्य वाक्यस्य सवप्राण्यन्नाद्नकर्तव्यत्वमर्थः,
अपि तु सर्वप्राणिजातान्ने प्राणान्नत्वचिन्तनं कर्तव्यमित्यर्थः ।
सर्वभाणिजातान्ने प्राणाच्चतचिन्तनं स्तौति-
न हवा एवंविदि किंचनानन्नं भवतीति॥ १॥
प्राणविद्यानिष्ठस्यामक्ष्यमक्षणदोषो नास्तीत्यर्थः ॥ १ ॥
स॒ होवाच किं मे वासो भविष्यतीत्याप इति होचः ।
चिमे वसरं मविष्यतीति मुख्यप्राणेन पृष्ठा इतरे प्राणा आपस्ते षं
भविष्यन्तीत्युचुः । आपो वासस्वेन चिन्तनीया इति होचुरित्यर्थः ।
तस्माद्वा एतदशिष्यन्तः पुरस्ताचोपरिष्टाचाचिः परि-
दधति लम्भुको ह वासो भवत्यनभ्रो ह भवति ॥२॥
तस्मादर्पां वासस्त्वादेवैतस्मिन्नपि काले मोक्ष्यमाणा मोजनात्पाक्प-
श्चाचाऽऽचमनीयाभिरद्धिवांसोभिः परिहितमनय्ं प्राणं कुर्वन्ति आच-
मनीयास्वष्सु वासस्त्वचिन्तनेन वासोमूताभिरद्धिः प्राणस्य परिहित-
स्वादिति मावः । अप्छु वासस्त्वचिन्तनेन प्राणस्यानय्यत्वविन्तनेन च
स्वयमपि वासों लम्भुको मवति वासो ठब्धा मवति । एवमन्श्च
भवति तच्करतुन्यायेनेति मावः ।
तद्धेतत्सत्यकामो जावा गोश्रुतये वैयाघरपयायोक्तवोवाच ।
_ व्वाघ्रपत्यु्ाव नान्ना गोश्च तये जबालापुज्ः सत्यकामनमेदं प्राणद्-
शोनमुक्त्वाऽन्यदप्युवाच ।
किं तदित्यत्राऽऽह-
ययप्येनच्छुष्काय स्थाणये ब्रयाजनायेरमेवा-
स्मिजञ्छाखाः प्ररोहेयः पलाशानीति ॥ ३ ॥
एतत्माणदशनं शुष्काय वृक्षायापि यदि बरूयादस्य शाखा अभ्युत्पये-
रन्पत्ाणि च प्ररोहेयः ॥ २ ॥
मन्थाख्यं कमाऽऽरभ्यते-- `
४१६ रङ्करामान्ुज विरवितपरकाशिकोपेता- [गभप्र९ खर्]
अथ यदि महजिगमिषेत् ।
महत्वं ज्ये्ठयभ्रेठयादिलक्षणं यदि प्राञ्रुमिच्छे दित्यर्थः ।
अमावास्यायां दीक्षित्वा पोर्णमास्या* रारो सर्वो
पथस्य मन्थं दधिमधुनोरुपमथ्य ज्येष्ठाय भ्रेष्ठाय
स्वाहेत्यघरावाज्यस्य हूत्वा मन्थे संपातमवनयेत्॥४॥
उक्तकाले सवाषधस्य याम्पारण्योषधीनां मन्थं पिष्टमोदुम्बरे कंसा-
कारे चमसाकारे वा पते दृधिमधनोः प्रक्षिप्योपमथ्यायतः स्थापयित्वा
उवेष्ठाय बरष्ठाय स्वाहेत्यद्यवाज्येन हूत्वा मन्थे हतशेषं निनयेदि
त्यथः ॥ ४॥
वसिष्ठाय स्वाहैत्यप्नावाज्यस्य हुत्वा मन्थे संपातम-
वनयेततिष्ठाये स्वहित्यभ्नावाज्यस्य हृत्वा मन्ये
संपातमवनयेत्पंपदे स्वाहित्यप्रावाज्यस्य हूत्वा मन्थे
संपातमवनयेदायतनाय स्वाहेत्य्रावाज्यस्य हत्वा
मन्थे संपातमवनयेत् ॥ ५ ॥
अथ भरतिसृप्याञज्जटो मन्थमाधाय जपति ।
प्रतिधुप्यामिगम्य प्रदक्षिणं करत्वेति वाऽर्थः । अलौ मन्थं निधाय
वक्ष्यमाणं मन्त्रं जपेदित्यर्थः ।
मन्रमेवाऽऽह-
अमानामाऽकि ।
अम इति नाम यस्य सोऽमोनामाऽसीव्यर्थः ।
ननु अम इति प्राणस्य नाम । कथमप्राणस्य मन्थस्यामोनामतभि-
व्यत्राऽऽ्ह-
अमाहि।
त्वं प्राणोऽसीत्यथः । |
मन्यस्य प्राणल्वमपपादयात-
ते सव॑मिदम्
इदं जगत्सवं ते त्वदधीनं मन्थलक्षणान्नाधीनत्वाज्जगत इति भावः।
[छा०प्र०९ख ०२] छान्दोग्योपनिषत् । ४१७
स हि ज्येष्ठः शरेष्ठो राजाऽधिपतिः स
मा य्येष्ठय प्रेयः राज्यमाधिप्यं
गमयत्वहमेवेद* सर्वमसानीति ॥ ६ ॥
स हि मन्थमूतः प्राण इत्यर्थः । शिष्ठं राजा दीरिमान धिपतिः शेषी-
त्यथः । मा मां गमयतु । इदं स्वमहमेषासानि सर्वनियन्तुतया मवाना-
त्यथः । रिष्टं स्पष्टम् ॥ ६ ॥
अथ खल्वेतथचां पच्छ आचामति ।
वक्ष्यमाणया पच्छः पादशो मन्थं मक्षयतीत्यथः । ‹ तत्सवितुवृ-
णीमहे वयं देवस्य भोजनम् । अछ सर्वधातमं तुरं भगस्य धीमहि '
अस्याश्चर्चोऽवस्थः--दयं भरष्ठं सर्वधातमं सर्वधारकं तद्विशिष्टं भोजनं
सवितुर्देवस्य सबितुर्देवादवुणी महे पाथयामहे 1 अन्न प्राणस्य सवितुश्चा-
भेदेन सवितुरित्युक्तिः । अथ दत्तेन. भोजनेन संदुष्टाः सन्तस्तुरं तूर्णं
शीघं भगस्य सूर्यस्य देवस्य धीमहि ध्यायेमेत्यर्थः । स्वरूपमित्यध्याहारः ।
अथ वा संबन्धस्ामान्पे पर्ठी सवितारं ध्ययमेस्यर्थः ।
® शः क # क
तस्सवितुवरणीमह इत्याचामति वयं देवस्य
0 मृं >. ४ ॐ ध् ~~ त्या
भोजनमित्याचामति शरेष्ठ सवधातममित्या-
कनि % [^| | ना @ि क क
चमति तुर् भगस्य वकहणत सवं पकवात।
स्पष्टोऽथः ।
क, कपि 4 | ॥ [. |
निणिञ्य कश्सं चमसं वा प्श्वादेः
# क कि ९ क [प
संविशति चमणि वा स्थण्डिले वा।
कसाकार चमसाकारं बोदुम्बरपाचं प्रक्षाल्या्ेः पश्चादजिने बा
केवट मूम्यां वा प्राङ्शिराः शयीत ।
षी
वाचयमाअ्रसाहः।
वा्चयमां वाभ्यतः सन् , अप्रसाहो न प्रसद्यत इत्यप्रसाहः । अनिष्ट-
स्वप्रदशनेन यथा नाभिप्टुतो मवति तथा संयताचित्तः सचित्यर्थः ।
स॒ यदि धियं पश्येत्समृद्धं कर्मति षियात् ॥ ७ ॥
५३ “
४१८ रङ्खरामानुज विरचितप्रकाडिकोपेता- [ग०प्र०५ख०२।
तदेष श्टोको यदा कममसु काम्येषु सिय
स्वेषु पश्यति समृद्धिं तजन जानीयात्तास्म-
न्स्वभनमिद्शने तस्मिन्स्वपभमिदशेने ॥ ८ ॥
इति च्छान्दौग्योपनिषदि पश्चमपरपाठकस्य
द्वितीयः खण्डः ॥ २॥
अच सतीति शेषः । सम्रद्धिं कर्मनिष्पात्तिमिव्यर्थः । द्विरुक्तेर्विद्या-
सभाप्त्यर्था । एतत्वण्डान्तर्गतवास्यविषयकमाधेकरणमरुपन्यस्यते ` सवा
न्नानुमतिश्र प्राणात्यये तदशनात्; [ ब० (सू० ३।४।२८ ] इत्यच्न
न ह वा एवेविदि किंचनानन्नं मवति [ । २।१| इति
च्छान्दोग्ये ' नह वा अस्यानन्नं जग्धं भवति ` [६ १। १४ |
इति वाजसनेयके च भ्रवणाद्रामदेव्योपासनानिशस्य प्राथयमानसर्व-
योषिदपरिहारानमतिवत्सर्वान्नानुमतिः प्राणविद्यानिष्ठस्य सवद्ा [क्रथत
इति पवपक्षे प्रात उच्यते--' सर्वाज्नादुमतिश्च प्राणात्यये तदशनात् ।
[ ब० स्र० ६।४।२८ ] प्राणात्यय एव प्राणविदः सवान्नानुज्ञान
न सर्वदा । बह्यविदोऽप्युषस्तेः प्राणात्यय एवोाच्छिष्टाशनस्य दरानन
प्राणविदः सवांन्नानुमतेरापद्िषयत्वस्य किं पुनन्यायासद्धत्वात् ।
अबाधाच्च [ बण० सू० ३२1४1२९] ˆ आहारद्यद्धां सत्वश्रूष्ध
[ छा० ७। २६ । २। ] इति शाखाबाधाथंमप्येवमेव न्याय्यामतरथा
तस्य बाधः स्यात् । ° अपि च स्मर्यते › [ ब० सू०।३।४।३० |
प्राणसंश्यमापन्नो योऽन्नमत्ति यतस्ततः।
लिप्यते न स पापेन पञ्मपच्रमिवाम्मसा ॥ [मनु०१०११०४
इति स्मरणाच्च सर्वा्नीनत्वमापद्धिषयम् । ‹ शाब्दश्चातोऽकामकारे ।
[ ब० सू० ३।४।३१ ] । † तस्माद्वाह्यणः सुरां न पबातं पाप्मना
नोच्सृजाः ' इति कठसंहितायां कामकारप्रतिषेधकराब्दुदरेनात्पाप्मना
संसृष्टो न भवानीति मत्वा बाह्मणः सुरां न पिबतीति हि तस्याः शत
रथः 1 नतु बह्यविद् उषस्तः पराणात्यये सवान्नानत्वदहानासाणविदः
सर्वाज्नीनत्वस्याऽऽपद्विषयत्वं केमुतिकन्यायेन सिध्यतात्यनुपपन्नम् ।
वामदेष्योपासननिष्ठस्य स्वेपाषिदृपारहारस्राणाबद्यानष्ठस्य वचन.
[छ ०प्र०९ख०३] छान्दोग्योपनिषत् । | ४१९
लात्सर्बा्नीनत्वमिति बदन्तं प्रत्येतस्यानुत्तरत्वादिति चेन्न । वामदेन्यो-
पास्नस्य भन काचन परिहररेत्तद्रतम् ' [ छा० २।१३।२ ] इति सर्वयोषि-
द्परिहारेऽपि स्पष्टविधिश्रवणात्, प्रकते च (नहवा एवंविदि किंच-
नानन्ने मवति ` [खा० ५।२।१] इत्यन्न स्वान्नभक्षणविधेः कल्प्यत्वात्,
परत्यक्षनिषेधविरोधे च विधिकल्पनानुदयेनार्थवादत्वस्येव युक्तत्वात्सर्व-
प्राण्यन्ने 'यक्किचिदिदमा श्वभ्य आ शकुनिभ्यः' [छा० ५।२१] इति
विहितस्य प्राणान्नत्वचिन्तनस्य स्तुतिमा्रं कियते न हवा एवंविदि
किंचनानन्नं मदति ` इति 1 न चैवं सति निषेधशाख्रषिरोधात् ' एवं-
विदि पापं कर्मं न ण्टिष्यतेः [छा० ४।१४।३| इत्यादेरपि स्तुतिमाचत्वः
पसङ्ः इति वाच्यम् । पाप्मनामन्ेषामावेऽनिमाोक्षप्रसङ्खेन सकलपापा-
श्टेषस्य मोक्षविधिकशलाखपेक्षितवेन फटषिधित्वस्य वक्तव्यत्वास्राण-
विद्यायाश्च ज्येष्ठत्वादिफटकत्वेन फलाकाङ्खाया अभावादिति स्थितम् ।
तथा गुणोपरसंहारपादे लम्भुको ह वासरो भवतिः [ छा० ५२२]
इत्यथंवादोपब्ेहितात् “किमे वासो भविष्यतीत्याप इति होचुस्त-
स्माद्रा एतदशिष्यन्तः पुरस्ताचचोपरिशटाच्चाद्धिः परिदधति [छा ०५।२।२]]
इति च्छन्दोग्ये भ्रवणाद्रासस्त्वचिन्तनमिति प्रतीयते । बुहदारण्यके
काण्वक्ाखायां ' तद्द्ांसः भोचिया अशिष्यन्त आचामन्त्यशि्वा
चाऽऽचामन्त्येतमेव तदनमन कुर्वन्तो मन्यन्ते ` [चुह० माध्य० ६।२।
१५ ] इति बाक्येऽनगं कुर्वन्त इति भ्रवणाद्रास्चस्त्वचिन्तनमपि प्रतीयते,
अचामन्तीव्याचमनविधिरपि प्रतीयते । माध्यंद्निशाखायां ' तस्मा-
देवं विद्शिष्यन्ना चामेद्शिव्वा चाऽऽचामेदेतमेव तद्नमनय्यं कुरुते" [बृह् ०
माघ्य० ६।२।१.] इत्यन्त चिन्तनाद्रासस्त्व चिन्तनविधिरपि प्रतीयते,
आचामेदित्याचमनविधिप्रत्ययश्रवणादाचमनविधिः स्पष्टं प्रतीयते । त्च
द्वयोरपि विधेयत्वे गौरवादेकस्येव विधेयत्वे वक्तव्य आचामेदित्याच-
मने स्पष्टविधिप्रत्ययश्रवणास्स्मरत्याचारप्राप्ताचमनातिरिक्तमाचमनान्तरं
प्रतीयते, वासस्त्वादिभ्रवणं तु कथ॑वित्स्तुतिरूपतया नेतव्यमिति पूर्वयक्षे
प्रापेऽभिधीयते-“ कायास्यानादपर्वम् ' [ब० सू० ३।३।१८] । कार्या-
ख्यानाद्विषेरप्राप्तविघानस्वाभाव्यात् , आचमनस्य च स्पत्याचाराभ्या-
मेव प्राप्तत्वादाचमनान्तरविधाने विनिगमकायुपलम्माश्प्राप्तमाचमनी-
यास्वप्ु वासस्त्वानुचिन्तनं विधीयते । छान्दोग्य आचमनस्येवाप्रतीतेः
शाखान्तरेऽपि बासस्त्वानुसं धानस्यायुगतत्वात्तदेव . विधीयत इति
स्थितम् । ननु कथं बागादीनामचेतनानामुक्तिषव्युक्तिपरम्परेति चेन्न ।
४२२ रङ्करामाञुजविरचितपकाशिकोपेता- [ड.प्र५ ०ख०३]
भगव इति ।
जान इति शेषः 1 पुनः प्रच्छति-
वेत्थ यथा पुनरावतंन्त ३ इति ।
कर्मिणां पुनरावृत्ति्रकारः क इत्यर्थः । इतर आह--
म् भगव इति|
पुनः प्रच्छति-
वेत्थ पथोर्देवयानस्य पितृयाणस्य च व्यावर्तना ३ इति।
देवयानपित्रुयाणयोन्यांवतेने भेदके रूपे कि वेत्थेत्यर्थः । केन प्रका-
रेण तयोर्भेद इत्यथः । इतर आह-
न भगव इति ॥ २ ॥
पुनः परच्छति-
पत्थ यथा.स्ा ककानं सपृूषता २ इत ।
अस्माह्ोकादनवरतं गच्छद्धिः पुरुषे; कस्माद्धेतोद्यलोको न सपर्यत
इत्यर्थः । वाजसनेयके समानप्रकरणे “ वेत्थ यथाऽसां ठोक एवं बहूभि
पुनः पुनः प्रयद्धि्नं संपूर्यता ३ इति ` बृ° ६।२।२] इति भवणाद-
मुष्य लोकस्याप्राप्ता क इति प्रश्नस्य फलितार्थः ॥ ३ ॥
इतर आह-
न भगव इति ।
पुनः प्रच्छति--
वेत्थ यथा पञ्म्यामाहूतावापः पुरुषवचसो भवन्तीति ।
आप इति भूतान्तराणामप्युपलक्षणम् । म्रूतसूक्ष्माणि पश्चम्यामाहूतीं
यथा येन प्रकारेण पुरुषवचसः पुरुष इति वचो यासां ताः पुरुषवचसः
पुरुषशब्दाभिकप्या इत्यथः । कस्य पञ्वम्यामाहूुतावित्यपेक्षायां पुरुष-
वचस्त्वमभवनकतुंतया निर्दिष्टा आप एव द्ूयमानतया संबध्यन्ते । असं-
निहितार्थान्तरकल्पने गोरवात् ! ततश्चापां पञ्चभ्यामाहूतावापः पुरुष-
वचसो मवन्तीव्यथंः । ततश्चापामेव पश्चस्वप्याहूुतीषु हयमनत्वमिति
सिध्यतीति द्रष्टव्यम् । इतर आह-
नैव भगवत इति ॥ ३ ॥
याधिकरणे ( ब० सू०३।१। १] भगवता भाष्यकरता-
र्
मणां गन्तव्यदेशं, पुनराङृत्तिपरकारं, देवानपित्ुयाणपथब्यावर्तेन,
त
[छि °प्र०९ख०६] ` छान्दोग्योपनिषत् । ४२३
अयुष्य छोकस्याभराप्तारं च वेत्थेति प्रष्ठा वेत्थ यथा पश्चम्यामाहूता-
वापः पुरुषवचसो भवन्तीति ` पप्रच्छेति माषितम् ॥ ३॥
एवमुक्तवन्तं श्वतकेतुं राजा पत्याह--
अथानु किमनशिष्टोऽवोचथा यो हीमानि
न॒वियात्कथ सोऽनुशिष्टो ब्रुवीतेति 1
किं कस्मादनुशिष्टोऽस्मीत्युक्तवानसि ! यो हीमान्यर्थजातानि न
जानीयात्स कथमनुशिष्टोऽस्मी ति वदेत । यद्रा किमनुशिष्टः किम्थमनु-
शिष्ट इत्यर्थः ।
स॒ हाऽऽयस्तः पितुरर्धमेयाय ।
स श्वेतकेतू राज्ञा जेवलिनाऽऽयासितः सन्पितुः स्थानमाजगाम ।
त होवाचाननुशिष्य वाव किट मा
भगवाननवीदनु ताऽशिषमिति॥४॥
गत्वा च तं पितरमित्थगुवाच मामननुशिष्य समावतंनकाठेऽनुशास-
नीयानि स्वांण्यननुशिष्येव त्वामन्वशिषमिति मगवान्मां प्रत्यवबवी-
दित्यर्थः ॥ ४ ॥
तत्कथमित्यनाऽऽह-
पश्च मा राजन्यबन्धुः प्रश्चनपराक्षी-
तेषां नेकंचनाशकं विवक्तमिति ।
राजन्यवन्धुमां पश्च प्रश्नानपराक्षीत्तेषां मध्य एकचनैकमपि प्रश्न विवक्तुं
विशिष्य वक्तुं नाशकं न शक्तोऽभूवमिति पितरमुवाचेस्यर्थः । राजन्या
बन्धवो यस्य स राजन्यबन्धुः, राजन्यानां बन्धुरिति बा । स्वयमराजन्य
इत्यथः । राजन्यामास इति यावत् ।
स होवाच यथा मा त्वं तदैतानवदो
यथाऽहमेषां नैकंचन वेद ययहमि-
मानवेदिष्यं कथं ते नावक्ष्यमिति॥५॥
| तवं मां प्रति , तदाऽऽगमनकाल _ एतान्परभ्ान्यथाऽवद्स्तेषां नेकंच-
नारक विवक्तुमिति यथोक्तवानसि तथाऽहमपि तेषां मध्य एकच-
२४ रङ्रामानुजावेरा चेतप्रकाश्चकोपेता- |[ग०प्र०९ख० |
त्रैकमपि यथा यथावत्सत्यमित्यर्थः । न वेद नाज्ञासिषम् । यदज्ञासिषं
ताह ते प्रियाय पुचाय समावर्तंनकाले डतो नावक्ष्यमिति ॥ ५॥
स॒ ह गोतमो रात्नोऽर्धमेयाय ।
एवमुक्त्वा गोतो गीतम आरुणी राज्ञः स्थानमाजगाम ।
| तस्म ह प्राप्तयाह चकार् ।
प्राप्ताय तस्मै गोतमाय राजाऽरह पूजां चकारेत्यर्थः ।
स ह प्रातः सभाग उदेयाय ।
ततः स प्रातःकाले रात्ञि सभागे स भागते सतयुदेयाय गोतम आज-
गाम । यद्रा भाजनं भागः पूजा तेन युक्तोऽध्यादिभिः पूज्यमानः समा-
गत इत्यथः ।
त हवाच मसुष्स्य् भगवस्मा
तम ववत्तस्य वर् वणा इत ।
हे मगवन्गोतम मनुष्यसंबन्धिवित्तसंबन्धिवरं वृणीष्वेत्युवाचेत्यर्थः ।
स हाकाच तवव राजन्मानुषे वित्ते यामव
कुमारस्यान्ते वाचसभनाषथास्तामेव मे ब्रूहीति ।
हे राजन्मानुपं वित्तं तवेव तिष्ठतु तेन ममन किवित्मयोजनम् ।
किंतु मदुत्नस्य समीपे पञ्चप्रश्नलक्षणां यां वाचमुक्तवानासि तामेव
मे ब्रूहीति ।
सह छृच्छ्री वशरूष ॥ ९॥
तर ह चिरं वपेत्याज्ञाप्याचकार ।
एवमुक्तो राजा गोतसमस्याप्रत्याख्येयतां ज्ञावा कृच्छ्री दुःखितां
वभूव, ते च गोतमं विद्यां चिरं वसेत्याक्ञप्तवान् ।
त होवाच यथामा वं गौतमावदो यथेयंन
प्रादत्वत्तः पुरा विया ब्राह्मणान्गच्छति तस्मादु
स्वेषु ठोकेषु क्षत्रस्यैव प्रशास्ननमभदिति ।
हे गौतम त्वं मां यथाऽवदः । तथा करिष्यामीति शेषः । इयं वक्ष्य
माणा विद्या पुरा विद्यमानाऽपि यथा येन प्रकारेण यस्मद्धेतोरिति
[ख °प्र०९ख ०४] छान्दोग्योपनिषत् ! | ४२५
यावत्, तवत्तः प्राग्बाह्यणान्न पभ्रात्तवती तस्मात्सवंषु लोकेषु क्षञ्चियजा-
तेरेवैतद्वियोपदेश्रत्वम् । अतो बाह्यणेष्वेतद्विद्याया अभावाद्राह्मणा-
नामेव समीपं गपिष्यामीति बुद्धिनं कार्या चिरवासान्ञापनमपि सोढ
व्यमिति भावः। नि | -
तस्मे होवाच ॥.७ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि पञ्चमपपाठकस्य वृतीयः
खण्डः ॥ ३ ॥
क क म
तत्र विरकाटमुषितवते तस्मै राजा विद्यामुपदिदेशेव्यर्थः ॥ ७ ॥ `
इति च्छन्दोग्योपनिषलकाशिकायां पञ्चमप्रपाठकस्य
त्रतीचः खण्डः ॥३॥
वेत्थ वथा पश्चम्यामाहुतावाप इति प्रश्चमप्रश्षप्रतिवचनस्येतरपरतिव-
चवनानुक्ूटत्वात्थमतस्तदेवाऽऽह- |
असो वाव लोक गोतमाभिः ।
हे गौतम।सौ ठोकः स्वलोक एवाथः ।
तस्याऽऽदित्य एव समित् ।
आदित्येन हि द्युलोको दीप्यते \ |
रश्मयो धूमः
शमस्य समित्रमवत्वादादित्यररमीनां धूमत्वमु ।
अहरर्चिः ।
पकाङ्ञकत्वात् ।
चन्वुमा अङ्गाराः ।
अवचिष्प्रशमकालप्रभवत्वाचन्द्रमसोऽङ्गारत्वम् ।
नक्षत्राणि विस्फुलिङ्गाः ।
` चन्द्राघयववदुपठभ्यमानत्वादिस्पुटिङ्गल्वम् 1
५२ -
४२६ रङ्करामायुजविरवितपरकाशिकोपेता- [खा०प्र०५स०५]
तस्मिननेतस्मिनिभो देवाः शरद्धां जहति ।
आदित्यादिलक्षणसमिदाद्युपेते द्युटोकलक्षणाग्ो देवा इन्द्रियाणि
प्रद्धां श्रद्धा वा आपः" इति श्रतेः श्रद्धाशब्दिता अपो जुहति। आत्म.
धर्ममूतवुद्धिविशेषलक्चषणश्रद्धाया होतव्यत्वासमभवाच्छदद्राराब्देनाऽऽप
श्वोच्यन्त इति दष्टव्यम् । न चेद्िशणां दयुलोकाय्यौ भूतसूष्मरूपाह
तिपरक्षेपकर्तंत्वं कथमिति वाच्यम् । इन्द्रिवाणाममवे मूतसृक्ष्मार्णां
जीवं परिष्वज्य दलोकगमनासंमवादिन्ियाणां होतरुत्वञ्ुपपद्यत इति
दव्यम् । दयलोकादिप्रापककमणामिन्ियाधीनत्वाद्वा तभोक्तिरिति
व्रष्टव्यम् ।
तस्या आहुतेः सोमो राना संभवति ॥ २॥
दाति च्छान्दोग्योपनिषदि पथ्चमप्रपारकस्य
चतुथः खण्डः ॥ ४ ॥
श
एवं स्वकमभिद्युलोकं गतो जीवः रस्वगमोगयोग्यदिव्यदेहयुक्तो
मवतीत्यर्थः। न चष्टराब्दितानां भतसक्ष्माणां - सोमराजमावे कथिते
कथं जीवस्य सोमराजभाव उपपद्यत इति वाच्यम् । उत्तरत्र पित्ुयाणे
एष सामो राजा ` [ छा० ५।१०।४ |] इति चन्द्रमसं प्राप्तस्य
जीौवस्य सोमराजमावश्रवणाद्च निदिहयमानसोमराजंमावस्यापि मूत.
सृक्ष्मपरिष्बक्तजीव विषयत्वात् ।
इति चछान्दोग्योपनिषतसकांशेकायां पञ्चमप्रपाठकस्य
चतुथः खण्डः ॥ ४ ॥
पर्जन्यो वाव गोतमाधिस्तस्य वायुरेव समिदभं धूमो
विदयुदचिरशनिरङ्गारा हादनयो विस्फुलिङ्गाः ॥१॥
तस्मिन्नभरो देवाः सोम राजानं जुहति
तस्या आहूुतेवेष संभवति ॥ २॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि पथ्चमप्रपाठकस्य
पञ्चमः खण्डः ॥ ५ ॥
छि ०प्र०९ख०६-७) हन्दोग्योपनिषत्.। . . ४२७
पर्जन्यो वृिप्रवर्तको देवः । ह्वादनयो मेषगणितानि । अत्र वाय्वा-
दीनां समिदादिकद्पनानिमित्तं यथायोग्यमन्वेषणीयम् । द्युलोकभोग-
निमित्तकर्मावसाने सोमराजङाब्दितः स देहो दवीमूुय सह जीवेन
मेधमण्डठे पततीत्यथंः । रिष्टं स्पष्टम् ॥ १ ॥ २॥.
शति च्छादोग्योपनिषवकाशिकायां पञ्मप्रपाठकस्य
पञ्चमः खण्डः ॥ ५॥
> ^ १ 4 पृ [कर
प्रथिवी वाव गौतमाभिस्तस्य।ः संवत्सर एव समित् ।
संवत्सरेण काठेन समिद्धा हि परथिवी सस्यार्िनिष्पत्तये मवति । `
न „ @
आकाशो धूमो. राजिरविः।
नीलरूपाश्रयपुथिष्यद्चेरनुरूपत्वाद्राेररष्धम् ।
दिशोऽङ्गारा अवान्तरदिशो विस्फुलिङ्गाः ॥ १ ॥
तस्मिन्नेतस्मिन्नघ्रो देवा वर्षं जहति
तस्या आहूतरन्न € संभवति ॥ २ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि पश्चमग्रपाठकस्य
षष्ठः खण्डः ॥ 2 ॥
द्धाराब्दवाच्यानि भ्र॒तसृक्ष्माणी न्दियसंयुक्तानि स्वर्गमोगयोग्यदे-
हाकारेण परिणतानि छक्रृतक्षये दवी मूतानि सन्ति पर्जन्यमवाप्य वषं-
रूपाणि भूता पररथिवीं प्राप्य बीहियवायन्नानि मवन्तीत्यथेः ॥१॥२॥
इति च्छान्दोग्योपनिषत्यकाशिकायां पश्चमप्रपाटकस्य
पष्ठः खण्डः ॥ ६ ॥
पुरुषो वाव गोतमाभिस्तस्य वागेव समित्राणो धूमो
जिहाऽ्िश्वक्षुरङ्गाराः श्रोत्र विर्फुटिङ्गाः ॥ १॥
वाचा हि समिध्यते पुरुषों नावागमी, अतो वाक्समित् । एवमन्य-
द्रष्टव्यम् ॥ १॥ कि
४२८ रङ्गरामातुजविरवितपरकाशिकोपेता- छ०प्र०९ख०<)
तरिःन्च्न्येः देवा अन्नं जुहति
तस्या आहृते रेतः संभवति ॥ २॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि प्थ्चमपरपाठकस्य
सप्तमः खण्डः ॥ ७॥ `
एवं बीद्यायन्नरूपाणि भूतशक्ष्माणि जीवसंश्टिष्टानि पुरुषेणादययमा-
नानि पुरुषरेतोरूपेण परिणमन्त इत्यर्थं; ॥ २ ॥
इति च्छान्दोग्योंपनिषत्मकाशिकायां पञ्चमप्रपाठकस्य `
सप्तमः खण्डः ॥ ७ ॥
योषा वाव गोतमाभिस्तस्या उपस्थ एव समि-
यदुपमन्यते स धूमो योनिरर्चि्यदन्तः करोति
तेऽङ्गारा अभिनन्दा विस्फुलिङ्गाः ॥ १॥
तस्मिन्नेतसिमिन्नम्नो देवा रेतो जुहति
तस्या आहुतमेभः संभवति ॥ २ ॥
इति छान्दोग्योपनिषदि पथ्चमप्रपाठकस्या-
षमः खण्डः ॥ < ॥
उपमनच्ज्णं संकेतकरणम् । लोहितव्वादययोनेरर्विष्ठम् । अन्तःकरणं
मेश्नीकरणम् । अभिनन्दास्तजन्यसुखटवाः । रेतोरूपाणि तामि योनि-
दवारा स्ियं प्रविश्य गर्भव्वेन परिणमन्त इत्यर्थः ॥ १॥ २॥
इति च्छान्दोग्योपनिषत्पमकाशिकायां पञ्चमप्रपाठकस्या-
टमः खण्डः ॥ ८ ॥ `
~ इवि तु प्चम्यामाहुतावापः पुरुषवचस भवन्तीति ।
उक्तप्रकारेण अद्धासोमवृष्ट्यन्नरेतोरूपाहुतीनां मध्ये रेतोख्पार्था
[छा °प्र०५ख ०९] छान्दोग्योपनिषत् ! ४२९
पथ्चग्यामाहूुतावष्छनब्दितानि भूतसृक्ष्माणि पुरुषशब्दाभिलपनीयानि
भवन्तीत्यथः । इतिशब्दः पशथ्चमप्रभ्प्रतिचचनसमािद्योतनाथः ।
स उल्वावरतो गभां दश वा मासानन्तः
शिवा यावद्वाऽथ जायते ॥१॥
स जातो यावदायुषं जीवति तेप्रेतं दिष्टमितोऽग्नय
एव हरन्ति यत एवेतो यतः संभ्रतो भवति ॥ २॥
दति च्छान्दोग्योपनिषदि पथ्चमप्रपाटकस्य
नवभः खण्डः ॥ ९ ॥
सगर्भं उलत्वेन जरायुणा वेशितिः सन्दह्य वा मासान्यावद्वा नव
वेकावृदा बा द्वाद्क्ष वा मातुः कुक्षौ शयित्वाऽथानन्तरं जायते जातश्च
यावद्ायुर्जीवति + आयुःक्षयस्मय एव तं प्रेतं पुरूष दिष्टं परलोकाय
निर्दिष्टम् । यद्रा दिष्टं कर्मानुसृत्य यतो द्युटोकपजंन्याद्येरिहाऽऽगतां
यतश्च योषिदरूपाद्चेरुत्पन्नस्तस्माद्ग्मय एव देवा हरन्ति । ततश्च दपजन्य-
युथिवीषुरुषयो पित्सु पुनरपि संभवतीत्यर्थः । अयं चोपन्यासाो वैराग्य-
हेतोः । कष्टं हि मातुः कुक्षौ मच पुरीषबातश्टेष्मादिपूणे तदनुटित्तस्य
गमस्योतल्याद्युचिपटावृतस्य शुक्रशोणितवबीजस्य मातुरशितपीतरसानुप्र-
वेशेन विवधंमानस्य निरुद्धवीयबलकशक्तितेजःप्रज्ञाचेष्टस्य बहुकालं
सायनं, ततो योनिद्वारेण पीड्यमानस्य कष्टतरा निःसृतिः, कमणोपात्तं
यावद्ायुस्तावदेव जीवनं, पुनरपि षदीयन्छङ्कुण्डिकान्यायेनाऽऽरो-
हंणावरोहणलक्षणं भ्रमणं हि श्रूयमाणं वेराग्यमापाद्यति । अत एत.
दुपन्यस्तमिति द्रष्टव्यम् ॥ १॥२॥
इति चछान्दग्योपनिषत्प्रकाशिकायां पञश्चमप्रपाठकस्य
नवमः खण्डः ॥ ९॥
ययाति आयक
अथ वेत्थ पथा देवयानस्य पित्ुयाणस्य च व्यावर्तना ३ इति
तुतीयं प्रश्च प्रतिवक्ति
४६३० राप जविरपितपकारि के पेता- [छा०प०५९ख ०१०]
तय इत्थ विद्यं चेमेऽरण्ये श्रद्धा
तप इत्युपासते तेऽचिषमभिसं भवन्ति ।
प्राक्पस्तुतस्य संसरतो जीवस्व स्वरूपं तदित्यनेन परागर्यते । तस्-
त्वमात्मस्वरूपं य हत्थमुक्तप्रकारेण द्युपजन्यप्रथिवी पुरुषयोषित्सु शद्धा-
सोमवृश्यन्नरेतःशरीरकतया देहादिलक्षणपरकरृति विविक्ततया च ये विदु
रित्यथंः । तच्र बह्यात्मकतया चेत्यपि योजनीयम् । मष्वकृता--
‹ अप्रतीकालम्बनान् ' [ बण सूु० ४।३।१५ ] इति सूत्रे पश्चाभिविदोऽ-
प्यद्विरादिना गतिभ्रवणादधिरादिना गतस्य ब्रह्म्राप्त्यपुनरावृत्तिश्रव
णाच्च । अत एव तत्कतुन्यायेन पक्रतिविनिमुंक्तबह्यात्मकात्मानुसंधानं
सिद्धमिति भाषितम् । अरण्ये स्थित्वा द्धा पुरस्कत्य तपः ष्दितं
बह्मोपासत इत्यथः । वाजसनेयके समानप्रकरणे ‹ भद्ध सत्यमुपासते `
[ बृ० ६।२।१५ ] इति भ्रवणात्सत्यशब्वुस्य बह्यपरत्वात्तपःशाब्दोंऽपि
ब्रह्मपरः । ‹ अनियमः सर्वेषाम् ` [ ब० स्० ३।३।३१ | इत्यधिकरणे
भगवता माष्यङ्ता ° तद्य हत्थं विदुः › ˆ य एवभतद्विटुः ' [ ब॒ ० ६।२।
१५ ] इति पश्ाभ्रिदिदयानिष्ठान् "वे चेमे ' इत्यादिना भद्ध पूवकं
बह्योपासीनाशोदिश्याधिरादिका गतिरूप दिश्यते । ' सत्यं ज्ञानमनन्तं
बह्म" [ तै २।१।१ ] सत्यं त्वेव विजिज्ञासितव्यम् [ छा० ५।१६।१ ।
इति सत्यदाब्दस्य बरह्मणि परसिद्धेः । तपःशब्दस्यापि तेनेकाथ्यात्सत्यतपः-
शब्दाभ्यां बह्मैवाभिधीयते \ भद्धापूवंक बह्मोपासरनं चान्यत्र श्रुतम् ।
सत्यं त्वेव रिजिज्ञासितव्यमिन्युपक्रम्य “श्रद्धः त्वेव विजिज्ञासितव्यः
[डा ०७१९।१] इति श्रुतेरिति हि भाषितम् । उक्तं च इ्यासार्थेः--परमं
यो महत्तप इत्यादिषु तपः शब्ड्स्य बह्यपरत्वमिति । अन्न वाजसनेयके
: श्रद्धां सत्यम् › [ ब० ६।२।१५ | इति भरद्धाशब्दृस्य दिती यान्तत्व-
भ्रवणादिहापि श्रद्धाशब्दो द्वितीयान्तः । छान्दसत्वात्ुपां स॒लुगिति
सुपो लुक् । ततश्च पुरस्कृत्येत्यध्याहारः । शरद्धां पुरस्कृत्य बह्योपासत
इत्यथः । इतिस्त्वविवक्षितः । अथ वैवकारोऽत्राध्याहतंब्यः । ब्रह्मेत्येव
य॒ उपासत इत्यथः । ततश्चाब्रह्मोपासनव्यावृ ्तिफलकोऽयमितिशब्द
द्रष्टव्यः । यद्वा श्रद्धातपःशब्दयोः प्रसिद्ध एवार्थः । भद्धातपःपरा-
यणानां च . बह्मविद्यानिष्ठत्मथासेद्धम् । ततश्च बह्मविदयानिष्ठ
इत्यथः फलति । अयमथेस्तदप्य विरद्दरमाथत्वादपि शाब्दत्वं संभवतीत्यु-
[अ °प्र०९सख० १० छान्दोग्योपमिषत् ४३१
तमिति वदतां व्यासार्याणामनुमत एव । तेऽ्विषमभिसंमवन्ति ।
चर्देवतामातिवाहिकतया प्राप्लुवन्तीत्यथंः ।
आर्चषोऽहरह आपुयंमाणपक्षमापूयमाणप-
क्षायान्षडदडङेति मासार्स्तान् ॥ १॥
मासेष्यः संवत्सर संवत्सरादादित्यमादि-
त्याचन्दमसं चन्दमसो वियुतं तद्पुरुषोऽ-
मानवः स॒ एनान्बह्न गमयति ।
अच्रार्बिरादिशब्दास्तदभिमानिदेवतापराः। तव्पुरुषो वैद्यतः पुरुषः ।
अमानवोऽससारी । बह्मलो कादागत्येनान्ूर्वीक्तद्िविघोपासकान्वह्य-
लोकं प्रापयतीत्यर्थः । ˆ अमानवः स एत्य बह्मलोकान्गमयति ` [ बु०
६।२।१५ ] इति शुत्यन्तरे भ्रवणात् ।
एष देवयानः पन्था इति ॥ २॥
स्पष्टोऽर्थः ॥ २॥
अथ य इमे भ्राम इष्टापूतं दत्तमि-
त्युपास्षते ते धूममभिसंभवन्ति ।
ये पुरुषा याम एव स्थिता इष्टं यागादि पृतं खातादि दत्त दानम् ।
इतिशब्दस्तजातीयोपवासादिकर्मान्तरपरः। यागदानहोमादीनि कमणि
येऽनुतिष्ठन्तीत्यथः । उक्तप्रकारणानुतिष्ठन्तीत्यथं इति व्यासायवचनस्या-
प्ययमेवाथंः । श्रतो पूर्वमनुष्ठानप्रकाराननुवत्तेः। यद्वा भद्धापूवंकत्वद-
पोक्तप्रकारवाची तिशब्दः । ते धूममभिसंभवन्ति धूमदेवतां प्रतिपद्यन्त
आतिवाहिकत्वेनेत्यथः ।
(~ किर क, क
वमादाजर राचरपरपक्षमपरपक्षावाचबडदाक्षमात
ध क “म (क [अ
मास्तारस्तान्ैेते सेवत्सरमभिपागुवन्ति ॥ ३॥
अन्रापि धूमादशब्दास्तत्तदभिमानिदेवतापराः । दश्षिणां दिशमादिव्थ
एति । दद् क्षिणादाच' इत्याजन्तोऽयं शब्डः । दकषिणायनमासान्पाप्या-
विद्वांस एवं न संवत्सरं प्राघ्ुवन्तील्य्थः ॥ ३ ॥
४३२ रङ्गरामायुजविरवितपरकाशिकोपेता- [गश्प्र०९ख०१०]
पनः किं प्राप्रुवन्तीत्वचाऽऽह-
मासेषयः पितृटोकं पितृलोकादाकाशमाकाशाचन्वमसम् ।
स्पष्टोऽर्थः । " एतेन षेत्थ यदितोऽधि प्रजाः प्रयन्तीति ` [ छा० ५॥
३।२] इति प्रथमः प्रश्रः प्रत्युक्तो भवति ।
एष सोमो राजा ।
अेष इत्यनेन नाभिसंभाव्यश्चन्दमाः परामश्यते चन्द्रमसः सोमरा-
जमावोपदेशस्य व्यर्थत्वात्) अपि विष्टादिका्यामिसंमविता परामुहयते ।
^ तस्या आहुतेः सोमो राजा संमवति ` [ छा० ५।४।२ ] इति न्यायेन
स्वर्मोगयोग्यद्व्यदहो मव तीत्यथंः ।
तदेवानामन्नम् ।
अन्नवत्स देवानामरुपकरणमूतो मवतीत्यर्थः ।
$ कि
त दवा भन्षपनत॥%॥
तमिष्टादिकारिणं देवभावसुपगतमाजानसिद्धा वेवा भक्षयन्ति स्वर्क-
कर्येषु पथुमिव विनियुत इत्यर्थः । सतित च “ माक्तं वाऽनालसवि-
स्वात् । [ ० सूु०३।१।७] इति॥४॥
तस्मिन्यावत्सपातमुषिता ।
संपतत्यनेनेति संपातः कर्मशेषः । यावत्कमंशेषयुषित्वेत्यथंः । याव-
च्छब्दः साकल्याथः । साकल्यं च फलप्रदानपवृत्तकमंविशेषविषयं न तु
स्वकर्मविषयं द्रष्टत्यम् ।
वेत्थ यथा पुनरावतन्ते ' [ छा० ५।३।२] इति द्वितीयं प्रभ
प्रतिवक्ति-
२१ $ नर्निवर्तन्ते
अथेतमेवाध्वानं पुननिवतंन्ते यथेतम् ।
अथानन्तरमेतमेवाध्वानं धूमादिमार्म यथेतं यथागतं पुनर्मिवतेन्ते ।
धूमराञयपरपक्चदस्षिणायनषण्मासपित्रलोकाकाकशक्रमेणाऽऽरोहणात्ते-
नेव विपरीतक्रमेणावरोहणे प्राप्तेऽ विरोषमाह-
आकाशमाकाशाद्वायुम् ।
यथाऽऽरोहण आकाश्ाचन्द्रमसमभिसंमवन्त्येवमवरोहणे चन्द्रमस `:
आकारमभिसंमवन्ति । आरोहणावरोहणयोराकाक्ाभिसंमवस्त्वविः
छ ०भ्र०९ख०१०] छान्दोग्योपनिषत् ! । ४६३२
शिश इति मावः । आकाशाद्रायुम् । अभिसभवन्तीति शोषः। अच वायु-
भूत्वा धमो मवतीत्युत्तरच भ्रवणादृच्राप्यवरोहन्त आकाशो मबन्ति ।
वायुभवन्तीव्येवार्थः । अवरोहतां चाऽऽकाश्ञादिमवनं न तच्छरी-
रकत्वम् । सर्गायकालमारभ्याऽऽप्रलयमाकाक्चायभिमानिवेवतानामः-
न्यासां कटप्तानां सत्वेन प्रतिक्षणमवरोहतामाकाशायभिमामिदेवतात्वा-
नुपपत्तेरतस्तत्सादुर्यमेवार्थंः । या आपश्चन्द्रमण्डकले दिव्यङारीरमारब्ध-
चत्यस्तासां कर्मक्षये द्रवी मूतानामाकाङ्गतानां मेदकाकारपहाणेनाऽऽ-
काडसाहर्ये तदुपण्छिष्टा जीवा अप्याकाङ्ञसमा उच्यन्ते ताश्चाऽऽप
इतश्चायुतश्च वायुना नीयमाना वायुमा मबन्ति। ततश्च तस्छंम्टिषटो
जीवोऽपि वायु्मवतीत्युच्यते । एवमुत्तरवापि द्रष्टव्यम् ।
न क * क
वायुशूत्वा धूमा भ्वति धूमो भतवाऽनरं भवति ॥ ५ ॥
अपो बिभर्तीत्यभ्रं म्रठविभुजादित्वात्कः। ततश्वाभरशष्देन जलधारणा.
वस्थोच्यते ॥ ५ ॥
अनं भूता मेघो भवति ।
मिहं सेचन इति धातोः पचायचमरत्यये न्यङ्क्रादित्वाक्कुत्वे मेष
इति भवति भेघरब्देन वर्षोन्मुखावस्थोच्यते । एवमेवाभ्रमेवयोभेदो
उ्यासार्येसुक्तः ।
० ९ ®
मेघो भूत्वा प्रवषति ।
मेघसश्ठि्टो मूर्वा वषंधारारूपेण भूमौ पततीति मावः ।
त इह वीहियवा ओषधिवनस्प-
तयस्तिमाषा इति जायन्ते ।
वषंसंश्ठिष्टमूतसुष्ष्मपरिष्वक्तजीवानां बी हियवादिरूपेण जननं नाम
न स्थावरभावपरतिपत्तिः स्थावरत्वप्रासिहेतुकमंणा मिहाकीतेनात् । किं
त॒ नीवान्तराधिष्ठितेषु बीह्यादिषु संग्टेषमाचम् । सूत्रितं च ' अन्या-
धिष्ठितेषु पूरवंवदभिलापात् ` [ ब० सू०३।१। २२] इति।
अतो वे खलु दुरनिष्मपतरम् । `
[न्व को क
अतः स्थावरादिभावादतिचिरेण निर्गमनं भवति । अव खलटन्ता-
द् दुनिष्परपतशब्दादातिशायनिक तरम्पत्यये छन्दसे तशब्दलोपे दुनिष्पर-
५५
कि
४३४ रङ्खरश्ुलरररचितप्रकाशिकोपेता- [ग शप्र०५ख०१०]
पतरमिति ख्यम् । ततश्चातिशयस्य प्रतियोग्याकाङ्क्षायां प्रागनुक्रान्ता-
काङादीनां बुद्धौ संनिधानात्तेषामेव प्रतियोगिववेनान्वयः स्यात् । ततश्च
वीह्या दिष्वाकाशाद्यपेक्षया चिरावस्थानोक्त्याऽऽकाडादिष्ववस्थानस्य
तद्पेक्षयाऽल्पकालत्वं पयंवस्यति । उक्तं च मगवता माप्यक्रता-छान्द्-
सस्तज्ब्दलोपः। दुर्मिष्प्रपतर दुःखनिष्कमणतरमित्यथं इति । न च (तयो-
रेव कृत्यक्तखलर्थाः ` इति खलो भावकर्ममाचदिषयत्वात्पतेश्चाकर्मक-
तेन मा वार्थस्यैव परिरिष्टत्वात्तत् च मावार्थस्य प्रकर्षाभावात्तरपो दो्ल-
भ्यामिति राङ्न्यम्र् ! शिश्येतरा मित्यादिप्रयोगाद्धावार्थऽपि प्रकषंसं मवात्क-
र्थपचाद्यजन्तात्तरपः संमवाञ्च माष्यस्य नानुपपत्तिः । यद्वा आतो
युच्" “छन्द सि गत्यर्थेभ्यः' इति च्छन्दसि विशो षाविहेतखलथयुजन्त एवायं
दाब्दः । रेफखूपबणविकाररछान्दृसः। नन्वस्य तरप््रत्ययत्वामावे पृवनिर्दि-
छाकाश्लादिमभ्योऽतिकयस्तेष्वचिरावस्थानं वा कथं सिध्येदिति वाच्यम् ।
वेशब्वस्यावधारणार्थतयाऽतःशब्दिताद बीद्यादिमावदेव चिर निष्क-
मणे कथिते ततः परवंनिर्दिटेम्य आकाश्ादिभ्योऽविराश्चिप्क्रमणं सिध्यति
तज्ञष्दलोपश्छान्दस इति माघ्यस्यापि वण्लोपेन वा वर्णविकारेण वा
यथाकथं वित्षाधुत्वं समर्थनीय मित्य तात्पर्यम् । ब्रीह्यादयो हि गिरित-
टादुदकघ्ोतसोद्यमाना नदीं पराप्रुवन्ति ततः समुद्रं ततो मकराविभिभ-
क्ष्यन्ते तेऽप्यन्यैस्ततरेव च मकरेण सह समुद्र विलीनाः समुद्राम्भोभिः सह
जलधरेराङृष्टाः पुनवंपंधाराभिमरुदेशे शिलातले वा हृम्यै वा पतिता-
स्तिष्ठन्ति। कदाचिव्याटमगादेपीतास्ते मक्षिताश्चान्येस्तेऽप्यन्येरित्येवं-
प्रकाराः परिवर्तेरन् । कदाचिवुभक्ष्यषु स्थावरेषु जातास्तत्रैव. श्ष्येरन् ।
भक्ष्येष्वपि स्थावरेषु जातानां रेतःसिग्देहसंबन्धो दलम एव बहुत्वा-
त्स्थावराणाभित्यतो दुनिष्कमणत्वम् ।
या यो ह्यनमात्ति यो रेतः सिञ्चति
तद्भूय एव भवति ॥ & ॥
अज स इत्यध्याहारः) यो व्रीह्यादिसंणश्टिष्टोऽवरोहश्ीवः स योऽन्न-
मत्ति, रेतः सिञ्चति, भूयः पश्चा्तद्धवति रेतःसिग्मावं प्राप्रोति आका-
रादिभाववद्रेतःसिग्मावोऽप्योपचारिकः । रेतःसिग्योगी भवतीत्यर्थः ।
एवमेव व्याप्ाधरक्तम् 1 ६ ॥
तय इह रमणीयचरणा अध्याशो ह यत्ते रम-
णीया योनिमापयेरन्बाह्लणयो्निं वा क्षत्रिय
[अ ०प्र०९ख० १०] छान्दोग्योपनिषत् । ४२५
योनिं वा वैश्ययोनिं वाऽथ य॒ इह कपुयच-
रणा अभ्याशो ह॒ यत्ते कपूयां योनिमापयेर-
ञश्वथोनिं वा सूकरयोनिं चण्डालयोनिं वा ॥७॥
तत्तेषु येऽभ्याश्ोऽभ्यागन्तारः । अभ्याङ्पूर्वादशेर्धातोः किबन्ता-
वहवचनान्तोऽयं शब्वः । परलोकादिह लोकं ॒प्रत्यवतरन्त इत्यर्थः ।
हेति प्रसिद्धौ । यद्यदा रमणीयचरणाः । चय॑त इति शरणं कमं रमणी.
यकमाणो भुक्तशिष्टपरिपक्रसुकरतकर्मयुक्ता भवन्तीत्यर्थः । अज यदा
व्डानुरोधेन तदेत्यप्यध्याहतेव्यम् । तदा ते रमणीयां ब्राह्यणादियोनि-
माघ्रुवन्तीत्यथंः । कपूयचरणाः कुत्सितकर्माण हत्यर्थः । भुक्तशिष्टकमानु-
सारि जन्म प्राप्रुवन्तीत्य्थः । शिष्टं स्पष्टम् ॥ ७ ॥
वेत्थ यथाऽसौ लोको न संपयंतरे इति चतुर्थप्रश्न प्रतिवक्ति-
अथेतयोः पथोर्न कतरेणचन तानीमानि श्रुदा-
णयसरूदावतीनि भूतानि भवन्ति जायस्व भिय-
प ® $ म भ #
स्पेत्यतनृतीय स्थानं तेनासो छोको न संपूयते ।
अथशब्दः प्रतिवचनान्तरोपक्रमे यानि भूतान्युक्तयोर्दैवयानपितुया-
णयोः पथोर्मध्ये कतरेणचन केनापि मार्भेण न गच्छन्ति मार्ग्रयप्रासि
हेतुभूतविद्याकमराहेता इत्यथः । तानीमानि भूतानि श्द्राणि दृशमक्कः-
काटादीन्यसकरदावतीनि सन्ति जायस्व भ्रियस्वेति मवन्ति पुनः पुनजा-
यन्ते भ्रियन्त इव्यर्थः । सक्तून्पिव धानाः खादेत्ययमभ्यवहरतीत्यस्य पुनः
पुनः पिवति पुनः पुनः खादतीति द्ययमर्थस्तद्रत् । "क्रियासमभिहारे लोर्
लोरोहिस्वो वा च तध्वमोः ` इति पौनःपुन्यलक्षणकषियासममिहारे
ल(टस्तध्वमोहि स्वादश्वि धानाज्नायस्व भ्रियस्वे ति रूपम् । 'यथाविध्यनप्र-
योगः पूवस्मिन् समुचये सामान्यवचनस्य इति मवन्ती ति सामान्यकब्द-
स्यानुप्रयागः । उक्तं च न्यासार्थेः-- पुरीमवस्कन्द नीहि नन्दनमिति-
वदाति । एतत्तेतीय स्थानम् । अचेतच्छब्देन जायस्व भ्रियस्वेति
भूतानि मवन्तीति प्रथमान्तरब्देन प्रधानतया निर्दिष्टाः पापकर्माणः
पराग्रुरयन्ब्रे सवंनाश्नां पूर्वनिद्ष्टप्रधानपरामश्िखात् । स्थानशब्दाभि-
भायेणेकवचनम् ) पएर्वनिर्दिषटद्युलोकबह्यलोकापेक्चषया क्चुदजन्तुभवना-
दटक्षणस्थानस्य तुतीयत्वात्तत्स्थानसंबन्धात्पापक्माणस्ततीयं स्थानः
४२६ रह्ररसादुष्धटिरवचितप्रकाशिकोपेता- [अ °प्र९०ख० १०]
मित्युच्यन्ते । तेनासौ लोको न संपर्यते । तेन ततीयस्थानशशष्दिि
पापकममिरसौ द्युलोको न संपूयते न प्राप्यत इत्यर्थः । अतरैतत्त॒तीयं
स्थानमित्येतच्छब्देन पर्वनिर्दिष्टः पौनःपुन्येन जननमरणादिमवनटक्षण-
धात्वर्थं एव परा॒श्यते तस्येव त्ृतीयस्थानत्वम् । ततश्चैतस्य तृतीय-
स्थानस्य सद्धावाद्च्ैव स्थाने जीवानां प्रायेण परचारादद्यलोकगन्त-
णामल्पत्वादृद्टोको न संपूर्यत इत्युक्तावपि न माष्यस्य विरोधः ।
अत एव दयुलोकारोहावरोहामावेन दुटोकासंपूतिवचनादिति मापि
तमिति दष्टव्यम् ।
स्माज्जु न=
तस्माज्जुगुप्सेत ।
यस्मात्ससारिणां गतिरक्तरीत्या कष्टतरा तस्मात्ससारान्जगुप्सेत ।
मा मून्म एवंविधसंसारमहोदधो पात इति निन्देदित्यर्थः
मुक्तिफठकपञ्ाथिविद्यास्वरूपन्ञानस्य फलान्तरं वक्तमाह-
तदेष श्टोकः ॥ < ॥
तच्छब्दः प्रसिद्धपरः । एष वक्ष्यमाणः श्छोक इत्यर्थः ॥ ८ ॥
र [ क ॐ क
स्तेनो हिरण्यस्य सुरां पिवश्थ गुरो-
= ५ न्ब = क श.
स्ततस्पमावसन्बह्महा चतं पतान्त च्-
. कि क
प्तवार; पञ्चमश्वाऽऽचररस्तारात ॥९॥
तेराचरन्स्तेनादिभिश्वतुभिर्वि्यायोनिसंबन्धमाचरन्नित्य्थः । शिष्ठ
स्पष्टम् ॥ ९ ॥
अथ ह य एतानेवं पश्चाधीन्वेद न सह तेरप्या-
चरन्पाप्मना दिष्यते शुद्धः पतः पुण्य-
रोको भवति य एवं वेदय एवं वेद ॥ १०॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि पथमप्रपाठकस्य
दशमः खण्डः ॥ ३१०॥
[णी
स्तेनादिभिरुक्तमहापातकिभिरपि सह संबन्धमाचरन्पाप्मना न
दिष्यते पूवात्तराघश्चुन्यो मवतीत्यर्थः । द्विरुक्तिः प्रभ्पतिवचनसमाति-
[छा०प्र०९ख०१ ० छान्दोग्योपनिषत् । ४३७.
दयो तिका । एतत्खण्डान्तगतवाक्यवषिषयकाण्यधिकरणान्युपन्यस्यन्तेऽच-
रादिपादे । “ कार्यं बादरिरस्य गत्युपपत्तेः ' [ब० सू०४।६३। ५]
कार्य हिरण्यगर्भमुपासीनानेवाधिरादिगणो नयतीति बाद्रिराचायों
मन्यते । परिच्छिन्नप्राप्त्यर्थं हि गतिरुपपद्यते नापरिच्छिन्नपरबह्य-
ाप्तये । नद्याकाश्षं प्रप्छता वेशविशेषो गन्तन्यों भवति । “विशे.
षिततव्वाञ्च ` [ ब० स्ु०४।३।८| ' पुरुषों मानस एत्य बह्मटोका-
न्गमयति ते तेषु बह्मलोकेषु पराः परावतो वसन्ति ' [व° &।२।१५]
इति गन्तव्यस्य बहुवचनान्तलोक शब्देन विशे षितत्वात्परबह्मण एक-
त्वेन बरहूुत्वासंमवाह्छोकशब्दस्य दे्ाविशोष एव मुख्यत्वाच्च न परबह्य-
णोऽधिरादिप्राप्यत्वम् । ननु "स एतान्बह्य गमयति [ छा० ५१०२]
इति नपुंसक लिङ्गबह्मशब्देन चतुमुंखस्य कथं निदेश इत्यजाऽऽह-
सामीप्यात्तु तद्यपदेश्ः ` [ बण सू° ४।३।९ ] । यो बह्याणं विदधाति
पर्वम् ` [ भ्वे० ६।१८ ] इति हिरण्यगर्मस्य प्रथमजव्वेन बह्यसामीप्या-
ब्रह्मशब्द नामुख्यया वृत्या चतुमंखस्य निर्द॑श उपपद्यत इति मावः ।
ननु हिरण्यगर्भस्य द्विपरार्धावसाने नाशान्न प्राप्तस्य पुनरावृत्तेरवजंनीय-
त्वात् ˆ एतेन प्रतिपद्यमाना इमं मानवमावर्तं नाऽऽवतंन्तेः [ छा० ४।
१५।५ ] इत्यनावृत्तिप्रतिपाद्कश्रुतिविरो धस्तत्राऽऽह-* कार्यात्यये तव्-
ध्यक्षण सहातः परमभिधानात् ` [ज ० सू० ४।३।१० |“ ते बह्मलोके तु
परान्तकाले परामृतात्परिमुच्यन्ति सर्वै ' [ मु०३।२।६ ] इत्यभि-
धानात्का्यस्य बह्मलोकस्यात्यये तदध्यक्षेण बह्मणा सहातो बह्मलो-
कात्परं बह्म प्राप्रोति । अतश्चानावृत्तिश्चतिरुपपद्यत इति भावः ।
ˆ स्प्तेश्च ` [० सू०४।३।११ ]
बरह्मणा सह ते स्वै संप्राप्ते प्रतिसं चरे ।
परस्यान्ते कृतात्मानः प्रविराम्ति पर पदम् ॥
इति स्प्रृतेश्चायम्थोऽवसीयते । ˆ परं जेमिनिर्युख्यत्वात् ` [ ब० सू०
४।३। १२] । नपुंसकलिङ्बह्यशब्दस्य परस्मिन्बह्मण्येव मुख्य-
` त्वात्परमेव बह्माचिरादिः प्रापयतीति जैमिनिराचार्यो मन्यते । तस्य
परिपुणंत्वेऽपि ' परं ज्योतिरुपसंपद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते ` [ छा
<।३।४] इति श्ुव्यनुसरेण भिःरोषाविद्यानिवृततरदशािशेष विशिष्ट-
बह्यपापिसापेक्षत्व देशविशेष विशिष्टबह्यप्राप्तये गतिरूपपद्यते । लोक्यत
इति व्युत्पत्या लोकशब्दोंऽपि बह्यण्युपपन्चः । बहूव चनमप्येकस्मिन्चुप-
४३८ रद्रामानुजविरचितपभरकाशिकोपेता- [अ ०प्र०९स०१०]
चारात्पयुज्यते । `“ दशंनाच्च ` [ ज० सू०४।६३)। १३ ]। दृशंयति
च श्चतिर्वंह्यपरापेगंतिसापेक्षत्वम् । एष संप्रसादोऽस्माच्छरीरात्सयुत्थाय
परं ज्योतिरुपसंपय स्वेन ख्पेणाभिनगिष्पद्यते ` [ छा० ८ ।२।४]
इति 1 ननु ^ प्रजापतेः सभां बेम प्रपद्ये ` [ छा० < । १४। १ ])
इत्यचिरादिना गतस्य कायंप्रजापतिविषयाभिरसंपिदुंर्यते तजराऽऽह-“ न
च कार्ये प्रत्यभिसंधिः ` [ ० सू०४।३२। १४ |1 नायं पत्यभिसंधिः
कार्यदहिरण्यगर्भषिषयोऽपि तु परबह्मविषयः । तस्यैव प्रजापतिशब्दयुख्य-
वाच्यत्वात् । उत्तरच ‹ यशोऽहं मवामि बाह्मणानां यक्षो राज्ञा
यक्षो विश्षाम् [ छा० ८ । १४। १ ] इति सवां विद्याविमोकपुवेकसवा-
त्ममावाभिसंधानात् “अश्व इव रोमाणि विधूथ पापं चन्द्र॒ इव राहोमुंखा-
त्मुच्य धुत्वा शरीरमक्रतं कृतात्मा बह्यलोकमभिसंमवामि ` [ छा०
< । १३ । १) इति बह्मलोकस्याक्रुतत्वेन विशेषितत्वाच्च परमेव
बह्मार्धिरादिर्नयतीति जैमिनिराचार्यो मन्यते । “ अप्रतीकालम्बनान्नय-
तीति बादरायण उमयथा च दोषात्तव्कतुश्च ` [ ब०्सु° ४।३।
१५ ] अब्रह्ममूतं नामादिकं ये बह्यत्वेनोपासते ते प्रतीकालम्बनास्तद्धि-
च्नान् , प्रक्रतिवियुक्तं भरत्यगात्मानं बह्यात्मकत्वेन ये पश्वा्िविव् उपा-
सते, ये च केवलं परं बह्योपासते तानुभयबिधानपि नयतीति बादरायण
आचार्यो मन्यते । केवलं परमेव पासीनान्नयतीति पक्षे का्युपासी-
नान्नयतीति पक्षे च ' तद्य इत्थं बिदुयं चमेऽरण्ये ` [ छा० ५।१०। १]
इति श्रुतिषिरोधप्रसङ्खात्। ननु पञ्चाथिविद्याया बह्मासकप्रत्यगात्म-
विद्यात किं प्रमाणं तचाऽऽह-तक्कतुश्चेति। पञश्चािविद्याया बह्यवि-
यात्वामावेऽबिरादिगतिर्वा तया गत्या बह्यप्रासिवां न स्यात्तत्करतुन्या-
यविरोधप्रसङ्गात् । बह्यकिदातवे तु तत्क्रतुन्यायोऽष्वनुगृहीतां मवति ।
इयांस्तु विशोषः-पश्चाथिविद्या चह्यारसकस्वात्मविदया । दहराडिषि-
यास्तु प्रत्यगात्मक्शरीरकपरमात्मक्दाः । विकशेषणविशष्यभावे परं
व्यत्यासः । अयं तु मगवतो बादरायणस्य सिद्धान्त इति स्थितम्!
तथा लोके अ्रामादिगन्तृणाभिमं वृक्षं गव्वेमां नद" गत्वाऽयं यामो
गन्तव्य इति तत्तदेशिकोपदेशस्वरूपत्वाद्स्यापि वाक्यस्या चरादयों
मार्मवचिह्वभूताः । अथ वा अभ्िलोकमागच्छति स वायुलोकम् ' [कोौ०
१।३ ] इति लोकशब्द्श्रवणाद्चिरादयया भोगभूमय इत्येवं पृवपक्षे
प्राप्त उच्यते-- आतिवाहिकास्तलिङ्गात् ' [ ब० सु० ४२४ ] इति।
[अन्प्र०५ख०१०] छान्दोग्योपनिषत् । ४३९
विदुषामतिवाहे परमपुरुषेण नियुक्ता देवताविशेषा आतिवाहिका गन्तूर्णां
गमयितार इति यावत् 1 तद्िङ्गात् । ततव्पुषोऽमान व स एनान्बह्म गम-
यति' [ छा० ५। १०।२ | इति वैद्युत पुरुषस्य गमयितुत्व सिद्ध वत्कारेण
बह्मगमयपितृत्वमा्र विशे षप्रतिपादनपरेण वाक्येनेतरेऽपि गमयितार इति
प्रतीतेः 1 अर्चिरादिहब्दानां च “ अभिमानिव्यपदेशस्तु विकशेषानुगति
भ्याम्, [ ब० स्॒० २।१।५] इति सूत्रेण तदभिमानिदवतापरत्वसं
मवात् । ननु वेद्युतपुरुषस्यैव बह्मगमयितुत्वे विद्यत ऊध्वं कोषीत-
किवाक्याससारेण सिवेशितार्नां वरुणेन्द्रप्रजापतीनां कथ संबधस्तचाऽ5-
ह-वेद्युतेनैव ततस्तच्चरतेः, [ ब० सू०४।३।६ ] ततो षिद्युत उपरि
वेद्यतेतैव बह्यप्राप्त्यतिवाहनम् । ' स एनान्वह्य गमयति ` [ छा० ५।
१०। २ ] इति श्रुतेर्वरुणाद्योऽपि तवृनुयाहका मवन्तीति दष्टव्यमिति
स्थितम् । तथा वैराग्यपादे छोकान्तरं गच्छतो जीवस्य वेहारम्भकमूत-
सुक्ष्माणां तत्रेव सुलमतया न भूतसृक्ष्मपरिष्वक्ततया गमनमिति पूर्वपक्षे
प्राप्त उच्यते- तदन्तरप्रतिपत्तौ रहति संपरिष्वक्तः प्रश्रनिरूपणामभ्याम्ः
[ ० सू०३।१। ?। ] पर्वं ' संज्ञामूतिक्टिः ` [ बण० स्र० २।
४।२०1] इति खे मूर्तिशब्देन निर्विष्टो देहस्तच्छब्देन परा
मुरयते । तदन्तरभरतिपत्तौ देहान्तरपरतिपच्यर्थं जीवो भूतशर्षमै
परिष्वक्त एव रहति गच्छतीत्यथः । पश्चाशिकिद्यायां " वेत्थ यथा
पञ्चम्यामाहू तावापः पुरुषवचसो मवन्ति ` [ छा०।५ । ३। |
इति पञ्चस्वप्याहुतिष्वष्छब्दितानां मूतसृक्ष्माणां हूयमानतया संबन्धं
सिद्धबत्करृत्वंवापां पश्छम्यामाहूतावापः पुरुषवचसो मवन्तीति कथं
वेत्थेति प्रभ्रादद्युपजन्यप्राथिवीपुरुषयोषिद्रपेष्वयिष्वापः धद्धासोमवृष्य-
च्ररेतोख्पेण हूयमानाः सत्यः पञ्चम्यां रेतआहुतो पुरुषाकारेण परि.
णमन्त इति प्रतिवचनदशेनाचाष्ठब्दितिमूतसुक्ष्मपरिष्वक्त पएवाऽऽरोहा-
वरोहयोः समवतीति मावः नन्वापः पुरुषवचसो भवन्तीत्यपामेव पुरुष-
वचस्तव प्रतिपाद्यते न मभूतान्तराणामिति तच्ाऽऽ्ह-=यात्मकत्वान्ञ
भूयस्त्वात् ' [ ब० सू० २।१।२।] वुशब्दश्चोद्यभ्यावच्यर्थः । केव-
लानामपां देहारम्भकव्वासंभवेन उयात्मकत्वादष्छब्दो भूतान्तरस्याप्युप-
क्षकः । तहि कुतोऽष्छब्देन नदश इत्यत्राऽऽ्ह- मयस्त्वात् । तेजो-
बन्नलक्षणभूतच्चयमध्ये देहस्य रोहितपरच्रतयाऽ्पां भूयस्त्वादष्छब्देन
, अनेदश इाते मावः । ' प्राणगतेश्च [ ब० सू०२।१।३।]' तमु
4
४४० रङ्गरामानुजबिरचितप्रकाशिकोपेता- [अ०प्र०९ख० १ ०]
चक्रामन्तं प्राणोऽनूक्कछामति प्राणमनूत्कामन्तं सर्वे प्राणा अनूत्कामन्ति
[ बृ०-४।४।२। ] इतीद्दियाणामपि सहगतिश्रवणात् ; मूतसृक्ष्म-
परिष्वक्ततया जीवगमनामावे निराभ्रयाणामिद्धियाणां गमनासंभवा-
द्ूतस्मपरिष्वक्तस्येव गमनमभ्युपगन्तन्यम् । स्मयते च--
गृहीत्वैतानि संयाति वायुर्गन्धानिवाऽऽशयात् । इति ।
इन्दियाणां च नयनस्य स्मरणात्तेषां चाऽऽश्रयतया भूतसृष्ष्माणां
गतिरभ्युपगन्तव्या । 'अगन्थादिगतिश्वुतेरिति चेन्न माक्तत्वात्, [ब० घु°
३। १। ४ ] यत्रास्य पुरुषस्य भ्र॒तस्याथिं वागप्येति वाति प्राणश्च्षुरा-
दित्यम्, [ ° २।२। १३ ] इत्यादिना प्राणानां भरणकलेऽगन्यादि-
ष्वप्ययभ्रवणान्न प्राणानां जीवेन सह गतिः संमवतीति चेन्न । अग्न्या-
दिष्वप्ययश्रवणस्य भाक्तत्ात् । ओषधीलोंमानि वनस्पतीन्केशा"
[घ्०३।२। १३ ] इति छोमकेशानामप्योषधिवनस्पत्यप्ययश्चवणा-
त्तस्य च प्रत्यक्षबाधितत्वेन, मोषधिवनस्पतिषु लोमकेशाप्ययस्य भाक्ततव-
स्याभ्युपगन्तव्यत्वात्, तत्सहचरितानामग्न्यादिषु वागाद्यप्ययानामपि
माक्तत्वमेव । ततश्चायं बागप्येतीत्यस्यायमर्थः-अथिवांगभूत्वा मुखं
प्राविक्षत् [ ठे० २।४। ] इत्यगनेवांगधिष्ठाततया मुखप्रवेराप्रतिपाद्ना-
न्मरणक्रटेऽर्थिश्रियमाणपुरुपवागपिष्ठातुतां परित्यज्यानधिष्ठातृख्पेण
वर्तत इत्यर्थः । ' प्रथमेऽ्रवणादिति चेन्न ता एव ह्युपपत्तेः ' [ ब० सू
३।१।५ ]। यदुक्त प्रश्चप्रतिवचनाभ्यां द्यपञजन्यादिषु मूतयुक्ष्मपरिष्वक्तस्येव
जीवस्य गमनमिति तन्नोपपद्यते । प्रणव एव विस्वर इति न्यायेन
प्रथमाहूतावेव ‹ तस्मिन्नेतस्मिन्चयो देवाः शरद्धां जुह्वति ` [ छा० 4४
२] इति परथमपययि श्रद्धाया एव होम्पत्वभ्रवणेनाप्छब्दितिमूतसू-
कष्माणां होम्यत्वाभ्रवणादिति चेन्न । यदि प्रथमे प्यायेऽप्छग्डितव्यति-
रिक्तायाः श्रद्धाया होम्यत्वं तहि परश्नप्रतिवचनयोरपां पश्वम्यामाहूता-
विति र्द नोपपद्यते, अर्पां पञ्चमाहूतिस्षबन्धो हि तदितिराहतिचतु-
छयसंबन्ध एवोपपद्यते । बुद्धिषिरोषलक्षणभ्रद्धाया आत्मनो निष्कुष्य
होम्त्वानुपपत्तेश्च । भद्धाशब्दैनाऽऽप एवोच्यन्ते 1 * भ्द्धा वा आपः '
[ ते सं० १।६।८।१ ] इति श्रुतेः । ' अश्रुतत्वादिति चेन्ने्टादिकाररिणां
प्रतीतेः ' [न० सू० ३।१।६] । दयुपर्जन्यादिषु प्रश्नप्रतिवचनवशाद्भूतसु-
क्ष्माणांँ गमनसं मवेऽपि न ततपरिष्वक्तस्य जीवस्य गमनम् । अश्रुता
दिति चेन्न । उत्तरत्र पितुयाणवाक्े “ मासेभ्यः पितुलोकं पितिलाकाद्ा-
[अ %प्र०९ख०१०] छान्दोग्योपनिषत् 1 ४४१
काशमाक्राक्ञाचन्दमसमेष सोमो राजा: [कछा०५ 1! १० 1! ४
इति द्युलोकं प्रा्स्येष्टादिकारिणो जीवस्य सोमराजभावश्रवणादच्ापि
¢ तस्या आहूतेः सोमो राजा संभवति ` [ छा०५।४।२] इति
दुटोकं प्रविष्टानां मूतदक्ष्माणां सोमराज मावश्रवणाद्चरापि * आपः
पुरुषवचसो भवन्ति ` [ छा० ५।६३।६३ | इत्यष्छब्देन न केवलं
भूतदक्ष्ममा्मुच्यते, अपि तु तत्परिष्वक्तो जीवः । पुरुषशब्दाभि-
लपनीयत्वमपि तत्परिष्वक्छस्य जीवस्येव । ततश्चाऽऽपः पुरुषवचसो
भवन्तीत्यत्रावादिशब्दानां तत्परिष्वक्तजीवपरत्वाम्दूतसुकष्मपरिष्वक्तस्येव
जीवस्य गमनं सिद्धम् । नतु " तं देवा मक्षयन्ति ` [ छा०। ५1 १०।
४ `] इति सोमराजमावं प्रात्तस्य भक्ष्यमाणत्वभ्रवणाजीवस्यानदनी-
यत्वापिित्ुयाणमा्गे सोमराजशब्दनिर्दि्टो न जीव इत्य्नाऽऽह- "भाक्तं
वाऽनात्मवित्वात्तथाहि दशयति ` [ ब० स० ३।१ । ७ | देवम-
क्यमाणत्ववचनं भाक्तं केषदटेष्टाहिकारिणामनात्मविच्वात् । अनात्म-
विदा च ` यथा पशुरेवं स देवानाम् । [ बु० १ । ४। १०] इति
श्र तिदृश्ञनेन पञ्ुवदद्धोगोपकरणत्वात् ‹ तं देवा मक्चयम्ति [ छा०
५। १०१ ४! | इत्युक्तिरुपपद्यते । अतो भूतस्क्ष्मपरिष्वक्त एव जीवों
गच्छतीति स्थितम् । समनन्तराधिकरणे ‹ यावत्संपातमुषित्वा
[ छा०५।१०।५ ] इति संपातशब्दितसर्वकर्मफलस्य तच्रैवोपमोक्त-
व्यत्वश्रवणात् । ' प्राप्यान्तं कर्मणस्तस्य यक्किचेह करोत्ययम् । तस्मा-
होकात्पुनरेत्यस्मे लोकाय कर्मणे ` [ बृ०४।४।६] इति ब्रहवा-
रण्यके श्रवणात्सर्वं कर्मफलं भक्त्वा. निरवुश्चय एवावरोहति जीवः ।
अयुरायो भुक्तरिष्टं कमं । एवं परवंपक्षे प्राप्त उच्यते-“ कृतात्ययेऽनुश-
यवान्दरष्टस्मरतिभ्यां यथेतमनेवं च ` [ ब० सूु०३।१। €] कृतस्य
कमेणोऽत्ययेऽवसानेऽनुक्शयवानेव प्रत्यवरोहति जीवः । दृष्टस्युतिभ्यां
भरुतिस्मृतिभ्यामिव्य्थः । ˆ तद्य इह रमणीयचरणा अभ्याशो ह यत् । `
[ छा० ५।१०।५७। ] हति श्रुतेः । ˆ वर्णा आश्रमाश्च स्वकर्मनिष्ठाः
भरेत्य कमंफलमनुमूय ततः शेषेण विशिष्टदेशजातिकुलरूपायुःश्च॒तवुत्त-
वित्तसुखमेधसो जन्म प्रतिपद्यन्ते विष्वश्चो विपरीता विनश्यन्ति" [ गौ०
तण श्ञा० ११।२९। ] इति स्मरणाच्च । अतः सावुशया एवावरो-
हन्ति । “ यावत्संपातमुषिस्वा ` [ छा० ५।१०।९५] इत्यादिकं तु
फलदानपक्ृतकमविशेषविषयथम् । तन्न च ‹ अथेतमेवाध्वानं पुननि-
व्तम्ते यथेतमाकाराम् । ` [ छा० ५।१०। ५। ] इति भ्रवणाद्यथाभ-
५६
५४२ रङ्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [अश्प्र०५ख०१०]
मनं प्रत्यागमनम् । “ आकाशाद्रायुं वायुर्भूत्वा धूमो मवति [ छा
५।१०।५ | इति श्रवणादनेवं च । येन प्रकारेण गतं तदन्येन
प्रकारेण चावराहन्तीत्यथंः । ˆ चरणादिति चेन्नोपलक्षणार्थति कार्ष्णा.
जिनिः' [ब० सू०द३।१।९ ] ननु ˆ रमणीयचरणा अभ्याशो
ह यत्ते रमणीयां योनिमापयेरन् । ` [ छा० ५ । १०। ७ ] इत्या-
दना सदसचरणयारेव सदृसयोनिप्राधिहतत्वं श्रयते । चरणमाचारः
शीलं व॒त्तमिति पयायाः । ततश्च ‹ रमणीयचरणाः ` इति श्रतिवनज्ञाद-
घरोहतां सद सद्योनिजन्महेतु भूत चरणश ष्डिताचारानुवत्तावपि न कर्म-
शेषात॒वत्तो प्रमाणमिति चेन्न ! चरणश्चतिः कर्मोपलक्षणा्थेति कार्णः.
जिनिराचा्यो मन्यते । केवलाचखरणजञब्दितादाचारात्युखदुःखहेतुमत-
यानिप्राप्त्यसंमवात् । ˆ आनथक्यमिति चेन्न तदपेक्षत्वात् । ` [ ब०
सू० ३।१।१० | ननु सध्यावन्दनाद्याचारस्य उखदुःखहेतुत्वाभाव
आनथक्यं स्यादिति चेन्न । तद्पेक्चत्वादधिहोचा दिपुण्यकर्मणः ।
सध्याहानाशञ्याचानत्यमनहः सवकमद्चु ।
इति भ्रवणादाचारवत एव वेदिककर्मण्यधिकारात् । “ सुक्रतड्ष्करते
एषेतितु बादरिः [ब० सू०२।१।११] पण्यं कर्माऽऽचरति
पापं कमांऽऽचरतीते सुक्रतदुष्क्रतकमंस् चरतिशब्दप्रयोगाच्यत इति
चरणमिति व्युत्पत्या सुक्रतदुष्करुते एव चरणशन्दाभिधेये । ‹ यान्यनव-
यानि क्मांणि तानि सेदितव्यानि । यान्यस्माक सुचरितानि तानि
त्वयोपास्यानि ` [ ते०१।११।२] इति कर्माचारयोः प्रथङ्निर्दैशस्तु
गोबलीवरद॑न्यायादुपपद्यते । वेतानिकानि तु कमांणि कर्माणीत्युच्यन्ते ।
इतराणि त्वाचारशब्देनामिलप्यन्ते । अतश्चरणशब्देन सुककुतदुष्क्रतयोरे-
वाभिलाप इति बादरिराचार्यो मन्यत इति स्थितम् । तथा यथेतमाका-
दामाकाशाद्रायुं बायुभूत्वा धूमो भवतीत्यादाबाकाज्ञादिमावोऽपि देव-
मनुष्यादिभाववत्तच्छरीरकत्वलक्षण एवास्त्विति पूवेपक्चे प्राप्त उच्यते--
ˆ तत्स्वा मान्यापत्तिरूपपत्तेः । ` [ ज० सू० ३।१ । २२] तत्स्वा-
माव्यापत्तिराकाशादिसाहश्यापत्तिरिव्यर्थः । स्वमाव एव स्वाभाव्य
वतंमानसामीप्य इत्याद्वित्स्वार्थिकः प्यञ्म् । ततस्तत्स्वाभाव्यापत्ति-
स्तत्साहहयापत्तिरित्यथः । चन्वमण्डलठे शरीरारम्मकाणां मूतस-
क्ष्माणां कम॑क्षये व्रवीभूतानामाकाशगतानां मेदकाकारप्रहाणेनाऽऽका-
दादिसाहरये तदुपणश्टिष्टानुशयिनोऽप्याकारसमा मवन्तीत्यर्थः । कुतः 1
[अ प्र०९ख० १० छान्दोग्योपनिषत् । ` ४४३
उपपत्तेः । सुखदुःखोपभोगाय हि तच्छरीरसंसर्गः। न ह्यनुद्ायिनं प्रत्या-
काशदिर्जीवान्तरशरीरभूतस्य तद्धोभाश्रयत्वमस्ति युगपद्धोकृद्रयस-
मावेशो तयोः परस्परविरुद्धभोगाथितया शरीरोन्मथनप्रसङ्घात् । न त्वव-
रोहन्तो जीवा एव तत्तदभिमानिदेवता मवन्त्विति चेन्न । स्गा्यकाल-
मारभ्याऽऽपरलयमाकाङ्ञाद्यभिमामिदेवतानामनुश्चपिभ्योऽन्यासां क्टप्तानां
सचवनानुक्षणमवरोहतामनुश्यिनामाकाज्ञा्यभिमानिदेवताववानुपपत्तरि-
ति स्थितम् \ तदुत्तराधिकरणे, आकारप्रा्िप्रमृतियाव द्वीद्यादिपराभिः
किं तन्न त्र नातिचिरं तिष्ठव्युतानियम इति । विशये नियम.
हेत्व मावादनियम इति प्राप्त उच्यते-' नातिचिरेण विशेषात् ` [ बण
सु° ३1 १।२३ । ] आका्ादितो नातिचिरेण निष्क्रमणम् । कुतः ।
विरोषात् । उत्तरत बीद्यादिपाप्तौ (अतो वै खदु दर्निष्प्रपतरम् ।
[छा०५) १ ०।६] इति विशिष्यक्रच्छ्रूनिष्कमणामिघधानादिति स्थितम् ।
तदुत्तराधिकरणे श्रीहियवा ओषधिवनस्पतयस्तिठमाषा इति जायन्ते
[ छा० ५। १०।६ ] इत्यनेनानुशयिनां बीद्यादिभाव उच्यते । तच देवो
जायते मनुष्यो जायत इतिवदिह तिमाषा इति जायन्त इति भवणा-
द्बीद्यादिश्शरीरका एवानुक् पिनो मदन्ती ति प्राप्त उच्यते-“अन्याधिष्ठिते
परव॑वद्भिलापात् । ' [व ०्सू० ३।१।२४| अवरोहतां जीवानां जीवान्तरा-
धिष्ठिते बीद्यादौ संन्टेषमाच्रम् ! कुतः । पूर्ववद्भिलापात् । (आकादा-
द्रायुं वायुरयूत्वा ध्रूमो मवति' [ छा०५।१०।५ | इत्यादाषाकाशा-
दिमावे हेतुभूतकमेकीतना मावाद्यथाऽऽकाज्ञादिषु सन्टेषमाचमेवं बीद्या-
दिस्थावरमावहेतुभूतकमकीत्तना मावादुत्तरकेव (रमणीयचरणा अभ्याङ्ो
ह यत्" [ छा०५। १०।७] इति बाह्मणादिमाव एव हेतुभूतस्य
कर्मणः कीर्तनादत्रीह्याद जी वान्तराधिष्ठिते संश्टेषमाच्रमेव । ' अशुद्ध.
मिति चेन्न शब्दात् ` [ ब० सू०३। १। २५] इष्टदिकर्मणां पद्चर्हि-
साभिश्रत्ाद्धिसायाश्च न हिस्याहिति निषिद्धसेनारिषटस्राधनत्वेन पाप-
तया तन्मिभ्रतया खक्कतकमणामञ्चद्धत्वाल्सुक्कतांशस्य फलं स्वर्गेऽनुभूय
दिंसांशस्य स्थाधरादिभावलक्षणं फलमवरोहनश्चनुभवतु । ननु न हिंस्या-
दिति निषेधो विहितक्रव्वर्थंहिंसान्यतिरिक्तहिसाविषयोऽस्तिति चेन्न ।
पुश््यादिख्पे्साधनपुतपानादो मोहादिखूपा निष्टसाधनत्वस्य च दर्ानेनो-
त्सगांपवादन्यायस्या्ानवतारात् । अतोः यागाद्यनुप्रविष्टहिंसाफलत्वेन
स्थावरभावोऽनुभोक्तव्य इति चेन्न । प्रवर्तनानिवर्तनारूपविधिनिषेधयो-
+. रङ्करामायुजविरवितप्रकारिकोपिता- [गा०पर०९स०१०]
रविरोधस्य वक्तमक्यतया सति च विरोधे सामान्यविशेषन्यायेन
निदेधस्य विहितदहिंसाग्यतिरिक्त विषयत्वात् । वस्तुतस्तु यागीयपश्च्हि-
साया हिंसालस्यैवामावात्। नवा उ एतन्त्रियसे न रिष्यसि इति मन्न-
वर्णां द्धिसात्वामावस्यैव प्रतिपादनात् । न रिष्यसि न हिंस्यस इति हि
तस्यार्थः । ननु न रिष्यसीति मन्बवणाद्धिसात्वामावाम्युपगमेन भ्रिय-
स इति मन्ववर्णात्तन्मरणस्य मरणत्वमपि न स्यात् । ततश्च न भ्रियस
इतिवन्न रिष्यसीद्युक्तिरप्यौपचारिकीव्येवाऽऽश्रयणीयं मरणोदेश्यकमर-
णानुकूलब्यापारत्वस्थैव हिंसात्वरूपत्वादिति चेन्न । मरणोदेरयकम-
रणादुकूठभ्यापारत्वं हिंसात्वम् । कञशाताडनतप्तसं दंशिनी पाटनकक-
चद्ारणादीनां मरणोहेश्यकमरणानुकूलव्यापारत्वामविन हिसात्वामा-
वप्रसङ्कात् । अतस्तीबहुःखजननौंपयिकव्यापारत्वस्येव हिंसापदपवुत्तिनि-
मित्त्वे वक्तव्ये बणादिविकित्सके तादात्विकतीववेव्नोत्पादके हिंस-
कत्वव्यपदेकश्षाभावेन बलवत्तद्धिताजनकव्वे सति तद्वेवनाजनकव्यापारत्वं
तद्धिङात्वमित्याश्रयणीयम् । ततश्च बणचिकित्सया जायमानस्याऽऽरो-
ग्यखूप हितस्य ताद्।वविकवेवनापेक्षया बलवच्वान्न हिंसात्वमिति स्थिते
पङुमरणानुकूटव्या पारस्य प्युषेव्नाजनकत्वेऽपि स्वगप्राप्त्यादिलक्षणस्व
पशुहितस्य बलवान्न हिंसात्वम् । अतो न हिंस्यादितिनिषेधाविषय-
त्व त्करत्वभपशुहिंसाया न पांपजनकत्वमिति तद्वशेनावरोहतोऽनुशयिन
न ब्रीद्यादिभावाप्सिरिति । "रेतः सिग्योगोऽथः [ब० सू०३।१।२६|
इतश्चौपचारिकं वीद्यादिजिन्मव चनम् । व्रीद्यादिमाववचनानन्तरं यो
यो ह्यन्नमत्ति यो रेतः सिथ्ति तद्मूय एव मवति' [छा ०५१ ०६] इति
रेतःसिग्माबोऽनुश्षयिनां श्रूयमाणो यथान मुख्य एवं बीद्यादिभा-
बोऽपीत्यर्थः । ‹ योनेः शरीरम् ` [ ब० सू० २। १1२७ | योनिप्रातेः
पश्चादेवानुश्पिनां बाह्यणादिशरीरप्रापिश्रव णात्ततः पाङ्न दारीरपरि-
ग्रहः किंतु संश्ेषमाच्नम् । पण्यापुण्यकर्मणी ततैव सुखदुःखे । यत्र
सुखदुःखे ततेव तद्धेतुभूतं शरीरम् । ततश्चाऽऽका्ञादिषु कमकीतंना-
भावेन तत्फलभूतसुखाद्यनुभवामावान्न तद्धेतुभूतं शरीरमिति न योनि
प्राप! प्राक्छरीरपरिथह इति स्थितम् । प्रकृतमनुसरामः ॥ १९ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषस्मकारिकायां पञ्चमप्रपाटक्स्य
दृकशमः खण्डः ॥ १० ॥
जीकेकमनण्काकनक
प रमर्ं
[छ °प्र०५ख ०११] छान्दोग्योपनिषत् । ५४५
प्राचीनशार ओपमन्यवः सत्ययज्ञः पोदटुषि-
रिन्दयुघ्नो भादेयो जनः शाकंराक्ष्यो
बुडिठ आश्वतराधिस्ते हैते महाशाला
महाश्रोजियाः समेत्य मीमाश्सां चकुः
कोन आत्मा फं जह्लि ॥ १ ॥
उपमन्यसुतः प्राचानक्षालटनामा पुटुषद्धतः सत्ययज्ञनामा मादहावस्ुत
इन्द्रद्यन्ननामा दारक राक्ष्यखतो जननामाशश्वतराश्वसता बकुडटनामा त
एते पश्चापि महाशाला महागहस्थतया ववस्ताणश्लाटासपन्नाः वरसद
दति यावत् । महाश्रोत्रिया अताव श्ुताध्ययनसपन्चाश्रक्नज सभूयाऽ०
©, (क
स्माकमन्तर्यामितयाऽऽत्ममभूतं बह्म किमिति विचारं करुतवन्त इत्यथः ॥१॥
ते ह संपादयांचक्रः ।
त॒ एवं मीमांसित्वा निश्चयमटममाना आव्ममूतबह्योपदेष्टार काचे
त्संपादितवन्तो निथितवन्त इत्यथः । किमिति तजाऽ्ह--
उद्ारको तँ भगवन्तोऽयमारुणिः संप्रतीम-
मात्मानं वैश्वानरमध्येति त हन्ताण्याग-
च्छामेति त हाभ्याजग्मुः ॥ २ ॥
9 न
हे भगवन्तः । अरुणसत उद्ाटकनामेदानीं वेश्वानरमात्मानमध्येति।
इक् स्मरण उपास्त इत्यर्थः । यद्वा, इण् गताविति गत्यर्थानां ज्ञानाथं-
त्वादवगच्छतीत्यर्थः । तमुद्धाटकमभ्यागच्छामेति तं हाभ्याजग्मुस्तमभ्या-
गतवन्त इत्यथः ॥ २॥
स॒ह संपाद्थांचकार प्रक्ष्यन्ति मामिमे
महाशाला महाश्रोजियास्तेभ्यो न सवैमिव
प्रतिपत्स्ये हन्ताहमन्यमभ्यनुशासानीति॥२॥
स हो हाटकस्तानागतन्दुषटैते महाशाला महाभोचिया मां वैश्वानरमा-
त्मानं प्रक्ष्यन्ति नाहं तत्सवं प्रतिपद्ये तेभ्यो वक्तु शक्रोमि । अतोऽन्यं तद्-
भिज्ञ कंचिदुपदिशानीत्येवं संपादितवाल्िश्चितवानित्यर्थः ॥ ३५
४४६ रङ्गरामाचुज विरवितभकारिकोपेता- [छ०्र०९सख०११]
तान्होवाच ।
स उदाटक ओपमन्यवादीन्पत्याह । किमिति-
[स क # च क * [९ म
अश्वपतिर्वे भगवन्तोऽयं केकेयः संपरतीममात्मानं
क क
वैश्वानरमध्येति त हन्ताभ्यागच्छामेति ।
केक स्यापत्यं कैकेयः । रिष्टं स्पष्टम्
तर हाभ्याजग्मुः ॥ ४ ॥
तमभ्वपतिमद्ाटकषष्ठास्तेऽभ्यागतवन्त इत्यर्थः ॥ ४ ॥
तेभ्यो ह प्रापेफयः पृथगर्हाणि कारयांचकार ।
प्रापतेभ्यस्तेभ्यो महर्षिभ्यः केकेयः परथक्पुथक्पूजां मृत्येः पुरोहितादि-
भिश्च कारितवान् । | |
स ह प्रातः संजिहान उवाच ।
अन्येद्युः प्रातःकाले स्वभवनं संजिहानस्त्यजन् , स्वमवनाल्िगत्य
तत्समीपमेत्ये ति यावत् । तान्महर्पीचुवारचेत्यर्थः । किमिति तचाऽऽह--
न मे स्तेनो जनपदे न कदयां न मयपो नानादहिताभि-
नाविद्वान्न स्वेरी स्वैरिणी कृतो यक्ष्यमाणो वे भगवन्तीऽ-
हमास्मि यावदेकैकस्मा कवििजे धनं दास्यामि तावद्ध-
गवद््यो दास्यामि वसन्तु भगवन्त इति ॥ ५ ॥
हे मगवन्तः प्रूजाहां मद्धिष्ठिते जनपदे चोरो वा दृनश्यून्यो वा
मद्यपायी वा सत्यां योग्यतारामनाहिताथिदां वेदाध्ययनादि्धुन्यस्ेव-
णको वा परदारगन्ता वा पुंश्च्टी वा, एवमाद्या दुष्टा न सन्तिन
हि तैर्दत्तं घनगुपजीवाभि । अतो मम प्रतियङ्योग्यताऽस्ति । अचिरेणेव
काटेन यागं करिष्यामि । तत्र याग पकेकस्मा कत्विजे यावद्धनं
दास्यामि तावद्धगवद्भ्यः प्रत्येकं दास्यामि तावत्काटमनैव वसन्तु
यागं च पर्यस्त्विति च प्राथितवानित्थंः ¦ मगवता च भाष्यकरता-न
मे स्तेन इत्यादिना यक्ष्यमाणो ह बवे भगवन्तोऽहमस्मीत्यन्तेनाऽऽत्मनो
बतस्थतया प्रतियरहयोग्यतां ज्ञापयन्नेव बह्यविद्धिरपि प्रतिषिद्धस्य
परिहरणीयता विहितस्य कर्तव्यतां च प्रतिज्ञाप्य यावदेकैकस्मा कंल्विजे
धनं दास्यामि ताबद्धगवद्भ्यो दास्यामि वसन्तु भगवन्त इत्यवोचदिति
प्रापितम् ॥ ५ ॥
ख ०प्र०९ख० ११] छान्दोग्योपनिषत् । ७
ते हीचः
त कषयो राजानं प्रत्यचः । किमिति तदाह-
येन दैवार्थेन पुरुषश्वरेत्त हैव वदेदात्मानमेवेमं
वैश्वानर संप्रत्यध्येषि तमेव नो बृहीति ॥६॥
येनार्थन प्रयोजनेन यखयोजनमु दिश्य पुरुष आगच्छति तमेव पुरुषार्थं
तस्य कुर्यात् । समीहितं हि कतेव्यं भवति 1 अस्माकं वैश्वानर आत्मा
जिज्ञासितव्यः । त्वं च तमात्मानमधुनोपास्से । न च ते तज्ज्ञानमपला-
पार्ह तमेव न उपदिश्च न प्रयोजनान्तरमित्यर्थः । विश्वान्नरान्नयतीति
विश्व एनं नरा नयन्तीति वा विश्वानरः । विश्वानर एव वेश्वानरः।
रश्च एव राक्षसः, वय एव वायस इतिवत् ॥ ६ ॥
तान्होवाच भातर्वः प्रतिवक्तास्मीति ।
तेषाममिमानं परिरोभध्य श्वः प्रतिवचनं दास्यामीति मत्वा प्रातः
प्र्रस्य प्रतिवचनं कर्तास्मीत्युवाचेत्यथंः ।
ते ह समित्पाणयः पृदाहि प्रतिचकमिरे ।
तेच राज्ञोऽभिप्रायज्ञाः समिद्धारहस्ता अपरेद्युः परवाह राजानं
रिष्यमावमेत्योपागतवन्तः ।
तान्हानुपनीयेषेतदुवाच ॥ ७ ॥
इति च्छान्दोम्पोपनिषदि पथमप्पाठकस्ये-
कदरः खण्डः ॥ ११॥
राजा त॒ तान्समित्याणीतपयामेति वदतस्त्यक्तस्वजत्यमिमानातु
द्रीक्षय तेषामपदेशयोग्यतां ज्ञात्वाऽब्राह्यणेन न बाह्मण उपनेतव्य इति
शाखार्थं ज्ञात्वा तैः समधितं समिदाद्युपायनमस्वीक्रत्येव मेञयेवेतद्रक्ष्य-
माणमुवाचेत्यर्थः । यत एवं महाज्ञाला महाभ्रोचिया ब्राह्मणाः सन्तो
महाश्चाटत्वाद्यभिमानं हित्वा समिदद्धारहस्ता जातितो हीनं राजानं
विद्याधितयोपजग्मुस्तस्मात्तथाऽन्येर्विद्योपादित्सुमिवितन्यमिव्याख्या-
पिकया सूच्यते ॥ ७॥
इति च्छान्दोग्योपनिषत्मकाशिकायां पश्चमप्रपाठकस्ये
कादृक्षः खण्डः ॥ ११॥
९९८ रद्ररामानुजविरचितप्रकारिकोपेता~ [ग०प्र०९ख०१२]
अथ कैकेयस्तेम्यो वेश्वानरात्मानमुपदि दिष्ठुधिशेषप्रश्नान्यथानुपपत््या
वैश्वानरात्मन्येतैः किंचिञ्ज्ञातं किचिदज्ञातमिति विज्ञाय ज्ञातांशबुभु-
तसया तानेकेकङः पर्टञुपक्रमते । तत्रौपमन्यवं प्रच्छति-
ओपमन्यव कं त्वमात्मानमुपास्स इति
दिवमेव भगवो राजन्निति होवाच ।
हे मगवः, दयुलोकशरीरकं वेश्वानरमहमुपास्स इत्युवाचेत्यर्थः ।
केकेय आह-- ्
न : ॐ
एष वे सुतेजा आत्मा वश्वानर यं त्वमात्मानमुपास्से ।
यं॑दयुलोकावच्छिन्नं वैश्वानरमात्मानं त्वमुपास्से, एष वैश्वानर
आत्मा सुतेजाः होभनं तेजो यस्य स सुतेजाः । द्युलोको हि सुयं-
चन्द्रादितेजोयुक्ततया सुतेजा भवति । यतश्च दुलोकावच्छिन्नवैश्वानर
आत्मा त्वयोपास्यमानः सुतेजस्त्वशुणयोगन सतेजोनामा वैश्वानरः ।
तस्मात्तव सुतं परसुतमाशुतं कुले दृश्यते ॥ ३ ॥
अचर सुतप्रस्तातशब्दा एकाहाहीनसचकमंगताभिषवणपराः सुत
राब्द्वत्वसाम्यात् । सुतेजस्त्वोपासनायाः सतादिफलकत्वोपपत्तिः॥ १॥
अत्स्यन्नं पश्यसि भियम्।
तदुपासनावमवेनान्नं लौकिकं मोग्यमनुमवसि पियं पुत्रादिकं च
पह्यसीत्यर्थः । एवमन्योऽपि यस्त्वमिव त्वदुपास्यवेश्वानरसमुपास्ते सोऽपि
त मिवान्नादनपियदरशनवह्यवर्चसशालिसतानवांश्च मवतीत्याह-
अत्य्नं पश्यति भियं भवत्यस्य ब्रह्मदचंस
कुे य एतमेवमात्मानं वैश्वानरमुपास्ते ।
उक्तोऽर्थः । एवं तदुक्तमथमङ्खीकुर्वन्निव एटदशनेन तमभिमुखीकृत्य
तत्र वक्तव्यमंशयुपदिशति-
मूर्धा त्वेष आत्मन इति होवाच मूर्धा ते
व्यपतिष्ययन्मां नाऽऽगमिष्य इति ॥२॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि पञ्चमप्रपाठकस्य
द्वादशः खण्डः ॥३२॥
[गअश्प्र०९सख ०१३ छान्दोग्योपनिषत् । ` ४४२
त्वया वैश्वानरबुद्धयोपास्यमान एष द्युलोकः परिच्छिन्न आत्मनो
वैश्वानरस्याऽऽव्मनो मूध!ऽवयवभूतो न तु सएव वैश्वानर आत्मा । पत-
दथानणया्थ तव मत्परम प नागमने त्र वश्वानरव्पम्चदूपावयकयत
द्यलोके क्रत्प्वेश्वानरबुद्धि छुदतस्तव विपरीतविद्यावक्लाद्नथंः स्यात् ।
अतः साष्वकार्घीयतो मामागतोऽसीत्यभिप्रायः ॥२॥
इति च्छान्दोग्योपनिषत्पकाशिकायां पञ्चमप्रपाठकस्य
द्रादशः खण्डः ॥ १२॥
अथ होवाच सत्ययन्नं पौलुषिं पभराची-
नयोग्य कं वमात्मानमपास्म्र इति।
प्रा्ीनयोग्येति सत्ययज्ञस्य नामान्तरम् ।
चच न, क
आदित्यमेव भगवा राजन्निति होवाचैष वे विश्व-
खूप आत्मा वैश्वानरो यं तरमात्मानमुपाश्से
तस्मात्तव बहु विश्वरूपं कृले इश्यते ॥ १ ॥
पवृत्तोऽश्वतरीरथो दासीनिष्काऽत्स्यच्ं पश्यसि मिय-
मत्यन्नं पश्यति भियं भवत्यस्य बह्मध्च॑सं कटे य एत-
मेवमात्मानं वैश्वानरमुपास्ते चक्षुषेतदात्मन इति
होवाचाऽन्धो भविष्ययन्मां नाऽऽगसिष्य इति ॥२॥
इति च्छान्दाग्योपनिषदि पश्चमप्रपाठकस्य
चयोदशः खण्डः ॥ १२॥
रूप्यत इति रूपं विश्वं रूपं प्रकाइयं यस्य स विश्वरूपः । आदि-
त्यस्य विश्वप्रकाशकत्वा द्विश्वरूपत्वम् । एतदुपासनात्तव कुले बहू विश्व.
रूप विश्वप्रकाककं पुचरत्नादिके दुहयते । अश्वतरी भियुक्तो रथोऽश्वत-
रारथः । प्रवृत्तस्त्वामनुवृत्तः । दासीभियुक्तो निष्को हारः । दासींनिष्क-
स्त्वामनुप्रवृत्तः । शिष्टं पएरवंवत् ॥ २॥
इति च्छान्दोग्योपनिषत्मकाशशिकायां पञ्चमप्रपाठकस्य
जयोदाः खण्डः ॥ १३ ॥
१) ५
४५० रङ्घरामानुज विरचितपरकाशिकोपेता- [ग०प्०९सख ०१९]
अथ होवाचेन्दयुच्नं भाषेयं वेयाघपय कं त्वमा-
त्मानमुपास्स इति वायुमेव भगवो राजन्निति
होवाचैष वै पृथग्यरत्माऽऽत्मा वैश्वानरो यं वमा-
त्मानमुपास्से तस्माच्ां पृथग्बलय आय-
यन्ति पथय्रथग्रेणयोऽनुयन्ति ॥ १ ॥
अत्स्यन्न पश्यसि भियम्यन्नं पश्यति मियं भव-
त्यस्य बह्मवचैसं कुले य एतमेवमात्मानं वैश्वानर-
मुपास्ते प्राणस्त्वेष आत्मन इति होवाच प्राणस्त
उदक्रमिष्ययन्मां नाऽऽगमिष्य इतिं ॥ २ 1
इति च्छान्दोग्योपनिषदि पञ्चमप्रपाठकस्य
चतुशः खण्डः ॥ १४ ॥
[परीमणि
वायोविविधगतिस्वभावत्वास्पथग्वतत्मत्वम् । त्वां प्रथङ्नानादिक्स्था
वच्रान्नादिलक्षणा बलय आययन्त्यागच्छन्ति रथपङ्कयोऽपि त्वामनु.
यान्ति॥१॥२॥
इति च्छान्दोग्योपनिषस्मकाशिकाखां पञ्चमप्रपाठकस्य
चतुदंशः खण्डः ॥ १४ ॥
अथ होवाच जन शाकंराक्ष्य कं त्वमात्मानमु-
पास्स इत्याकाशमेव भगवो राजनिति होव-
चैष पै बहुरु आत्मा वैश्वानरो यं वमात्ानमु-
पास्से तस्माच बहुटोऽसि परजय। च धनेन ३॥३॥
अत्स्यन्नं पश्यसि परियमत्यन्नं पश्यति भियं भव-
त्यस्य ब्रह्मवर्चसं कुठे य एतमेवमात्मानं वैश्वानर-
[अ०प्र०९ख०१६] छान्दोग्योपनिषत् । ४५९
मुपास्ते संदेहस्त्वेष आत्मन इति होवाच
संदेहस्ते व्यशीयंयन्मां नाऽऽगमिष्य इति ॥ २ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि पञ्चमभरषाठकस्य
पञ्चदशः खण्डः ॥ १५ ॥
भूतान्तरेभ्य आकाशस्य महच्वाद्ृहुलत्वम् । संदेहो मध्यकायः । मध्य
कायो ह्युत्तरापरकाययोः क्रानुभविष्ट इति संदिद्यमानत्वात्संदेह इत्यु-
च्यते । व्यकी्यद्विक्षीणोऽम षिष्यत् । शिष्टं स्पष्टम् ॥ १॥ २॥
इति चछान्दोग्योपनिषत्पकाशिकायां पश्चमप्रपाठकस्य
पथ्चदडाः खण्डः ॥ १५ ॥
अथ होवाच वुडिलमाश्वतराभ्वि वैयाघ्रपय कं
त्वमात्मानमुपास्स इत्यप एव भगवो राजनिति
होवाचैष बे रयिरात्मा वैश्वानरो यं व्वमा-
त्मानमुपास्से तस्मा रयिमान्पुष्ठिमानसि ॥ १ ॥
अस्स्यत्ने पश्यसि भियसत्यन्नं पश्यति भियं
भवत्यस्य बह्यर्च॑सं कटे य एतमेवमात्मानं
वैश्वानरमुपास्ते बस्तिस्त्वेष आत्मनं इति सेवाच
वस्तिस्ते व्यभेत्स्ययन्मां नाऽऽगभिष्य इति ॥ २॥
इति च्छान्दोम्योपनिषदि पश्चमपरपाठकस्य
पोडशः खण्डः ॥ १६ ॥
अपां बवेगत्वाद्रयित्वम् । विसगश्छान्दसः। धनपासिहेतुलाद्रा राधित्वं
रथिमान्धनवानित्यर्थः । बस्तिमंचस्थानं शिष्टं स्पशम् ॥१॥२॥.
इति चछान्दोग्योपनिषत्पकाशिकायां पथ्चमप्रपाठकस्य
षोडशः खण्डः ॥ १६ ॥
1) ण
४५२ रङ्गरामाघुजविरचितप्रकारशिकोपेता- [अ ०प्र०५ख ५०१८]
अथ हावाचोद्ालकमारुणिं गोतम कं समात्मान-
म॒पास्स इति एथिवीमेव भगवो राजन्निति होवाचैष
वै प्रतिष्ठाऽऽत्मा रदेश्वानरो यं त्वमात्मानमुपस्स
तस्मासं प्रतिष्ठितोऽसि प्रजया च पशुभिश्च ॥ ३॥
अत्स्यन्नं पश्यसि भियमस्यन्नं पश्यति भियं भव-
त्यस्य बह्मवर्चसं के य एतमेवमात्मानं वेश्वानर-
मुपास्ते पादौ वेतावात्मन इति होवा पादो
ते व्यम्ास्येतां यन्मां नाऽऽगमिष्य इति ॥ २॥
इति च्छान्डोग्योपनिषादे प्चमप्रपाठकस्य
सप्तदशः खण्डः ॥ ३७॥
प्राण्याधारत्वाव्पयिव्याः प्रतिष्ठाव्वम् । प्यम्छास्येतां म्टानो श्छथा-
वभविष्यतां शिष्टं स्पष्टम् ५ १॥२॥
इति च्छादोग्योपनिषत्प्रकाष्िकायां पञ्चिमप्रपाठकस्य
सप्तदृशः खण्डः ॥ १५॥
=
तब्हवाच ।
अथ राजा तानुषीन्पुनरुवाचेत्यथंः ।
न न + (कक
एते वे खलु युयं पृथभिवेममा-
न. व (= थ
त्मा वश्वानर विद्ाःक्ाऽन्मत्य।
एतादुक्षा यूयमिमं वैभ्वानरमात्मानं प्रथगिव विद्वांसो भिन्नमिन्नतयो-
पामीनास्तदानुख्ष्ेण लो क्िकं भोगमदुमवथ । पूव॑चत्स्यन्नं परयसी ति
प्रतिपुरुषदुक्तस्यात्रा्थेति बहुवचनेन निरदैश्ञः । अचान्नमल्थेत्येतसियं
पर्यथेत्यस्दाप्युपटक्षणम् ।
यस्त्वेतमेवं प्रदेशमाजमभिदिमानमात्मान ॥
ख ०प्र०५ख०१८ छान्दोग्यो पनिषत् । ४१५
वैश्वानरमुपास्ते स सर्वेषु छोकेषु सर्वेषु
भूतेषु सवेष्वात्मस्वन्नमत्ति ॥ १ ॥
स्वाभिव्याप्ततया विगतमानं विश्वेषां नराणां नेतारमेतमात्मानं
प्रादेश्मा्ं युलोकादिपरदेशसंबन्धिनी प्रादेशी । प्रादेशी मात्रा यस्यतं
दयुप्रमुतिप्रदेरापरिच्छिन्चं य उपास्ते स सवंटोकस्वंभूतसकवात्मवतिबह्य-
खूपमन्नमत्ति । अनुभवतीत्यर्थः । अनेन वेश्वानरोपासनस्य बह्यपास्षि-
फलकत्वमुक्तं मवति । मगवता माष्यक्रुता-- सर्वेषु लोकेषु सर्वेषु
भूतेषु सर्वेष्वात्मसु च वर्तमानं यदन्नं भोग्यं तदत्ति! सवं बर्तमानं
स्वयमेवानवधिका विकशयानन्द्बह्यानुभवति । यज्ञ॒ सर्वैः कर्मवश्यैरा-
त्मभिः प्रत्येकमनन्यसाघारणमन्न भज्यते तन्पुमुष्चुभिस्त्याज्यत्वादिह न
गृह्यत इति भाषितम् । अत ‹ भरादेरामाच्नमिव हवे देवाः सुविदिता
अआभेसंपन्नास्तथान्रुव एतान्वक्ष्याभि यथा प्रादेक्माच्रमेवाभिसंपाद्-
पिष्यामीति । स हौवाच । मू्धानमुपदिशन्चुषाचैष वा अतिष्ठा वैश्वा-
नर इति । चक्षुषी उपदिंङाज्ञवाचेष वे सुतेजा वैश्वानर इति । नासिके
उपदिशश्चुवाचेष वै प्रथग्वत्माऽऽ्मा वैश्वानर इति । मुख्यमाकाशघ्रुप-
दिशच्चुबाचेष वै बहुलो वैश्वानर इति । मुख्या अप उपदिश्चुवाचेष वे
रपिर्वैश्वानर इति । चव्रकमुपरिदान्चुवाचेष वै प्रतिष्ठा वैश्वानर इति
[ शत० १०।६।१।१०। ११ ] इति वाजसनेयकोक्तमूरधचुबुकान्त-
राटप्रति्टितत्वलम्यं प्रादेक्माचस्वं नोपजीव्यं द्युप्रभुतिप्रदेकणसंबन्धित्व-
माचस्य योगिकाथंस्य प्रकरणतः प्रतीतेः । उक्तं च व्यासार्येः स्ववेदा-
न्तप्रत्ययाधिकरणे--यस्त्वेतमिति न बाजसनेधिकोक्तानुबादः, स्वशा-
खावाक्य एव पूवप्रतिपादितिस्यानुवादेन फटसमपंकत्वोंपपत्तेरिति ।
न चापारेच्छिसस्य परस्य व्ह्मणो दयुप्रमुतिपृथिव्यन्तप्रदेशसबन्धिन्या
माचया कथं पररिच्छिन्नत्वभिति चोदनीयश् । परिच्छिन्नत्वे बुद्धिसौकर्य-
लक्षणामिष्यक्तेः संभवात् । सूरितं च ' अभिव्यक्तरित्यारइमरथ्यः `
[ ब० सू० १।२। २९ ] इति। बुद्धिसौकर्यलक्चषणामिष्यक्तेर्हैतोरभि-
विमानस्यापि बह्यणः प्रपदक्ञमाचतव्वमुपदिश्चत इत्यारमरभ्य आचार्यो
न्यत इति सूल्ला्थः । अभि यदत्यर्थं परिच्छिन्नत्वोपदेशेऽपि प्र्धपरमृत्य-
वयविरोषेः पुरुषविधत्वं परस्य वह्मणः किमथंमिति न चोदनीयं
तथोपासनाथंत्वात् ! खचितं च ‹ अदुस्शूतेबादारिः ` [ ब० सु १।
४९५४ रङ्करामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [अश०प्र०९सख०१८]
२। ३० | इति । अनुस्म्रतिरुपासनम् । अनुस्प्रते्हतोः पुरुषविधत्वनि-
खूपणमिति बादुरिराचायां मन्यत इति सृचार्थंः॥१॥
अथ प्राणाहूत्याधारत्वतिषिधाथित्वपरिकल्पितजाठरायिशरीरकद्यु-
मूधत्वादिविशिष्टात्ममाविते स्वशरीरे कियमाणप्राणादयाहूतिभिरईश्वान-
रावेयानेष्टन परमात्मा समाराधनीय इति प्रतिपादयति-
तस्य ह वा एतस्याऽऽतमना वैश्वानरस्य
ूर्थेव सुतेनाश्वकुरविश्वरूपः प्राणः पृथग्व््मा
संदेहो बहुखो बस्तिरेव रयिः पृथिष्येव
पादावुर एव वेदिर्टोमानि बहदं गाहपत्यो
मनोऽन्वाहार्यपचन आस्यमाहवनीयः ॥ २॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि प््चमप्रपाठकस्या-
एटादशः खण्डः ॥ १८ ॥
एतस्याऽऽत्मन उपासकस्याऽऽत्मनो प्रर्धैव तस्य वैश्वानरस्य ^ मूर्धा
त्वेष आत्मनः ` [ छा० ५। १२। २] इति वैभ्वानरात्ममूधत्वेन
नाद्ष्टः सुतेजा इत्यथः । न चाच तस्य हइ वा एतस्येति पदयोः सामा-
नाधकरण्ययवास्तु न स्वेतस्येति शब्दस्योपासकपरामर्दित्वमिति शङ
क्यष् । उर एव वोदारत्याङाबुपासकोरः्परायकशंस्यावरयमावात् । मर्ध
वत्यजप्युपाकस्य श्रूधव पराग्रृहयते । तस्पादेतस्येति शब्दस्योपासकपर-
त्वव सिद्धम् । इह 1हे मगदता माष्यकता (आसनम्ति चः [ बश०्स्रु०
१।२।३२ | इति चछचम्यास्याने--एवं परुषं दयमर्धत्वादिविशिष्टं वैश्वा-
नरमास्मन्चपासकशरारे पाणाह्त्याधारत्वायाऽऽमनन्ति च ˆ तस्य हवा
एतस्याऽऽत्मनां वन्वानरस्य प्रधव सुतेजाः ` [ छा०4 । १८ । २]
इत्यादना । अयमथः--“यस्त्वेतमेवं परादेशभाचमभिविमानमाव्मानं
वश्वानरथुपास्ते . [ छा०५। १८ । १ ] इति ैलोक्यज्ञरीरकस्य
पस्मात्मना वश्वानरस्यापास्नं विधाय स्वेषु लोकेष्वित्यादिना बह्यप्रा-
तफलमुपद्रयास्ववोपासनस्याङ्गभूतं प्राणाथिहोचे तस्य ह वा पत-
स्यत्यादृनापादृशाति । यः पृवेमुपास्यतयोपदिष्टो वेश्वानरस्तस्यावयवभ-
तान्द्स्वादत्याईन्छतेजाविश्वरूपादिनामघेयानुपासकशरीरे मरधादिपा-
कन्तु सपाद्यात्ं । मूषव सुतेजा उपासकस्य मर्धेव परमात्ममधंमता
छा ०प्र०९ख०१९] छान्दोग्योपनिषत् । ४५८
दौरिव्यर्थः । चष्ठुर्बिभ्वरूपः । आदित्य इत्यर्थः । प्राणः प्रथग्वत्मां ।
वायुरित्यर्थः । संदेहो बहुलः 1 उपासकस्य मध्यकाय एव परमात्ममध्य-
कायमूताकाज्ञ इत्यर्थः । बरितिरेव रयिः । अस्व बस्तिरेव तद्वय-
चमूता आप इत्यर्थः । प्रथिव्येव पादौ । अस्य पादाव तत्पा-
ठ्भूता परथिवीत्यथंः । एवमुपासकस्य शरीरे परमात्मानं बेटोक्यशरी-
रकं वेश्वानरं संनिहितमनुसंधाय स्वकीयान्युरोलोमहदयमनआस्यानिं
प्राणाहूत्याधारस्य परमात्मनो वेणश्वानरस्य वेदिवर्हिर्गाहपत्यान्वाहा-
यंपचनाहवनीयानयिहोचोपकरणमूतान्परिकल्प्य प्राणाहुतेश्चाथिहोचव्वं
परिकत्प्येवंविधेन प्राणाथिहौतेण परमात्मानं वेश्वानरमाराधयेदिति
उर एव वेदि्टोधानि बर्हहदयं गाहपत्यः ` इत्यादिनोपदिरयत इति
भाषेतम् । उरःप्रमृतानां वद्ययादेत्वापदेशश्च प्ाणाहूतेरायेहोचत्सप-
स्यथ इति संपत्तरिति जेमिनिस्तथा हि दशयति' | ब० सू° १।२।३ |
इति सूचितम् । सय इदमविद्रानशिहोचं जहोति ` [छा० ५२५४१]
इति दरशितायिहोचत्वसंपततेहेतोर्वेद्या दित्वोपदेश्च इति जेमिमिम॑न्यत
इति सघ्रार्थः । हदयं गाहेपत्यः । हदयकमलाव च्छिन्नजाठराथि्गाहं
पत्यः । मनोऽन्वाहायंपचनः । मनइन्दियावच्छिन्नजाठराथिदंस्षिणाथिः ।
आस्यमाहवनीयः । आस्यावच्छिन्नजाठरायिराहवनीय इत्यर्थः 1 गाह॑-
पत्यादिपरिकल्पनस्य सजातीयजाठर एवोचितत्वाद्रश्वानरस्य हृदयादि.
स्थस्यायिजयकल्पनं क्रियत इति भाषितत्वाचोक्त एवाथः । अचर च
हद्यादिशब्डास्तद्व च्छिन्नजाठराेशारीरकपरमात्मप्यन्ता इति दृष्ट
व्यम् । २॥
इति च्छान्दोग्योपनिषत्मकाहिकायां पञ्चमप्रपाठकस्याश्टा-
दशाः खण्डः ॥ १८ ॥
तयद्धकतं प्रथममागच्छन्तद्धोमीयम् ।
तत्तस्य पुंसो यद्भक्तं यदन्नं मोजनक्राले प्रथमत जागच्छेत्तद्धोमीयं
गेमस्राधनं तेन होतव्य मित्यर्थः ।
स थां प्रथमामाहुतिं जुहुयात्तां नुहुया-
त्राणाय स्वाहेति प्राणस्त॒प्यति ॥ १ ॥
पाणाय स्वाहेति प्रथमायामाहूतौ हतायां प्राणस्तरप्यतीत्यथंः ॥ १ ॥
४५६ ` रद्धरामामुजविरवितप्रकारिकोपेता- [ग ०प्र९ ००२०]
प्राणे तुष्यति चक्षुस्तृप्यति चक्षुषि तृष्यत्या-
दित्पस्तृप्यत्थादित्ये तृप्ति बोस्तृप्यति दिवि
तृप्यन्त्यां यक्िच योध्वाऽऽदित्यश्वाधितिष्ठत-
स्तत्तप्यति तस्यानु तृं तृप्यति प्रजया पशु-
भिरनाधेन तेजसा बह्मवच॑सेनेति ।॥ २ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि पञ्चमप्रपाठकस्येकोन-
विंशः खण्डः ॥ १९॥
एवं प्राणे तृप्ते सति क्रमाच्चक्षुरादित्यां द्योश्च तुष्यन्ति । ततश्च
द्व्वादित्याभ्यामापिष्ेतं वस्तुजातं च तृष्यतीत्यथंः । तस्मिन्सर्षसिमि-
४ ^ भः
स्तृपे तस्य तुसिमदु प्रजापश्वादिनिरहोताऽपि तृष्यतीत्व्थः । अच प्राण-
चक्षुरादिशब्दास्तत्तदामिमानिर्वतापरा अचेतनानां तृतेरद्मवादिति।
एवमुत्तरवापि द्रव्यम् ॥ १॥२५
इति च्छान्दोग्योपनिपलका शिक्षायां पश्धमप्रपाठकस्यैको-
नविराः खण्डः ॥ १९ ॥
अथ यां तीरया जुहुयां जुहूयाद्-
व्यानाय स्वाहेति व्यानस्तृप्यति ॥ १ ॥
व्याने तृप्यति शरभे तृप्यति श्रोत्र तुप्यति
चन्दमास्तुप्यति चन्दसासि तृप्यति दिशस्तु
प्यन्ति दिक्षु तृप्यन्तीषु यत्किच दिशश्च चन्द
माश्वाधितिष्ठन्ति तत्तृप्यति तस्यानु तृषं तृप्यति
परजया पशुभिरनायेन तेजसा बह्यवर्च॑सेनेति ।
दात च्छन्दम्पपार्नषाद् पश्चमप्रपाठकस्य्
वशः खण्डः ॥ २०॥
[ख ०प्र०५ख०२२. छान्दोग्योपमिषत् । ९८१.
अथ यां तृतीयां जुहुयात्तां जुहुथाद-
पानाय स्वाहेत्यपानस्तप्यति।॥ १ ॥
अपाने तृप्यति वाक्तृप्यति वाचि त॒प्यन्त्या-
म्चिस्तुप्यत्यघ्रो तृप्यति पृथिवी तृप्यति पृथिव्यां
तृप्यन्त्यां यत्किच पृथिवी चाथिश्वाधितिष्ठ-
तस्तत्तप्यति तस्यानु तृिं वृष्यति भरजया
पशुभिरन्नयेन तेनसा बह्यवर्चसेनेति ।
इति च्छान्दोग्योपनिषदि पञ्चमप्रपाठकंस्ये-
केविंशः खण्डः ॥ २१ ॥
अथ यां चतुर्था जुहुयात्तां जुहुयात्स-
मानाय स्वाहेति समानस्तरप्यति ॥ १॥
समाने तृप्यति मनस्तृप्यति मनसि तृष्यति
पजंन्यस्तृप्यति पजन्ये तृप्यति वियुत्तप्यति
वियुति तृप्यन्त्यां यक्किच वियु पर्जन्यश्वा-
धिविष्ठतस्तत्तुप्याति तस्यानु तृर्धिं तृप्यति
प्रजया पशुभिरनायेन तेजसा बह्मयवच॑सेनेति।
इति च्छान्दोग्योपनिषदि प्चमप्रपाठकस्य द्वाविंशः
खण्डः ॥ २२॥
अथ यां पञ्चमीं जुहयात्तां जहुयाददा-
नाय स्वाहित्युदानस्त्रप्यति ॥ १ ॥
उदाने तप्यति त्वक्तृप्यति त्वचि तृप्यन्त्यां
वायुस्तृप्यति वायो -तृप्यत्याकाशस्वृप्यव्या-
५ [4
४५८ रङ्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [शश्प्र०९ख०२४]
काशे तृप्यति यक्किच वायुश्वाऽऽकाशश्वा-
पितिष्ठतस्तत्तप्यतिं तस्थानु तृं वृष्यति
प्रजया पशुभिरन्नायेन तेजसा बह्मवर्चसेनेति ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि पञ्चमप्रपाठकस्य चयो
विंशः खण्डः ॥ २३॥
१.
बह्मवचसेन तेजसा वृत्ताध्यथननिपित्ततेजसेत्यर्थः ॥ २० ॥ २१॥
॥ २२ ॥ २३ ॥
इति च्छन्दोग्योपनिषत्पकाशिकायां पञश्चमप्रपाठटकस्य
चयोविंश्चः खण्डः ॥ २३ ॥
स य इदमविद्रानभिहोतरं जुहोति ।
उरःप्रमृतीनामथहोत्रोपकरणवेद्यादितामजानन्यः प्राणाथिहोचमनु-
तिष्ठतीत्यथंः ।
यथाऽङ्ारानपोद्य भस्मनि जुहुयात्ाटक्त्स्यात् ॥ १ ॥
तदनुष्ठानं मस्माहुतिसमानं स्यादित्यर्थः । निष्फलमिति यावत् ॥१॥
अथ य एतदेवं विद्वानों जुहोति तस्य सर्वेषु
लोकेषु सर्वेषु भूतेषु सर्वेष्वात्मसु हृतं भवति ॥ २॥
सवस्मिकभगवदाराधनेन सवंमाराधितं भवतीति हूतप्रकर्षोक्तिः॥२॥
तयथेषीकातूटमभरो प्रोतं प्रदूयेतेव <
हास्य सर्वे पाप्मानः प्रदूयन्ते य
एतदेवं विदानशिहोजरं जहति ॥३॥
इषीकाया मुखान्तर्व॑तितणविरोषस्य तलमयौ प्रक्षिप्तं सयो दह्यत एवं
सवाणि पापान्येतादृशविदापूर्वकप्राणाधिहोचानुष्ठानेन दग्धानि मव-
न्तीत्यथं; । बह्मोपासनफटस्य सर्वपापप्रदाहस्य प्राणायिहोते कीर्तन-
[छा०प्र०५ख०२४] छान्दोग्योपनिषत् ) ४५९
मङ्किफटेनाङ्गस्य स्तुत्यर्थम् । ततश्चानेनापि पराणा्िहोचस्य वैश्वानर-
विद्याङ्कत्वं ज्ञापितं मवति ॥ ३॥
वेश्वानरविद्ां स्तोति-
तस्माड् हेवं विययपि चण्डाटायोच्छिष्ठं प्रयच्छ-
दात्मनि हैवास्य तदैश्वानरे हृत स्यादिति ।
उच्छिषटप्रदानायोग्याय चण्डालायोच्छिष्टभदानमपि वश्वानर आत्म.
न्यन्नं जुहोमीति बुद्धयाऽनु्ितत्वान्नाधर्माय भवतीत्यथः ।
तदेष श्टोकः ।
तदुक्तभाणाथिहोजविषय एष श्टोकः श्रूयत इत्यथः ॥ ४ ॥
यथेह श्चयिता बाटा मातरं पयंपास्षत एव सर्वाणि
भूतान्यभिहोत्रमुपास्षत इत्यिहोजमुपास्तत इति ॥५॥
इति च्छन्दोग्योपनिषदि पञ्चमपरपाठकस्य
चतुर्थंशः खण्डः ॥ २४॥
(भ वि क क ई
दातं च्न्दाग्पाप।नषाद् पच्च: प्रपाढ्कः
समाप्तः ॥ ~ ॥
यथा बुभुक्षिता बालाः कदा माताऽन्नं प्रयच्छतीति मातरं परित उपा-
सत एवं सवणे भूतान्येवं विदः प्राणि चमुपास्तत इति विदुषः प्राणा.
यिहोचस्तुत्यर्थोऽयं श्टोक इत्यथः । द्धिरुक्तिरध्यायसमाप्त्यथां । एतर्ख-
ण्डान्तर्गतवाक्यबिषयकमधिकरणभशुपन्यस्यते समन्वयाध्याये--' यस्त्वे-
तमेव प्रादेक्ञमाचसमिविमानमात्मानं देश्वानरमुपास्ते' [छा० ५।१८।१|
इत्यन्न श्रतस्य वैश्वानरशब्दस्य नार्थो निणेतुं शक्यः । (अयमिर्वश्वा-
नरो योऽयमन्तः पुरुषे येनेदमन्नं पच्यते [० ५।९।१] इति वेभ्वानरश-
ब्दस्य जाठराय्यावपि प्रयोगदर्शनात् । ' विश्वस्मा अथिं भुवनाय देवा
वश्वानर केतुमह्वामकृण्वन्' [० सं ° १०।८८।१२] इति मूततुतीयेऽपि
प्रयोगदर्शनात् ° वैश्वानरस्य सुमतौ स्याम राजा हिकं भवनानाम-
भिश्रीः; ` [० सं० १।९८।१] इति देवतायामपि प्रयोगद्ङनात् "तदाः
४६० रङ्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- (ग°प्र०९ख०२४]
2.
त्मन्येवाय्री वेभ्वानरे प्रास्यतिः स एष वैश्वानरो विश्वपः प्राणोऽयि-
रुद्यते [प० १।५] इति परमात्मन्यपि प्रयोगदशनान्नाथों निर्णेतं शस्य
इति पूवपक्षे प्राप्त उच्यत-षिश्वानरः साधारणशब्दविरोषात् ` [ब० सु
।२। २४] वैश्वानरः परमात्मा साधारणस्य वैश्वानरशब्दस्य परवह्या-
साधारणे: को न आत्मा के ह्यः [छा० ५।१११] ‹ सर्वेषु लोकेष
सवेषु भूतेषु सवष्वातस्वन्नमत्ति' [छा० ५।१८।१] तद्यथेषीकातलमय्
पोते प्रहूयतव> हास्य स्वे पाप्मानः प्हूयन्ते ` [ छा० ५।२४।३ ] इति
वाक्यश्रुतात्मत्वबह्यत्व बह्यप्राधिफलकोपासनविषयत्वसर्वपापग्रदाहक-
त्वादधभावरोष्यमाणत्वात्। स्मयमाणमनुमानं स्यादिति [बण्सू०१।२
२५. | ˆ अथिभूधां चष्चुषी चन्द्रसूर्यौ दिशः भोते बाणग्िवृताश्च वेदाः
वायुः प्राणां हृद्यं विश्वमस्य पद्धयां परथिवी ह्येष सवंमतान्तरात्मा
[ञु० २।१।४] इत्यथवंणादिषु परमात्मसंबन्धितया निर्दिष्टं रूपमस्यां
विद्यायां तद्दुमिति स्मर्यमाणं प्रत्यभिज्ञायमानं वैश्वानरस्य परमात्म-
र्व ऽनुमान ज्ञापके स्यादेत्यथंः। अथिरिह शलाकः । असौ वाव
लाका गातमाथेः ` [छा० ५।४।१] इत्याद्श्चतेः शब्दादिभ्योऽन्तःप-
1तष्टानाच नाते चेन्न तथा दु्टश्युपदेशादसमवाप्परूषसपि चेनमधीयते
[१।२२६ | अधिरहस्वे दैष्दानरपकरणे स एवोऽयरैश्वानसो यत्परुषः
रातप० वा० १०।६।१।११ | इति वेन्वानरशब्दुसमानाधिकरणाथिशब्द्
वणादभ्त्रयपारकल्पनप्राणाहुत्याधारत्वरूपजाठराध्िलिक्गाच । वाज-
सनयक-'स यां हंतमवमथिं वैश्वानरं पुरुषविधं पुरुषेऽन्तःप्रतिष्ठितं वेद्
[श०्पण०्वा० १०।६।१।११] इति पुरूषान्तःपरतिष्ितत्वभ्रवणाच्च जाठर
एव भवितुमहतीति चेन्न । परमात्मलिङ्खननामिह सच्वेनाभरशब्दालेङ्खानां
तच्छर(रकपरमात्मोपास्रनपरतयासप्युपपत्तेः । तथा ह्ययपदेशात् ।
तथापासनस्यो पादृषटत्वादित्यथंः । तेैलोक्यशरीरकत्वादीनां च परमात्म-
धमाणा जाठरे समवात् । वाजप्तनयके-'स एपोऽिर्धेश्वानसे यत्परुष
[श ०्प०्वा० १०।६।१।११] इति पुरुपशब्डभवणात् ।
मगवानात शब्डाऽय तथा पुरुष इत्यप ।
नर्पवाषा च वतत वाञ्खद्षे सनातनं ॥
इति निरूपाधिकपुरुषत्वस्यान्यत्रासंमवाद चेतने जाठराग्नौ सर्वात्म
नाऽपघमवान्न जाठरािः । “अत एव न देवता सूतं चः [ब०सू०१ । २।
शः
२७ | । उक्तरेव हेतुभिर्भूतततीयदेवताविशशेषयोरपि न प्रसाक्तारेत्यथः।
©
[खा °प्र०५स ०२४] छान्दग्ग्योपनिषत् । ४६१
एवं सूच्कारोऽगिचयपरिकल्पनारिजाठराग्न्याययनन्यथासिद्धटिङ्केः शरा
णस्तथाऽनुगमात् ` [ ब० सू० ?। १। २८ ] इत्यधिकरणोक्तन्यायेन
जाठरा्थिविशिष्टः परमात्मैवेहोपास्य इति तथा हश्यपदेशादिति सूच्र-
खण्डन सिद्धान्तमाविष्करत्य लिङ्ान्यथासिद्धि संभावयतो जैमिनेर-
यिशब्दनिबाहप्रकारं दृशंयति-'साक्षाद्यविरोधं जमिनिः ' [ बभ्सू०
१।२।२८ | । मामुपास्स्व प्राणोऽस्मि प्रज्ञात्मेत्यादिशबष्दवद यथिशब्दस्याप-
यवसानवृच्या न तच्छरीरकपरमात्मपरत्वमाभ्रयणीयम् । अयं नयती-
त्यथिरिति योगब्युव्पत्याऽथिङब्दस्या व्यव धानमन्तरेण साक्षादेवाभि-
राब्दस्य परमात्मपरत्वसंभवं जैमिनिराचार्यो मन्यते । अचर ष्यासार्यैः-
अथिषिङ्धे विध्यमानेऽधिशब्दस्यापर्यवसानवृस्याऽथिशरीरकपरमात्मपर-
त्वमेवो चितं ताहशानन्यथासिद्ध लि ङ्कशाहित्यस्थटेऽयमपि न्यायोऽस्तीति
व्युत्पादनार्थमिहैतइपन्यस्तं न तु प्रक्रुतोपयुक्ततयेत्युक्तम् । (अभिव्यक्ते-
रित्यारमरथ्यः ` [ ब० सू० १।२।२९] । ' अनुस्मृतेर्बाद्रिः ` [ ब० सू०
१।२।३० ] । संपत्तेरिति जेभिनिस्तथा हि दुर्शयति ` [ बभ्सू० १।२
३१ ] । आमनन्ति चैनमस्मिन् ` [ ज ०सू०१।२।६२ ] इति चत्वार्यपि
सूत्राणि पएरवे् व्याख्यातानि । अतो वैश्वानरः परमात्मेति स्थितम् ॥१॥
तथा गुणोंपसंहारपादे दयमू्धादिव्यस्तोपासनेष्वो पमन्यवादिभिसक्तेषु
अच्यन्नं परयति परियं भवत्यस्य बह्मवर्चसं कुषे य एतमेवमात्मानं वैश्वा-
नरमुपास्ते ` [ छा ०५।१२।२ | इति व्यस्तोपासनेषु फटश्रवणाद्यस्तोपा-
सनमेव प्रामाणिकम् । ' यस्त्वेतमेवं प्रादेश्माचममिविमानमात्मानं
वेश्वानरमुपास्ते स सर्वेषु लोकेषु सर्वेषु भूतेषु सर्वेष्वात्मस्वन्नमत्ति `
[ छा०५।१८१ ] इति व्यस्तोपासनसमुदायानुवाद् एव न तु समस्तो-
पासनविधिः । अथवाऽनेन वाक्येन समस्तो पासनमपि विधीयतेऽतो
द्रयमपि प्रामाणिकम् । अल्पफलाथिभिव्यंस्तोपासनं कर्तव्यमिति पूर्वं
पक्षे प्राप्न उच्यते--' भून्नः कतुवज्ज्यायस्त्वं तथा हि दृशंयति ' [ ब०
सू०३।३।५४ ।] भर्षः सामस्त्यस्य ज्यायस्त्वं प्रामाणिकत्वम् । तथा हि
दशयति शुतिव्यंस्तोपासनेऽनर्थ ब्रुवती “मूधा ते व्यपतिप्यद्यन्मां नाऽ<-
गमिष्य इति ` [ छा०५।१२।२ |] ˆ अन्धोऽभविष्यो यन्मां नाऽऽगमिष्य `
इति ` [ छा०५।१३।२ ] इत्यादिना । न चेदं न हि निन्दान्यायेन सम-
स्तोपासनस्य प्रशंसा्थमेव किंन स्यादिति वाच्यम् । अथिहोचरे परक्रत्य
शरुतेन (जतिटववाग्वा जुह्ुयाद्वीधुकयवाग्वा वा ज्जहूुयान्न अाम्यान्प-
४९६२ रङ्रामायुजविरचितभरकारिकोपेता- [गश्प्र०५ख०२४]
न्हिनिस्ति नाऽऽरण्यान् ` इति वाक्येन जतिलगवी धुकङब्दवाच्यारण्य-
तिलारण्यगोधमक्रतयवाग्बोर्धिकस्पेना थिहो्राहूतो द्रव्यत्व विधाने विस्प-
एटिङ्प्रत्ययेन याम्यारण्यपञ्चहिसारहिततया तयोः स्तवने च प्रतायमा-
नेऽपि “अथो खल्वाहुः अनाहूतिवे जरतिलाश्च गवीधुकाश्च ` ` पयसाऽ-
पिहोतरं जह्यात् ` इति तदनन्तरं जतिलादिप्रतिक्षेपेण पयोविधिदकानाः
तदेकवाक्यतया जतिलयवाग्वा जुहुया दित्यादिर्याम्यारण्यपद्युहिंसाराहि-
स्येन प्रशस्ततया होमाहा अपि जतिला गवीधुकाश्च यदपेक्षया दुष्टास्त-
त्पय एव प्रशस्तमिति पयःस्तुत्यर्थत्वमेकवाक्यानुरोधादिति । “न चेदृन्यं
प्रकल्पयेत् ` । ' प्रक्टप्तावर्थवावुः स्यात्! [जे०१०। ८ । ४।७ ] इति पूर्व-
तन््ाधिकरणे किंविद्धिधिपूर्वकं तश्चिन्दायां विध्यन्तरश्रवणे सति तदै"
कवाक््यतानरो धात्पर्वप्रवत्तयोर्विधिनिन्दयोस्तदर्थवादत्वमिति समथितं
तद्रदेवेहापि युक्तम् । ननु जर्तिलगवीधुकयोः पयसा सह सबन्धामा-
वाज्जर्तिलगबीध॒कयवागविधानयोरथंवादतयेव विध्येकवाक्यता समथं-
नीयेति तत्र तथाञ्स्त नाम । इहतु मूमविधयायां नामादीनां सत्येन
बह्यणा सह भयस्वावधिव्वेन संबद्धानां प्रासङ्किकतदुपास्रनादिधिव-
त्समस्तोपासनपिषयेण वेश्वानरात्मना द्स्वादित्यादृनां तद्वयवत्वेन
संषद्धानां प्रासङ्किकोपासनावेषिः किं नस्यादिति चेन्मेवमर । व्यस्ता-
पासन निन्द्नेन ' मूधा त्वेष आत्मन हति होवाच ` [ छा० ५।१२।२]]
इत्यादिवाक्येषु तुशब्दक्रतन दृच्वादित्वादानां स्वतन््रोपास्यत्वव्यव-
च्छेदेन ' तान्होवाचेते वै खट्यु युयं प्रथगिवेममात्मानं वैश्वानरं विद्रा
सोऽन्नमत्थ ` [ छा०५।१८।१ |] इति स्यस्तोपासनानां भ्रममूटत्वोद्घा-
ठनेन च भूमविद्यावेषम्यस्य बहुविधस्य स्वेन जतिलयवागृस्यायस्येव
पवत्य चत्यात्करतुवत् । यथा--' वेश्वानरं द्वुदुक्ञकपालं निवपेत्पुत्रे
जाते ` इति विहितस्य क्रतोर्यद्टाकपालो भमवतीत्यादिरर्थवादो न
त्वष्टाकपालादिदव्यविधायक्र; । एवमस्पन्नं परयति पियामित्यादिष्यस्तो-
पासनश्रवणमप्यथवाद् एवेति स्थितम् । प्रक्रतमनुस्रामः ॥ ५॥
इति च्छान्दोग्योपनिषत्मकाशिकायां पञथ्चमप्रपाटकस्य
चतुर्विंशः खण्डः ॥ ४ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषस्रकाशिकायां पश्चमप्रपाठकः
समाप्तः ॥ ५ ॥
कदाच धयककाकपरते
[०प्र०६ख०१] छान्दोग्योपनिषत् । ४६३
सद्विद्यामुपदेष्टमाख्वापिकामाह-
श्वेतकेतुहांऽऽरुणेय आस ।
हः प्रसिद्ध्यर्थः । अरुणपुजस्योद्ाटकस्य पचः श्वतकेतुनामा बभूवे.
त्यथः ।
[के क © =, „म |
तर< हइ पतवाच श्तक्ता वरस बह्वचयन वें सम्या
स्मक्कुलीनोऽननूच्य बह्वन्धुसि भवतीति ॥ ३ ॥
पिता द्वादरशवषंमनुपनीतमनधी तिनं पुं श्वेतकेतुं प्रति हे सोभ्य
सोमाहं प्रियदकानेति बाऽर्थः । श्वेतकेतो क्विद्धरावभ्ययनाथं बह्यचर्यं
वस । अस्मष्छुटे प्रसूतः कोऽप्यनधीत्य बह्यबन्धुरिव न मवतील्युवाचे-
त्यथः । यः स्वयमव्राह्यण एव सन्बाह्यणान्वन्धुत्वेन व्यपद्शितिस
बह्मबन्धुरित्युच्यते । अचर स्वयं गुणवत एव पितुगंर्मा्टमाद्युपनयनका-
लातिक्रमेऽप्युपनेत्रत्वामावे हेतुः भ्रवासादिलक्षणात्यन्तानुपपत्तिरिति
वष्टऽ्यम् ॥ १॥
= ^ = =
स ह द्रादशवषं उपेत्य चतुर्विरशतिवर्षः सर्वानवे-
+®
दानधीत्य महामना अनूचानमानी स्तन्ध एयाय ।
स श्वेतकेतुद्रादवषंः सन्गुसमुपेत्य गुरुकुले द्वादशसंवत्सरानुषित्वा
सवांन्वेदृानधीत्य महामनाः प्रोढमतिः , अन्रूचानमान्यात्मानं साङ्गवेदा-
ध्यायिनं मन्यमानः; स्तन्धः परिपर्णं इव तृणीकरतजगच्चयश्चतुर्विशति-
वषंयुक्त एयाय प्रत्यागतः ।
क्न ऋ,
५ ह [पताकवाच ॥ २॥
स्पोऽर्थः ॥ २॥
उक्तिमाह-
क = ५ म्
श्वेतकेतो यच सोम्येदं महामना
अनूचानमानी स्तन्धोऽसि ।
हे सोभ्य महामना अ्रूचानमानी स्तच्धोऽसीतीदं यदयस्माद्धेतोः स
क इत्यथः । तस्य बह्य्धानरहिततां जानन्नप्यारुणिर्जगदमिन्ननिमित्तो-
पादानभूतव्रह्मज्ञानवानेव पूर्णो नान्य इति तस्मै ज्ञापयित्वा पणंता-
६४ रङ्करामानुजविरचितप्रकारिकोपेता- श०प्र०६ख०१।
भिमानं तदीयमपनुद्य बह्मणि जिज्ञासां संपादयितुं तदनुजिषुक्षया
पुच्छति ! हि ह |
उत तमदिशमप्राक्ष्यो येनाशरुत शरुतं भव-
त्यमतं मतमविज्ञातं विज्ञातमिति ।
अचर व्यासार्याः । उपक्रमे तावत--“ उत तमादेक्षमप्राक्ष्यः ` इत्य-
जाऽऽदेशशब्देन प्रशासिताऽभिधीयते । अच श्टोकावाचार्यपदिरुक्तो-
छान्दोग्ये केचिदाहूर्दिशतिरुत तमादेङामपराक्ष्य इत्य-
त्राऽऽङपूर्वस्तूपदेशं प्रकटयति सतो न प्रशास्ति घ्नन्तः ।
नो कर्तयंस्ति कर्मण्यगणि वजिह सत्कतृंशास्तो न क्म
स्यात्तत्कर्मो पदेशे तदिदिमुत तमादेश्षवाचोपदेहयम् ॥ १ ॥
अच्र ब्रूमः प्रशास्ति वदति दिशिरसावाङ्मुखो नोपदेशं
दास्ता सोऽतिप्रसिद्धरो न हि पर इह चापेक्षिताथप्रसङ्खःः।
युक्तोऽसाधारणाक्त्या घजगणि करणेऽप्यञ्च वैवक्षिकत्वं
राब्दोक्तं कारकाणां ननु करणतया कतरि स्याद्विवक्षा॥२॥ इति ।
अदेद्ाशब्देनोपदेश्यमुच्यते । पक्रत्यथं उपदेशः प्रत्ययार्थः कर्मत्वम् ।
अकर्तरि च कारके संज्ञायामिति कर्तरव्यतिरिक्तकारकेषु घनो विहि-
तत्वात्, उपदेशो ब्रह्मणः कर्म॑त्वोपपत्तेश्च । प्रशासने तु बह्यन कमापि
तु कतं । कतव्य तिरिक्तकारके हि घञ्प्रत्ययविधिः। न च्रेगुपधलक्षणः
कप्रत्यय उपपद्यते किति चेति गुणप्रतिषेधाददेशशब्दरूपासिद्धः । नापि
पचाद्यच्प्रत्यय उपपद्यते दिशिधातोरिगुपघव्वेनेगुपधेत्यपवादद्धब्रेण कप्र-
त्यये प्राप्ते गणाभावात् । अतो घञप्रत्ययान्त एवायमदेश्शरष्दः । स
च प्रत्ययोऽकर्तरयेव दिहित इति क्माथंकत्वस्येव युक्तव्वादुपदेश्यमे-
वाऽऽदेशश्ब्दवाच्यामिति । अघ्ोच्यते--प्रकृत्यथंः शासनं प्रसिद्धिप्राचु-
यत् । अन्यथा स्वारस्यभङ्गात् । आङ्पूर्व दि्षति्नियोक्तप्रयोजनव-
चनः, उपपवंस्तु नियोज्यप्रयोजनवचन इति हि न्यासकारः । नियो.
क्तरि प्रयोजनं यस्य तस्यार्थस्य वाचक इत्यर्थ; । एवमन्यत्रापि । किं
चो पदेशयत्वं लोकिकालोकिकधमेबरह्मभागार्थसाधारणम् । शासितुत्वं तु
बह्मणोऽखाधारणम् । “अन्तः प्रविष्टः शास्ता जनानाम्" ' एतस्य वा
अक्षरस्य प्रजासने गा्भि ` [ ब्र०२।८।९] इत्यादिभमिर्निरुपाधि-
क प्ररासनस्य बह्मासाधारणत्वश्रवणात् । निरुपाधिकोपदेश्यत्वं बह्मण
[अ ०प्र०६सख ०१] छान्दोग्योपनिषत् । ५६५
इत्यसाधारण्यमिति चेन्न । इष्टप्राप्त्यनिष्टनिवारणतत्साधनेषु साधार-
ण्यात् । यद्यप्यमितद्ठखहुःख निवृच्यादिसाक्षादुपवेहयं स्यात्तथाऽपि
संसारमिव ्तिबह्यतदुपासनानायुपदेर्यत्वं साधारणम् । प्रटव्यस्यापदे-
सयत्वमर्थसिद्धम् । अत उपदेरश्यत्वकथने वैयर्थ्य च । नन ' येनाश्चतम्
[ छा० ६।१।३ ] इत्यादिनैकवाक्यत्वात् स्वन्ञानेनान्यज्ञानहेतुताविशे-
षितमुपदेश्यतल्मसाधारणमिति चेत् । तथाऽपि ताद्रश्ञमुपवेश्यत्वं
प्रतिज्ञावाक्येन प्रटव्यत्वोक्स्या चार्थसिद्धमित्यनपेक्षितोपदेह्यत्वकथना-
दृष्यपे क्षितं प्रशासितत्वमेव वाच्यमिति युक्तम् । येनाश्चतमित्युपादानत्वे
सिद्धे प्रशासितस्वेन हि निमित्तत्वं सिध्येत् । निमित्तान्तरे सति
द्येकविज्ञानेन सवं विज्ञानं नोपपद्यते । अतः भ्रतिपिपादयिषितवस्तु-
नोऽपेक्षिताक्षाधारणाकारविशिष्टतयेव प्रतिपादनमुचितम् । घञ्मत्ययस्य
करणेऽप्युपपन्नत्वा द्विवक्षातः कारकाणां पवृत्तिरेति रान्दोक्तन्यायेन
कर्तर्येव करणान्तरनेरपेक्ष्येण साधकतमत्व विवक्षया तथा प्रयोग उप-
पद्यते । अकर्तरीति सचस्य प्रयोजनं करणत्वविवक्षां पिना कर्तर्य-
साधुत्वेन परयोगनिनवृत्तिः । उपदेशपक्षे प्रक्रत्यथांस्वारस्यं प्रत्ययस्वारस्य-
मर्थानो चित्यं च । परश्ासनपक्चे प्रत्ययास्वारस्यं प्रधानम्तप्रङरत्यथस्वार-
रस्यमर्थोचिस्यं चेति वैषम्यम् । अतः प्ररासखनमेवाऽऽदेरशब्दाभिधेय-
मिति स्वीकतुं युक्तमिति ! अरेदं विचार्यते । यत्तावदुच्यते प्रसिद्धि-
प्राचुर्यासकरत्य्थः शासनमिति सत्यमेव तत् । शासनं विविच्य ज्ञापन-
मिति धातुबत्तिक्कृता व्यास्यातत्वादुपेदङ्ञा एव पयंवसानम् । “उपदेशेऽज-
वुनासिक इत् ` स्थानिषदादशोऽनल्विधावित्यादिसूचेषु दि शिरुचखारण-
क्रिय इति महाभाष्योक्तेः । “ अथातोऽहंकारादेशः | छा० ७ । २५ ।
१ ] इत्यादावादेद्ा उपदेश इत्यर्थः । हदं शास्त्याचायं इति भाष्यस्ये-
दमरपदिरातीति दयः । तदरिष्यमित्यादाववक्तव्यमिति व्याख्यातम् ।
ततश्चाऽऽदेशन शासनमुपदेश्ञस्तत्कमत्व च “ अनु म एतां भगवां देवतां
शाधि ` [ छा०४।२।२] इति बह्मणः सिद्धमिति पक्रतिप्रत्यय-
योरविरोधसमवात्रत्ययास्वारस्यानुसरणस्यायुक्तत्वात । नचानुशासनक-
मत्वेऽपि न शासनकमंत्वमिति वाच्यम् । शासु अनुशिष्टाविति शासन-
स्येवानुशासनरूपत्वात् । ततश्च करणत्वस्याऽऽरोपेण घञपरत्ययस्य
समर्थनमप्यनुचितमारोपस्यानुचितत्वात् । ननु करणत्वस्य नाध्यारोपस्त-
स्यापि सत्वादिति चेन्न ! तथा सति सिद्धान्ते प्रत्ययास्वारस्याभ्युपग-
५9
४६६ रङ्घरामासुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [ग०प्र०६ख०१]
म खष्टरक्तत्वात् । अत एवासिण्छिनत्तीत्यादौ सौकयातिशयविवक्षया
बह्यहष्टिरुत्क्षात् ` [ ब०्सू०४।१।५] इति न्यायेन करणे
कतृत्वारोपेऽपि न कतरि करणत्वारोपरसंमवः । तथा सति राजनि
भृत्यत्वारोपस्येवान्थांवहतात् । अत एव साधकतमे करणमिति
सुञेऽधिकरणस्थाल्यास्तनुकपालतया साधकतमत्वविवक्षया स्थाल्या
पचतीति प्रयोगमुपपाद्य, न चेवं कर्तुरपि करणत्वविवक्षाप्रसङ्कः ।
मिन्नजातीयत्वात । सकलसाधनविनियोगकारी खल्वसौ । न हि
शतधनो निष्कधनेन स्प्धितुमहतीति कर्तुः करणत्व विवक्षा मावस्वैवो.
पपादितत्वात् । निष्चेपरक्चायां भगवतो रक्षाकरणतानुसं धानं प्रपत्तिरिति
पस्षे करणस्य कतुंत्वासंमषेन जीवस्येव रक्षकत्वमापतेदिति कतुंत्वकरण-
त्व विरोधस्य भगवति करणत्वानुसेधानस्य ` ब्ह्मदुटिरत्कर्षात् ›
[ ० सू०४।१।५] इतिन्यायविरोधस्य च प्रतिपादितत्वात् ।
शक्तिविपर्ययात् ` [ ० सु०२।३।३८ ] इति सचेऽन्तःकरणस्य
कतुत्वे ततोऽन्यत्करणं स्यादित्यन्तःकरणातिरिक्तं करणान्तरमम्युपग-
न्तव्य स्यादिति परेरप्युत्वाच । किं च प्रासनकर्तः करणत्वसंभवे
परमात्मनः प्रासनकमत्वस्यापि तथा संमवात्तदसंभवोक्तिर्विरुष्येत
षि च करणस्वे विवक्षिते करणाधिकरणयोश्चेति परेण ल्युटा बाधि-
तत्वेन षघञोऽप्रसङ्गात् । न च हटशेत्यनेन घनः प्रसङ्कः ।
तापि संत्ञायामित्यनुवत्तेः । न च त्वन्मतेऽपि कर्मणि घञ्न
स्यात्, अकतरि च कारफे संज्ञायामिति संज्ञायामेव घञो विधा.
नाद्ाते वाच्यम् । अकर्तरि चेत्यत्र चकारस्य भिन्चक्रमत्माभित्या-
सज्ञायामप्यस्तीति पद्मञ््यांदौ समर्थितत्वात्, संज्ञाग्रहणानर्थस्यं च
सर्वत्र घञो दर्शनादिति वार्तिककृतोक्तत्वाच्च । किं च घञः करणार्थत्वे
उपक्रम आदेशाशशब्देन प्रक्ञासिताऽभिधीयतेः इति यद्भिहिते तद्विस-
ध्यत । प्रशासनकरणत्वस्येवामिहितत्वेन प्रक्ासनक्तुरनमिहितत्वात् ।
यचाक्तं प्रासितृत्वमसाधारणमिति तदपि न । आदेशङशब्डेन पक्ासन-
करणत्वमात्राभिधानेन प्रशासितत्वानभिधानात् । तदभिधानेऽपि निसु-
पाधेकप्रशासेत्॒त्वस्येव मुख्योपदेश्यत्वस्य बह्यासाधारणत्वात् । अत
एव बह्याजज्ञासा ( ब०्सू०१।१।१ ] इति सत्रे बह्यण इति
कमाणे षष्ठीपरिग्रहा द्रह्यण एवाऽऽभिधानिकं जिज्ञासाकर्मत्वं तदुपासना-
दाना त्वाक्चप्यमित्युक्तम् । किं चाऽऽदेशराब्दमाञ्स्य ह्यतिप्रसङ्कमाश्च-
[खाशप्र०६ख० १] छान्दोग्योपनिषत् । | ४६७
ङ्न्य तमित्येवं विशेषणोपादानादवश्यं त मित्यस्याऽऽदेश विशेषकत्वमभ्यु-
पेयम् । यदि त्वादेश्षराब्दस्येव निरुपाधिकप्ररासितत्वमथंः, तदा तस्य
परमात्मासाधारणस्दात्तच्छब्दो विशेषको न स्यात् । यदपि चोक्तं प्रष्टव्य
त्वकथनेनोपदेशहयत्वं सिद्धमिति तत्कथनस्यानपेक्षितत्वात्श्ासितत्वमे.
वार्थं इति तन्न । यद्यपि पर्वं नाप्राक्षम् । अघुना स्ययमेव ज्ञास्थामीति
बुद्धि व्युदसितुमुपदेषटव्यत्वकथनस्येवापेक्षितत्वात् । अत एव तं स्वौप-
निषदं परुषं प्रच्छामिः [ बु०३। ९। २६ | इत्यादी प्रटव्यस्योपदेश्यत्व-
लक्षणौपनिषदस्वकथनं यचोक्तं सवंविज्ञानप्रतिनज्ञासिद्धचयथ निमित्तत्व-
मपेक्षितमिति तन्न । एकविज्ञानेन सवविज्ञानप्रतिज्ञाबलादुपादान-
त्वस्यैव तदन्यथानुपपर्या निभित्तत्वस्यापि ठकाभसंभवेन तस्य पुथग्व-
्व्यत्वामावात्तदनपपत्तेर्भवतैवोक्तत्वादिति । अच्रोच्यते--' एष आदेश
एष उपदेहः [ ते १1 ११ । ४ | इत्येवं प्रथगुपादि्यो
न वायुक्रिये प्रथगपदृकशात् ` [ ब० सू०२।४।९ | इति न्यये-
नाऽऽक्ञोपदेशयोभदावरयं भावान्निमन््रणामन््रणयाोरेव वुक्षवनस्पति-
शब्दयोरिव च ्ञेहभक्तिराब्दयोरिव च कचिदेकविषये प्रयोगमा्नैणानुम-
वमेदस्य दुरपह्ववत्वात् । आदिशतीव्युक्ते हि यद्वास्योष्टङ्धने दण्डो
मवति तादुश्शश्शब्द्प्रयोक्तत्वं नियमयितुत्वमान्ञापयेतुत्व प्रतायते 1 अत
आदिद्ितीति व्यवहारः प्रभुविषय एव । अत एव न्यासकारेणाऽऽदेशो
पदेशयोर्भदो वर्णितः-आङ्पूवां दिश तिनियांक्प्रयोजनवचनः। उपप
वरत नियोज्यप्रयोजनवचन इति । “अन्तः प्रविष्टः शास्ता जनानाम्
इत्यादी तथेव प्रतीतेः । ततश्च पक्रुतिस्वारस्येन नियमनापरपयाया-
ज्ञापनरूपार्थे प्रतीते घञरप्रत्ययस्य करतुम्यतिरिक्तकारकमाज्वाचेना
योग्यतावश्ाच्वन्मते कर्मार्थकत्ववदस्मन्मतेऽपि कारकवाचनो घञ्प्रत्य-
यस्य सकलकारकप्रयोक्तकर्तुलक्षणा समाश्रीयते प्र्टव्यवस्तुनस्ताहग्रूप-
त्वात् । असंजातविरोधिम्ख्यपरक्ःयथानुग्रहेण जघन्यप्रत्ययलक्षणाया
आभयणीयत्वात् । पञ्चपश्ाहतःस्चेवतः संवत्सरा इत्यादावहःपरत्वस्व-
रसचिवदादिपदमरख्यत्वादसारेण जघन्यसवत्सरपदस्येव सारचान्द्रमसा-
यनेकाथंसाधारण्येन निश्चयासमथस्याजहहक्चषणाया जअभ्युपेतत्वात् ।
तथा प्रयाजशेषेण हर्वीष्यभिघारयतीत्यादौ प्रयाजशेषप्रातपादेकानु-
रोधेन त्रतीयाया द्वितीया्थटक्षणाया आभितत्वात् । तथा पाणावा
ऋषय इत्यादृावृषिशब्दानुसारेण बहूवचनश्रुतेः पाशन्यायन गांणाथक-
४६८ रङ्करामानुज विरचितप्रकाशिकोपेता- [गश्प्र०६स०१)
त्वस्य “गौण्यसंमवात्' (तव्पाक्श्चतेश्ः [ब० स० २।४।२।३] इत्यजोप-
पादितत्वाचच । नन्वादेशपदस्य प्रशासनापरपर्यायाज्ञापनरूपादेकञप्रासि-
द्धस्योपदेशपसि द्धि पाचर्यामवेऽप्युपदेशाथंकत्वे पक्रृतेः सवत्मिना मुख्या-
थत्यागामावासत्ययस्य त्वन्मते कतंटक्षणायां मुख्याथंत्यागात्कांस्यमो -
जिन्यायेन जघन्यद्यावापथिव्येककपालानुरोधेन सुख्येन्ागन्यादीनां भरसू-
नबर्हि नियमाश्रवयणवदेकधा बह्यमण उपहरतीत्यत्च सक्रत्सहत्वसाधारण-
स्येकधाशब्दस्य पक्षान्तरप्रापकढुर्बठचोदकानुयहेण सहत्वार्थस्वीकार-
वत्सप्तद्ङ प्राजापत्यानित्यत्र प्रजापतिसबन्धविशिष्टान्वययोग्यस्यापि
बहुतस्थेकपश्चुनिष्पन्चेकादरावदानमपापकदुबंलचोदकानुसारेण विशिष्टा-
न्वयाभ्युपगमेन वव्यदेवतासंबन्धाक्षिप्तयागमेद्ाभ्युपगमवच जचन्यधञू-
प्रत्वयाज्ुसारेण मुख्य द्शिरुपदेशाथंकत्वमेव युक्तम्, पक्रते मख्यार्थत्या-
गामावात् । परचुरपरसिद्धमुख्यार्थत्यागमाच्रं त्वव दिष्यते तत्तु न दोषाय ।
अत एव पत्नय उपगायन्तीत्यादौ गी तिक्ञाब्दस्य शारीरगाने प्रसि द्धि प्राचुर्ये
सत्यप्यज्ञारीरवादिच्रादिगानस्यापि गीतिराब्दृपयोगविषयत्वेन मुख्या-
थत्वात्संनिहितदुन्डुभ्यादिगानस्येव काण्डवीणादिभिरुपचयं कुर्वत्यः
पल्न्यो नवविजां निवर्तिका इति वङमे सिद्धान्तितमिति चेन्मेवम्। गान-
डाब्दस्य बर्हिराज्याधेकरणन्यायेन गीतिमाजवावित्वाद्युक्तं तच संनि-
हितदुन्दुभ्यादिगानवाचित्वम्। इह त्वादेशशब्दस्य क्रचिद पि शिष्यो गुरु-
मादिद्शेत्यादिपयोगामावेन साधारणोज्ारणार्थकत्वामावादुपदेकाति-
देशश्ब्दुयोरिवाऽऽदेशोपदेशशब्दयोरपि भिन्नार्थकववेनाऽऽदेंशशब्दस्योप-
देशाथंकत्वे मुख्यार्थत्यागस्यावर्जनीयत्वेन जघन्यप्रत्यय एव लक्षणाया
उचितत्वात् वस्तुतस्त्रपदेशशेऽजनुनासिक इदिति सूते करणाधिकरणयो-
श्चति ल्युटा बाधितस्य वजोऽकतीरे च कारक इत्यनेनाप्रसङ्खमाश्शङ्क्य
क्रत्यल्युरों बहल मिति षज भाष्यकृता समथितत्वात्तननयायेन कर्तर्यपि
तेनव सूचेण घडषद्रो छक्षणाया अप्रसङ्खास्श्ञासितुत्वार्थकत्वमेवाऽ०द्-
राशब्दृस्य युक्तम्। आदेशानमादेश्च इति घञजन्तादद्धाववाचिन आदेशशाब्दा-
दश जआदयजन्तादपि प्रश्ासित॒त्वार्थकत्वभेवाऽऽदशशक्शब्दस्य य॒क्तमिति वय-
म॒त्पश्यामः । ततश्च "एतस्य चा अक्षरस्य परशासने गा सूर्याचन्द्रमसौ
विभ्रती तिष्ठतः [बृ ०३,८।९| प्रशासितारं सर्वैषामित्यादिश्रुतिस्पतिभरति-
पन्न परमात्मधमम्रूतं प्रशासितुत्वमिहाऽऽदशशब्डार्थः । पतत्सर्वमस्मा-
भभावप्रकारीकायां परपञ्ितं तत्रानरसयेयम् । प्रद्ासनेन च धारकत्व-
[छा °प्र०६खे०१। छान्दोग्योपनिषत् । ४६२९
लक्षणमात्त्वं फलितम् । ततश्चाऽऽदेशाश्चब्द् आत्मत्वपयन्तः । येनाभश्ुतं
शरुतं भवति [ छा०६।१।२३२] इत्यज् (कास्मिन्रु भगवो विज्ञाते
सर्वमिदं विज्ञातं भवतिः [मु०१।१।३] आत्मनि खल्वरे दष्टे
युते मते विज्ञात इद् सर्व विदितं मवति' [ ब०४।५1&] इति
मुण्डकबुहद्रण्यकवाक्यानुसारेण येन श्रुतेन मतेन विज्ञातेनाश्चतमम-
तम विज्ञातं श्रुतं मतं विज्ञातं मवतीति वाक्यपर्यवसितोऽथः । बह्मस्वरू-
पसत्तामास्याश्रुतश्ुतत्वादिहेतुत्वामावाद्चाश्चतामतादिशब्दानाम् इद्
सर्वं विदितं मवति इतिश्रुत्यन्तरानुसारात्सर्वार्थकत्वं द्रष्टव्यम् । ततश्च
येन शरुतेन सर्वं श्रुतं भवतीत्यर्थः । ततश्चाश्रुतं श्रुतं मवतीत्यश्चुतस्य
श्रुतत्वप्रतिपादनं कथमिति शाङ्ाया नावकाशः । अश्रुतशब्दस्य सर्वपर-
त्वात् । यद्राऽवस्थाविशिष्टतयाऽश्रुतं स्वख्पेण श्रुतं भवतीत्यथः । अचर
विज्ञानशब्दो निदिभ्यासनपरः, श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्य इति
करमप्रत्यभिन्ञानादिति दष्टव्यम् । अचर येनाश्रुतं श्रुतमित्यनेन किमुपादान-
मिति पृष्टं मवति । प्रशासितुत्वार्थकेनाऽ०देशशब्देन चाऽऽत्मस्वरूपं पृष्टं
मवति । तत्तश्चाऽऽव्मभूतमुपादानं किमिति. प्रश्नस्य फटितार्थः । अत
पव श्रीषिष्णुपुराणे--
यन्मयं च जगद्कह्यन्यतश्चेतञ्चराचरम् ।
इति श्छोके यन्मयमिव्यात्मस्वरूपं यतश्चैतच्चराचरमित्युपादान च
पुष्टम् । अत एव सन्मूलाः सोम्येमाः सर्वाः प्रजाः सदायतनाः सस
तिष्ठाः' [छा० ६1८४] इति प्रतिव चनेन सदायतना इति सत आत्मत्वं
सन्मूलाः सत्मतिष्ठा इति सत उपादानत्वं च प्रतिपाद्यत इति दव्यम् ।
अत एव अथातोऽहकारादेशः' [छा० ७।२५।१]। अथात आस्मादेशः'
[छा० ७२५।२] अथात आदेशो नेति नेतिः [बु० २।३।६] “आदित्यो
बह्येत्यादेशः' [छा० ३।१९।१] उमयमादष्टं मवत्यध्यात्मं चाधिदैवतं
च' [ छा° ६।१८।१ ] इत्यादा विवाऽऽदेकशब्द्स्योपदेश्ञार्थकत्वमेवारतु
न प्ररासनाथकत्वमिति राङ्का पराकृता । अतो जगढुपादानमूतं
जगदात्मानं कि पृष्टवानसीत्वर्थः । अच ज्ञातवानसीत्यनुक्त्वा पृष्टवानसी-
त्युक्तवतः
तद्धिद्धि प्रणिपातेन परिपरश्चन सेवय ।
उपदेक्ष्यान्त ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तच्वद शिनः ॥ [गी ०४।३४]
४७० रङ्न्यामानूजविरवितप्रकाशिकोपेता- [शश््र०६ख०१)
इत्युक्तरीत्या प्रणिपातादिपिसन्नाचार्योपदेशशगम्य एव सोऽर्थः । न तु
प्रकारान्तरेण ज्ञातुं डाक्य इत्यभिप्रायः । अन्यन्ञानेनान्यशशानासं मवादेक-
विज्ञानेन सर्वविज्ञानासंमवं मन्वानश्चोद्यति-
कथं नु भगवः स आदेशो भवतीति ॥ ३॥
हे मगव ईदृश आदेशः कर्थं मवेदित्यर्थः ॥ ३ ॥
उपाष्ानोपादेययोस्तत्सं मवतीत्यमिप्रायेणोत्तरमाह--
यथा सोम्थेकेन मृषिण्डेन सर्वं मृन्मयं विज्ञात स्यात् ।
यथोपादानभूते प्ृषिण्डे ज्ञाते तदुपादेयघटशशरावादिकं ज्ञातं
मवति तद्र दित्यर्थः । नेयायिकरीत्याऽसदेव घटादिकं भुप्पिण्डेनोत्पद्यते ।
अतश्चोषादानोपादेययोर्भदान्न पृपपिण्डे ज्ञाते सर्व॑मुन्मयानां ज्ञात्व
संमवतीति मन्वानं प्रत्याह-
वाचाऽऽरम्पणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम् ॥ ४ ॥
चटत्वादिलक्षणो विकारो घटशरावा दिनामधेयं च । आरभ्यते स्पररयत
इत्यारम्भणं कर्मणि ल्युट् तेनैव परद्रव्येण घटशरावादिलक्चषणो विकारो
घटशारावादिनामपेयं च स्परयत इव्यथंः। आरम्मणराब्दस्य पुनपुंसकलि-
ङ्गगन्तविकारनामधेयविरोषणव्वेऽपि नपुंसकेकशेवेकवद्धावाम्यां वा
लिङ्गसामान्यादिविवक्षया वाऽऽरम्मणमिति नपुंसकैकवचननिर्दशः। मृद्भ-
व्येण विकारनामधेये कस्मे प्रयोजनाय स्पृरुयेते इत्यचाऽऽह-वाचेति। प्रयो-
जनस्य हेतुत्वविवक्षया तुतीया । वार्शब्दश्चाजहद्क्षणया वागाद्व्यव-
हारपरः। ततश्च वाक्पुवैकहानादिन्यवहारार्थं म्रुषिण्डेन नामरूपे स्पुर्येते
मृत्पिण्ड एव नामदूपमागभवतीत्यर्थः । अर यद्यपि भविण्डमन्म-
यामेदप्रतिपादनं वाचाऽऽरम्भणं विकार इत्येतावन्माजेणापि सिध्य-
तीति न नामधेयस्यापि स्पृश्यत्वं वक्तव्यं तथाऽपि संज्ञामेदादुपादानो-
पादेययोभंदशङ्कन्युदासाय नामापि गद्व्येण स्पृश्यत इत्युक्तिरपेक्षि-
तेति दृष्टव्यम् । कार्यकारणयोरेकदव्यत्वे प्रमाणस्ाह-~-सत्तिकेत्येव सत्यम् ।
मन्मयं घटादिकं ्ृत्तिकेत्येव प्रमाणप्रतिपन्नं नतु तद्धिश्चत्वेनेत्यर्थः \
यद्रा म्रन्पयं गत्तिकेति वाक्यमेव सत्यमबाधिताथकमित्यर्थः । ततश्चो-
पादानापादेययोरमेदादुपादने ज्ञात उपादेयस्य ज्ञातता भवतीत्यर्थः ।
एतेन विकारो बाचाऽऽरम्भणं वागाटब्वनमावं नामधेयं स्वार्थे पेयप्र-
त्ययः; नामेव केवलं न विकासे नाम वस्त्वस्ति भ्रत्तिकेत्येव सत्यमिति
[णणप्र०६स०१] छान्दोग्योपनिषत् । ४७१
यत्पैरेरक्तं तदपास्तम् । वाचाऽऽरम्मणमित्यस्य वागालम्बनमिस्येतद्थं-
कत्वे प्रमाणामावात्, वागालम्बनमात्रमित्यतो नामधेयमित्यनेनातिरि-
क्तार्थाप्रतिपादनाप्ुनरुक्तिश्च, मृत्तिकासत्यत्वमाचत्वविवक्षायामितिशः-
व्द्वैयर्यं च । उक्तं चाभियुक्तः-
वाचाऽऽरम्मणमित्युक्तेर्मिथ्येत्यश्रुतकल्पनम् ।
पुनरुक्तिनौमधेयमितीत्यस्य निरर्थता ॥ इति ।
किं च परमते धेनाश्चतं श्रुते भवतिः [छा० ६।१।३] इति संदर्मोऽपि
न युज्यते । शुक्तित्वे ज्ञाते तदृध्यस्तरजतादेनिवृत्तावपि रजतस्य ज्ञात-
तादर्शनेन बरह्मणि ज्ञाते तदध्यस्तप्रपञ्चस्य निवृत्तावपि ज्ञातत्वासंमः
वात् । ननु शुक्तौ ज्ञातायां रजतस्य तच्वं ज्ञातमेव शुक्तिव्य तिरिक्तरजत-
त्वस्याभावात् । एवं बरह्मणि ज्ञाते प्रपञ्चस्य तत्वं ज्ञातमेवेति चेन्न ।
परमार्थ्चक्तेरपरमार्थरजततचवदूपत्वाभावात् । न हि छ्यक्तौ ज्ञातायां
रजतत्वं ज्ञातमिति व्यवहारो इष्टचर इत्यास्तां तावत् । ननु सर्वं
मन्मयं विज्ञातं स्यादित्य विकारार्थमयदरपरत्ययेन धघटत्वशरावत्वा्यव-
स्थावद्दभ्यखूपो विकार एवाभिधाततव्यो न तु घटत्वशरावत्वा्यवस्था-
रूपो विकारः । तस्य श्रषिण्डापेक्षया भिन्नत्वेन तञ्ज्ानेन स्ञाततवासं-
मवात् । ततश्च तदुपपादके वाचाऽऽरम्भमणं विकार इति वाक्येऽपि
विकारशब्देनावस्थावद्रव्यलक्षणस्यैव बिकारस्याभिधानमुवितं नं
त्ववस्थालक्षणविकारस्येति चेत्सत्यम् । तस्पैवाभिधानमुवितम् \
तथाऽपि मद्रभ्येण घटद्ारावा दिटक्षणस्यावस्थावतो देव्यस्य स्पशसं*
भवात् । न ह्यासवाऽऽत्मना स्पष्टं शक्यः । अतो मन्मयमित्यन्न विकार
वाचिमयटूपत्ययेनावस्थावतोऽभिधानेऽपि तद्ुपपाद्के वाचाऽऽरम्भरणं
विकार इति वाक्ये विकारशब्देनावस्थाया एव यहणमुचितमर । तथा
मर्तिकेत्येव सस्यमित्यत्र विरोष्याकाङ्क्षायां सत्यमिति नपुंसक लिङ्गानु-
रोधादवस्थावद्व्यवायचि मन्मयमित्येतद्िशेष्यतयाऽनुषज्यते । ततश्च सर्वं
न्मयं म्तिकेत्येव सत्यमित्यतावस्थाष द्रव्यमेव विकारवाचिना मयद्
प्रत्ययेनामिधीयत इति न कश्थिहोष इति द्रष्टव्यम् ॥ ४॥
यथा सोम्येकेन लोहमणिना सर्वं लोहमयं विज्ञात स्यादा-
चाऽऽरम्भणं विकारो नामधेयं रोहमित्येव सत्यम् ॥ ५॥
लोहमणिः स्वर्णपिण्डविशेषः ॥ ५॥
४७२ रङ्गरामाञुजविरवितप्रकारिकोपेता- [गि°प्र०९ख०२।
यथा सोम्यैकेन नखनिरन्तनेन सर्वं काष्णायसं विज्ञात
स्यादचा<रम्प्ण विकारो तामध्य काष्णायसमित्येव सत्पभ्।
नखनिकृन्तनशब्देन का्णायसपिण्डो लक्ष्यते । शिष्टं पूववत् ।
एवस सोम्य स अदेशो भवतीति ॥ ६ ॥
भयोक्त आदेशो मरषपिण्डादितुल्य इत्यथः ॥ £ ॥
एवमक्तः पतच आह-
न वै ननं भगवन्तस्त एतद्वेदिषुयंद्धयेतदयेदिष्यन्
कथं मे नाक्ष्यन्निति भगवाश्स्तव मे तद्रवीविति ।
भगवन्तः पजादन्तो मम गरव परतत्स्वरूप न ज्ञातवन्तः; यथेतद्र
स्ततो जानीयुस्तर्हिं मक्ताय गुणवते मह्यमुपादेशेयुह । नापादेष्टवन्तस्तु
ते तेनाहं मन्ये न विदितवन्तं इतीत्यर्थः । एवमवाच्यमपि गुरोन्यङ्घ
पुन्गुरुकुलं भ्रति प्रेषणभयादुक्त्वा मगवानेव तद्रस्तृपादृश्ाताते पितर
प्रा्थयामासेव्यथः
तथा सोम्पेति होवाच ॥ ७ ॥
इति च्छान्दोग्यापनिषदि षष्ठप्रपाठकस्य
प्रथमः खण्डः ॥ १॥
पिताऽपि तत्तथेव वदामीव्युक्तवानित्य्थः ॥ ७ ॥
इति च्छान्दोगम्योपनिषत्मकाशिकायां षष्ठप्रपाठकस्य
प्रथमः खण्डः ॥ १ ॥
प्रतिनज्ञातस्येक विज्ञानेन सर्वविन्ञानसमर्थनाय जगता बह्येकक्रारणतां
प्रतिपादयत प्रवत्तो यथा लोकेऽपराह्नं पसारितानां घटशारावाद्श्चना-
दीनां च म्रत्पिण्डेकोपादानर्ता प्रतिपिपादयेषुः पूवाह्न एतद् घटशरावा.
श) ® क
दिकं म्रपििण्ड एवाऽऽसीदिति प्रतिपादयति तथा प्रतिपादयति-
सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्ितीयम् ।
इदं विभक्तनामद्पं बह्ुत्वावस्थं जमद सृष्टेः प्रागेकमेवा विमक्तना-
मरूपतयेकत्वावस्थापन्नमेवाद्वितीयमधिष्टाचन्तर शून्यं सदेवाऽऽसी दि
व्यर्थः । अन सच्छब्दो नामसबन्धयोग्यत्वलक्षणं सच्चं प्रवात्तिनिमित्तीः
[ख °प्र०६ख०२] छान्दोग्योपनिषत् । ४७३
क्रुत्य परमात्मानं वत॑ते। अयं च सच्छन्दां विकेष्यभूतपरमातल्मवाचक्ोऽपि
कारणविषयत्वसाम्यात्कारणव्वोपयिकगुणविशिष्टपरक्रतिपुरुषकाटश-
रारे परमात्मानमुपस्थापयति ' देवों आज्यपा आवह ` इत्यादौ
विशेष्यवाचिन एवाऽऽज्यशब्दस्य विक्रतिषु पृषदाञ्यवाचित्वस्य दाश-
मेकन्यायसिद्धत्वात । अचर सदेवेत्येवकारेण नैयायिकाभिमतमत्पत्तः
भ्राग्जगतोऽसच्वं व्यावर्त्यते । सदेवत्येवकारस्य नैयायिकामिमतोत्पत्तिषा-
क्ाखानकायासच्वन्यावतकत्वं ‹ तद्धेक आहूरसदेवेदमय आसीत्
इत्यसत्कायंवादिद्शंनप्रतिक्चेपपरोत्तरवाक्यसदर्मादवसीयते । एकमेषेत्येव-
कारेण ‹ बहू स्याम् ' [ छा० ६।२।६३1] इति वक्ष्यमाणा सरक्ष्यमा-
णकार्यबहुत्वावस्था भ्युदस्यते । ‹ तदैक्षत ` ˆ तत्तेजोऽसजत ' [ छा०
६।२।२] इव्युत्तरवास्यसंद्भे सच्छब्डितस्यैव नामेत्तत्वकथनाद्-
द्वितायमेत्यनेन निमित्तान्तरं निषिध्यते । ततश्रेकमद्धितीयमितिपदाभ्या-
मभिन्ननिमित्तोपादानत्वं सिद्धं भवति । ततश्चायम्थः- इदं बहत्वा-
वस्थं वेमक्तनामरूपं प्रत्यक्षतया हशइ्यमानं जगत्सष्टेः प्राङ्निमित्तान्त-
¢)
रद्यान्यमविभक्तनामरूपतयेक सच्छब्ितं बह्येवाऽऽसी दित्यर्थः । यदयपी-
वानीमपि जगत्सदेव तथाऽप्यिमक्तनामरूपस्भावापत्तिः सृष्टेः भागेवे-
व्यग्र इत्यस्य नानुपपत्तिः । न च सच्छब्दस्य सृक्ष्मप्रक्रतिकालटजीवरारी-
रकबह्यपरत्वेन सच्छब्दस्य कायभूते जगति सुष्टेः प्राक्ताहश बह्मतवमोध-
कत्वेऽपि जगति सत्तासबन्धबोधकत्वाभावेनासत्कायवादव्युदासकष्वं
कथमिति वाच्यम् । सृष्टेः पाक्सच्छब्दितिवरह्मामेदबोधने तेयायिकाभि-
मतासच्वष्युदासस्याप्यथसिद्धत्वात् । एतेनेकमेवाद्वितीयमिव्येतत्पपश्च.
मभ्यात्वे प्रमाणयन्तः परे प्रत्युक्ताः । तस्य बह्यव्यतिरिक्तमिथ्यात्वप-
रत्वे सदेव सोभ्येद्मग्र आसीदिति कालगप्रापक्षेण पूर्वेणायपदेन ' तदैक्षत
नामख्पं व्यकरवाणि ` [ छा०६।६३।२1] इतीक्षणनामरूपात्मक-
पपच्चप्रापक्णत्तिरेण च विेरोधप्रसङ्गात् । किं चेदंशब्दोदितं सर्वं
जगत्सृष्टः प्रागकर्मवा्रतोयं सदेवाऽऽसी दिति परेर्व्याख्यातत्वेन सृषिभरा-
क(लेऽद्वितीयपदेन द्वितीयासस्ववो धनेऽपि सृष्टयुचरकालं तस्यासच्वाप्र-
तपाद्नन जगतां मिथ्यात्वासिद्धेः, घटरारावादिकं सर्वं सृष्टः प्रागद्रि
तीयेकम्रपपिण्ड एवाऽऽसी दित्युक्व्या घटश्रावादीनां मिथ्यात्प्रतिपाद-
नादृरानाल्ागसच्छप्रातेपादनेन दयनित्यत्वमाच्रं सिध्येन्न त॒ मिथ्यात्वम् ।
नच ` नह नानाऽस्ति ` [ व° ४।४। १९] इति वाक्यात्सष्ट्त्तर-
६ (~|
४७४ रङ्धरामालुजविरचितपरकाशिकोपेता- [अ०्र०६स०र्]
कालमष्यसच्ववेदनान्मिथ्यात्वसिद्धिरिति वाच्यम् 1 ˆ न स्थानतोऽपि
परस्य ` [ अ० सू०२। २1११ | इत्यधिकरणे तस्य वाक्यस्य
बह्यगतनानात्वनिषेधपरतया परेरेव उ्याख्यातत्वात् । नन्वानेत्यत्वमेव
मिथ्यात्वम् अमित्यस्य धर्मिणोऽनित्यत्वमसत्यत्म् ¡इति बाचस्पतिमि-
भोक्तेः ! विद्यारण्ययतिनाऽपे तथेवाक्तत्वात् 1
अनाक्ञी परमार्थश्च प्राज्ञेरभ्युपगम्यते ।
यत्त कालान्तरेणापि नान्यसज्ञामुपेति वे ॥
परिणामादिसंमूत तद्रस्तु नप तच किम् ।
इति पराश्चरस्मरणादृप्यनित्यत्वमेव मिथ्यात्वमिति चेत् । इदुशस्य
प्रामाजिकस्य प्रत्यक्षाविरुद्धस्य प्रपश्चमिथ्यात्वस्यास्माभिरप्यप्रतिक्षेष्य-
त्वादित्यास्तां तावत् । सदेवाऽऽसीदिति सृष्िपराक्ताले ब्रह्माभेद्प्रतिपा-
दूनमुखेन सत्कार्यवादमुक्त्वा तद्विरोध्यसत्कार्यवाद्ं नेयायिकाभिमतं
वाचारम्भणमित्यादिना प्रतिक्षिप्तमपि कण्ठतः प्रतिक्षेपं तन्मतसरुप-
न्यस्यति-
च. क भ @ = = कि क
तदक अआहुरसव्वदमय्र आक्षादकमवाद्वतायम् |
इदं जगदये सृष्टेः प्रागसदेवाऽऽसीन्न तु सदासीदित्यथेः । नामरूप-
किभिगाभावटक्चषणस्यासच्वस्य सिद्धान्तेऽपि समतत्वादाह-एकमेवाद्वि-
तीयम् । प्रागभादव्यतिरेकेणावस्थाया वाऽवस्थाश्रयस्य वा कस्यापि
सच्व॑ नास्तीत्यर्थः । यद्राऽसदेवेत्यच , अ, इत्येतत्सत्पदेनासमस्तं
सत् “ सदेव सोम्पेद्मय आसीदेकमेवाद्धितीयम्, इति वाक्यार्थप्रति-
क्षेपकम् ।
तस्मादसतः सज्जायत ॥१॥
सदिति भावप्रधानो निर्देशः । यस्माद्धेदोंरुत्पत्तेः प्रागवस्थाश्रयस्या-
प्यभावस्तस्माद्धतोरसतः सच्वखूपोत्पात्तिरजायताभवदित्यथः । पर्यवसन्न-
मिति यावत् । जायतेत्यजाडमावरछान्दसः ॥ १ ॥
तन्मतं प्रतिश्षिपति-
कृतस्तु खड सोम्येव स्यादिति
होवाच कथमसतः सजायेतेति ।
केन परमाणेनासत उत्पत्तिः प्रतीयेत तदेवेदमिति प्रत्यभिन्ञाविरोधेन
प्रमाणस्यानवताराहिति मावः । अतः कथमसतो दृश्यस्य सत्ता भवेत् ।
[अश्प्र०६ख०२] छान्दोग्योपनिषत् । ४७५
अतोऽसतः सच्वमुत्पत्तिनं मवत्यपि तु सत एव दन्यस्य प्रथमक्षणावच्छि-
न्नावस्थान्तरसंबन्थ एषोत्पत्तिरित्यथंः । एवं परपक्षं प्रतिक्षिप्य स्वमतमुप-
संहरति-
सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवादितीयम् ।
नन्विदशब्देन जगन्मात्रपरामर्े तस्य सच्छब्दितवबह्यभिन्नतेन सदेवे-
दमग आसीरिति प्रतिपादितवब्रह्मामेदाज्रपपत्तिः । नापीदंशब्देनेदशब्दि-
तजगच्छरारक बह्यप्रतिपादन संम्बाति, अश्चतवेदान्तं पतीदमाद्ज्ञब्दानां
बह्मपयन्तप्रत्यायकत्वासमवादिति चेदस्याः शङ्कायाः परिहारो मुण्डक-
पकाशिकायामेव प्रपञ्चितः । अच्नापि च स्वावसरे करिष्यामस्तवैवासु-
सधातव्यः ॥ २॥
स कन
तदैक्षत बह स्यां प्रजायेयेति तत्तेजीऽस्नत ।
तत्तदेतत्सच्छब्दवाच्यं परं बह्म विचिच्नानन्तचिदविन्मिश्रव्यशिजिग-
वूपेणाहमेव बहु स्यां तदृ्थं तेजोषन्नादिसमषेखूपेण प्रकर्षण जायेयेति
संकल््य तेजः ससजं ।
तत्तेज रक्षत बहु स्यां प्रजयियेति तदपोऽस्रनत ।
अच्राचेतनस्य तेजआदृरीश्षितृतासंभवात्तेजआदिशब्दास्तच्छरीरक-
परमात्मपरा द्रष्टव्याः । माष्यकरुता 'गोणश्रेन्नाऽऽत्मशब्दात्' [ ० सू०-
१।१।६] इति सूत्रे तेजःप्रभृतयोऽपि शाब्दाः परमात्मन एव
वाचकाः । (तत्तेज पक्षतः (ता आप रेक्षन्त' इति मुख्य एवेक्षणव्यप-
वेश इति भाषितम् । तथा (तदभिध्यानादेव तु तदिङ्खात्सः [ ब०सु०.-
२।३। १३२ | इतिसूत्रे (तत्तेज दे्षतः“ ता आप देक्षन्तः इति भ्रूय-
माणमीक्षणं तच्छरीरकस्य परस्यैव ब्रह्मण उपपद्यत इति भातम् ।
(संज्ञामूर्तिक्टिस्तु' [ ब० घछु० २।४। २० ] इत्यधिकरणे च ^ तत्तेज
सक्षत इति तेजःकशरीरकं परं बह्येवाभिधीयत इति च भाषितम् । नच
तत्तेज पेक्षतेत्यत्र तेजःशब्स्य तेजःशर कवह्यपरस्वे "तत्तेजोऽसृजत इति
वाक्यजपं तजःशब्द्स्य बह्मपरत्वं स्यात् । न चे्टापत्तिर्वह्यणः सज्य
त्ताभावादात चन्न । तजःशरारकवह्यणः कायत्वेन सज्यत्वे दोषाभा-
त् । तेज॑सा जलहेतुतव उपपत्तिं दकषयति-
४५७६ रङ्गरामानुजषिरवितप्रकारिकोपेता- [गश्प्र०६स०र्]
तस्मायत्र कचन शोचति स्वेदते वा पुरुष-
स्तेजस एव तदध्यापो जायन्ते ॥ ३॥
य्न क्रचन देशो काटे च पुरुषः संतप्यते प्रस्वियते वा तत्तदा तेजस
एवाऽऽपोऽभिजायन्त इत्यर्थः ॥ ६ ॥
ता आप एश्चन्त बह्यः स्याम
प्रजायेमहीति ता अन्नमखनन्त ।
अवाच्नरब्देन महामूताधिकारास्पुथिव्युच्यते। सूचितं च प्रथिव्याध-
कारख्पकशब्दान्तरेभ्यः ' [ ० सू०२।३।१२] इति। अधिकारो
महाभूतापेकारः । रूपं ˆ यत्कृष्णं तदन्नस्य ` [ छा० ६।४। १ ] इति
तैत्तरांयके ` अच्यः परथिवी ` [ ते०२।१। १] इति शब्दान्तरम् ।
एत सूचमन्यत्र व्याक्रतम् । अपामन्नहेतुतवे युक्तेमाह-
तस्मायत्र क च वर्षति तदेव भूयिष्ठमन्नं भवति
तदेव तवेवेतव्पर्थः ।
अद्भ्य एव तदध्यन्नायं जायते ॥ ‰ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि षष्ठपरषाढकस्य
हितीयः खण्डः ॥ २॥
तस्माल्ाथेव्वेकद्शस्य बाहियवादिलक्षणस्यान्नस्य बषिप्रभवत्वदुर्श-
नादंव हेतरक्नायमन्नप्रभुतिपुधिकीत्वावच्छिन्चमप्यभ्य एवाभिजायत
इत्यथः । एतत्खण्डान्तगतवाक्यविपयकमयिकरणं लिख्यते दितीया-
ध्याय । छनन्दग्यं तत्तजाऽसृजत' | छा० ६ ।२।३] इति तेजस एव
प्रथमतः सृष्ट्यामेधानादाकारोत्पत्तरश्चुतेराकाशो नोव्पद्यत इति 'न
वियदश्रुतेः [ ब०्स्रु०२।३२। १ ] इति तरेण पर्वपश्चे पाप्त उच्यते
अस्ति तु [ च०सू०२।३।२ ] आकाशस्याप्युत्पततिरस्त्येव तैत्तिरीयके
जात्मन आकाशः सभूतः [२।१।१)] इव्युत्पत्तेः श्रवणात्,
पुनश्चाद्याते ˆ गीण्यसंमवाच्छब्दाञ्च ` [ ब०घ्ु०२।३।३1४]]
आत्मन आकाशः संभूतः ` इव्युत्पत्तिश्चतिगौणी निरवयवाकाशोत्पत्त-
श्छान्द्ग्य चश्चूतायाः प्रतिपादनासंमवात् ˆ वायुश्वान्तरिक्चं चेतद्मृुत-
[ग °प्र०६ख०२] छान्दोग्योपनिषत् 1 ‰ ७७
म॒मयम् ` [बु०२।३ । ३] इत्याकाशस्याग्रतव्वश्रवणाचचेत्यर्थः ।
नचाऽऽतमन आकाशः संभूत इत्यज्राऽऽकारो संभूतशब्दस्य गोणवत्वे
° आकाशाद्रायुः । वायोरयथिः ` [ तै०२।१।१1] इत्यादौ शतस्य
संभूतत्वस्यापि गौणत्वं स्यादित्यत आह-' स्याचचैकस्य बह्यशब्दबत् `
[ ब० स्ू०२।३।५] । एकस्यैव संमूतशब्डस्याऽऽकाश्े गौणत्वं
वायोरथिरित्यावावनुषक्तस्य संमूतशब्दस्य मुख्यत्वं च संमवति । यथा
ण्डके ‹ तस्मादेतद्वह्य नाम रूपमन्नं च जायते ` [मु०१।१।९
इति प्रधाने गोणतया प्रयुक्तस्य बह्यशब्दस्य तस्मिन्नेव प्रकरणे ˆ तपसा
चीयते बह्य, [ मु०१।१।८] इति बह्यणि मख्यतया प्रयोगद्र्ञ-
नात् । परिहरति-' प्रतिज्ञाहामिरव्यतिरेकात् ' [ ब० स॒०२।३२।६|
आकाशस्यापि बह्मोपदेयतया वह्यन्यतिरेके सप्येवेक विज्ञानेन सवंवि-
ज्तानप्रतिज्ञाया अहामिर्भवति बह्याकार्यस्यापि वस्तुनः सस्व एकषि-
ज्ञानेन सर्व विज्ञानप्रतिज्ञानं हीयेतत्य्थः । ' शब्देभ्यः ` [ बण्सू०२।
३।& ]। “ सदेव सोम्येदमय आसीदकमेवाद्धितीयम् ` [ छा० ६ ।
२। १ ]। ' पेतदात्म्यमिद्ं सर्वम् ` [ छा० ६ । <।७ ] । इत्यादिकशिब्दैः
सर्वस्यापि वस्तुनो बह्यकार्यत्वबह्यात्मकत्वप्रतिपादनपरेश्चायमर्थो विधी
यते । ˆ यावद्विकारं तु षिभागो लोकवत् । ` [ बण सू०२।३।५७|,
तुशब्दश्वाथं छन्दोग्ये--'ठेतद्ात्म्यमिदं सर्वम्" । इत्यादिभिराकशादेः
सर्वस्यापि विकारत्वपरतिपादनादेव विभागक्ष्दितोत्पत्तिरप्युक्तेव ।
यथा लोक एते सवं देवदत्तयुजा इत्यभिधाय तेषु केषां चिहुत्पत्तिप्रतिपाद्-
नेऽपि स्वेषापरुत्पत्तिः प्रतिपादितेव भवति तद्वत् । ' वायुश्चान्तरिक्ष
चेतदस्रतम् । ` [ बु० २।३।३२]। इति तु देवानामिव विरकाठ-
स्थायिव्वामिप्रायम् । : एतेन मातरिश्वा व्याख्यातः ' [ ब० सू० २।
३। < ] । आकाशोत्पत्तिपरतिपादनेभ्ैव बायोरष्युत्पात्तिः प्रतिपादित
वेत्यथः। (अस्षमवस्तु सतोऽनुपपत्तेः ` [ ० सू०२।२३।९]। तुश
व्दोऽवधारणाथंः । असंमवोऽनुत्पात्तिः सतो बह्मण एव तद्य तिरिक्तस्य
कर त्स्नस्याव्यक्तमहदहंकारतन्मावेन्दिय वियत्पवनादिकस्य प्रपश्चस्यकषि-
ज्ञानेन सर्वविज्ञानादिभिरवगतकार्यभारस्यानुत्प्तिर्नोपपयत इत्यथ इति
स्थितम् । प्रकरतमनुसरामः ॥ ४॥
इति च्छान्दोग्योपनिषस्रकाशिकायां षष्ठप्रपाठकस्य
द्वितीयः खण्डः ॥ २॥
४५७८ रङ्गरामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [ग ०प्र०६स०३
सवंस्येतरस्यापि तेजोवन्नात्मकबीज्रयप्रसूततवं दृ्टीयति-
तेषां भूतानां जीण्येव बीजानि भव-
न्त्याण्डजं जीवजमुद्धिनमिति ॥ १ ॥
आण्डजम् । अण्डजं पश्चिसर्पादि स्वार्थेऽण् । जीवजं गर्भवे्टनल-
क्षणजरायुजं पुरुषपभ्वादि । उद्धिजम् । उद्धिनत्तीव्युद्धित्स्थावरं ततो
जातमुद्धिज्नम् । न च स्वेदजानामच संकीत॑नाभावात्कथं चीण्येव सीजा-
नीत्यवधारणमिति हशाङ्क्यम् ) उद्धिजकब्देन स्वेदजस्यापि संगहो-
पपत्तेः । सूचितं च ' तुतीयशब्दावरोधः संश्षोकजस्य ? [ ब० घू० २।
१। २१ | इति । संशोकजस्य स्वेदजस्वाऽऽण्डजं जीवजमुद्धिजमि-
त्यत्र तुतीयेनोद्धिजशब्देनावरोधः संयह इत्यर्थः । इदं च सूजमन्यन्न
व्याख्यातम् । अण्डजादिशब्दनिर्दिष्टानामेषां भूतानां तेजोबन्नानि
चीण्येव बीजानीत्पर्थः । तदेवं परस्मा द्रह्मणोऽनन्यत्वं जगतोऽभ्युपगन्त-
व्यमिति स्थितम् ॥ १ ॥
तदेवोपपादयति-
सेयं देवतेक्षत हन्ताहमिमास्तिस्नो देवता
अनेन जीवेनाऽऽत्मनाऽनुप्रविश्य नाम-
रूपे व्याकरवाणीति ॥ २ ॥
अच ' संज्ञामूर्तिक्लत्तिः ` [ बण स० २।४। २० | इत्यधिकरणे
भगवता भाष्यङ्कुता- सयं देवतेत्यादिवाक्यस्यायमर्थः- सेयम् । सच्छ-
च्िता परदेवता, इमास्तेजोवन्नरूपास्तिश्नो देवता अमेन अविन जीव-
समष्टिविश्िटेनाऽऽत्मनाः्नुप्रविर्व नामख्पे व्याकरवाणि देवा दिविवि-
चसु तन्नामधेयानि च करवाणीति मापितम् । ‹ अभिमानिव्यपदे-
रस्तु विशेषानुगतिभ्याम् › [० सू०२। १५] इति सूये हन्ताहमिमा-
स्तिस्नो देवताः ' इति तेजोवघ्नानिं देवताज्ञब्देन विशेष्यन्त इति भाषि-
तत्वादत्र दवता इत्यभिमानिदेवतापरत्वं दष्टव्यम्र । ततश्चेमास्तिस्चो
देवता इत्यस्यायमथः--स्वस्वाभिमानिदेवतापिष्ठितानिं तेजोबन्ना-
नीति । तेजोबन्नाभिमानिदेवतानां परमात्मव्यातिरिक्तत्वे प्रमाणाभावा-
त्परमात्मनश्च सवाभिमानिदेवतात्वस्तंभवाच् परमात्मरूपदेवताधिश्ति
इत्यथः । परमात्मव्यतिरिक्तदेवताभ्युपगमेऽपि देवताशब्दस्य तद्धि्ि-
{ज °प्र०६ख०६। छान्दोग्योपनिषत् । ४७९
तत्वमेवार्थः । न च * तत्तेजोऽसृजत तत्तेज रक्षत ` [ छा० ६।२३ ]
इत्यादौ तेजञादिङब्दानां परमात्मपरत्वात्तेजोबन्नावस्थापन्नपरमा-
तनां तत्तदुपहितत्वाद्यवस्थाधीनबहूत्वा्रयाणामेवेमास्तिस्रो देवता इति
देवताशब्देन परामर्शोऽस्तु न तु देवताङब्दस्य तद्धिष्ठितपरामरीत्व-
मिति वाच्यम् । तत्तद्वस्थपरमात्मसु जीवस्य प्रवेक्ास्ंभवेन प्रवेशयो.
ग्यतेजोवन्नानामेवामेदो पचारेण लक्षणया वा देवताशब्देन निर्दै्टव्य-
त्वात् । महासिद्धान्ते तदैक्षतेति सर्वन्ञत्वमसुजतेति निमित्तत्वं बहू
स्यामित्युपादानत्वं तहुभयाङुगुणं सर्वशक्तित्वं सत्यसंकल्पत्वं चानेन
जीवेनाऽऽत्मनाऽनुपरविश्येति स्वन्तरत्वं वोक्तं मवति । जीवेनाऽऽत-
नेति जीवक्षरीरकेण मयेत्यथः ।
सिंहेन भूत्वा बहवो मयाऽत्ता व्या्रेण मृत्वा बहवो मयाऽत्ताः ।
इतिवत्सार्वर्याद्गिणकस्य तद्विपरीताकारजीवेक्यासंभवात्, यस्याऽऽ-
त्मा हारीरमित्याद्विचनात्तदनुपरविरयेत्यचेतन इव जीवेऽप्यनुपरवेकाभ्रव-
णाज्च शरीरवाविरब्दस्य शारीरिपर्यन्तत्वशुख्यताया उपपन्नत्वाचाय-
मेवाथं इति व्यासर्वरुक्तम् । ननु जीवदारीरकेण मया प्रविश्य
उ्याकरवाणीत्य्थो न संभवति व्याकरवाणीति तिडा कतुंराभिहितववे-
नानमिहिताधिकारविहितत्नुतीयानुपपत्तेः । न च त्याकरणकरियाकर्तुस्ति-
ङाऽभिहितव्वेऽपि पवेशक्रियाकतुरनभिहितत्वात्तेतीया मविष्यतीति
वाच्यं तहि मया मक्त्वा वजामीत्यपि प्रयोगः साधुः स्यात्, बजिकि-
याकरतुरमिधानेऽपि भजि क्ियाकतुरनभिहिततात् । स्वादुमि णमु-
डिति दते कैयटेन क्त्वाप्रत्ययस्य मावार्थत्वात्पक्त्वोदनं मङ्क देव-
दृत्तः, पक्त्वोद्नं भज्यते देवदत्तेनेत्यचच च क्ताप्रत्ययेन पविकियाकर्त-
कर्मणोरनभिधानात्तृतीयाद्वितीये कुतो न भवत इत्याक्ङ्क्याऽऽरव्या-
तपद्वाच्या क्रिया विरेष्यव्वाखधानमितरा तु वषिरोषणत्वाद्प्रधानम् ।
तक्कियासाधनयोरपि शक्त्योस्तह्वारको गुणप्रधानभावः । तत्र पधान-
कियाङक्त्यभिधाने गुणक्षियाशक्तिरभिहितवसकाज्ते प्रधानानुरोधा-
इुणानां पथक्तद्विरुद्धस्वकायारभ्मायोगाचेत्युक्तत्वा दिति चेत्सत्यम् ।
मयेत्यस्य स्वरूपेणत्यर्थः । आत्मशब्दः स्वरूपपरः । यथपि जीवक्षरी-
रकं स्वरूपं व्याकरणक्टुनं भिद्यते तथाऽपि |
व्यपदेशिवदेकस्मिन्दुष्या नानाथंकल्पना ।
४८० रङ्गरामाुज षिरवितप्रकाशिकोपेता- [गण्प्र०६स०३]
इति न्यायेन क्पितमेदृमादायानभिहिताधिकारविहिततुती योप-
पत्तेः । घटः स्वेन रूपेणेतर्याव्रत्तिं करोतीत्यादिपरयोगदृकशनात्करोतीति
` तिडा कर्तुरभिहितत्वात् । नतु त्च करणार्थं तुतीया करणंचन
तिडऽभि हितमिति चेत्ता परकरृतेऽपि तथाऽस्तु । तेनेशस्त द्विशिष्टस्वक-
रणकतयाऽनुप्रवेशेऽपि कर्ता, इत्यधिकरणसारावह्युक्तश्चायमेवार्थः ।
यद्राऽऽरम्भमणाधिकरणे--अनेन जीवेनाऽऽत्मना मदात्मकजीवेनाऽऽत्म-
तयानुप्रविश्य, एतद्वि चिच्तनामद्ूपमाक्षरवाणीति भाषितत्वेन जीवह '
ब्दस्य परमात्मपयंन्तत्वा मावस्यापिं प्रदर्डितत्वात्तदनसारेण जीवेनेव्यस्य
जाव एवाथः । आत्मशब्दस्य शरीरत्वम्थंः । हारीरभूतेनानेन जीवेनानु-
प्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणीत्य्थः । अत्मश्ब्दस्य शरीरवाचित्वममि-
प्रत्यव मद्ात्कजीषेनेतिं भाषितम् । आत्मतयाऽनप्रविश्येति भाष्यस्या.
यमथः-आ्मतयेति हेतो तृतीया हेतुत्वं च प्रयोजनत्वेन विवक्षितमात्म-
त्वाथमनुप्रविरयेत्यर्थः । प्रविश्य नियन्तुत्वाभाव आत्मत्ासंभवाञ् चरे.
णानुपविहय परबलं संकलयानीतिवदिति । यद्वा ‹ अनेन जीवेनाऽ<
त्मनाऽनुपरमूतः पेपीयमानो मोदमानस्तिष्ठति ` [ छा ०६।११।१ † इत्य-
चेवानेन जीषेनाऽऽतमनाऽनुप्रदिहयेत्यचा पि जीषात्मनेत्येवार्थः। अस्मिन्प-
क्षेऽनेनातशब्दस्य प्रमाणप्रातेपन्नपुरोवतिवाचिनो मच्छरीरमतेनेत्यर्थः
अनयोः पक्षयाश्वारेणानुप्रविश्य परसेन्य संकलयानि देवदत्तेन पक्त्वा
चेतरेण भज्यत हतर्यत्रेव विरि क्रियाप्रयोजकक्ां परमात्मना व्यामियमा-
णस्य जाबवात्मनः करणतया त॒तीयासंमवात्ततीयाया नानपपत्तिः ।
इयास्तु विशेषः--नामरूपन्याकरणस्य ‹ तासां चिवुतं विवृतमेकैकां
करवाणीति ` इति वक्ष्यमाणेन बिवृत्करणेन समानकतुंकत्वावगमा-
स्रामरूपव्याकरणांशे साक्षात्कतुस्वमप्यस्ति । प्रवेशे त॒ सर्वव्यापकस्य
परमात्मनः साक्षात्कत्रत्वासभवात्मयोजककर्तृत्वमेव । एवं चानपवेश-
नामरूपव्याकरणयोः समानकतुंकत्वसं भवात्क्त्वाप्रत्ययस्यापि नानपप-
त्तारति द्रष्टव्यम् । एतनान्तःकरणविशिष्टस्याहमथंत्वं वदन्तः परे
भत्युक्ताः । बहु स्या हन्ताहमिमा इति संकत्पसमये तस्यामावादि-
त्यास्तां तावत् ।
तासां तितं जिव्रतमेकेकां करवाणीति ।
अव सज्ञाम्रूातङ्टप्त्याधेकरणे भगवता भव्यकरता-तद्थमन्योन्य-
सस गमप्राप्तानामषा तंजावन्नान विरोषसृश्चसमर्थानां तत्सामधथ्याय.
[शण्प्र०६ैख०र] छान्दोग्योपनिषत् । ४८१
केकां जिवृतं चिवृतं करवाणीतीत्येतद्राक्यार्थं उक्तः । अज तदथंमि-
त्यस्य देवादि विचिच्ररूपाणां तन्नामपेयानां च करणार्थमिव्यर्थः पर्व
देवादिविचिच्सु्िं तन्नामधेथामि च करवाणीत्युक्तेरिति द्रष्टव्यम् । अचे.
पतिशब्दस्य सेयं देवतेश्चतेति पेण संबन्धः । एवमीस्षित्वा परा देवता
यथासंकल्पमकरो दित्याह-
ॐ क स क कन = क नै [वेना
सेयं देवतेमास्तिस्रो देवता अनेनैव जीवेनाऽ<-
(क ४८४५
स्नाऽनुभविश्य नामरूपे व्याकरोत् ॥ ३॥
4 [ (कप # [ 4० न निः
तासा जवुतं जिवृतमकेकामकरात् ।
अत्र िवृत्करणाधीनत्वान्नामरूपव्याकरणस्यार्थक्रमातुरोधेन पाठ-
कमो बाध्यते । तत्र तेजोबन्नदेवतास्वेकैकां चिवृतं जिवृतं कृत्वा
नामरूपल्याकरणमकरोदित्यथंः । अचर व्यापकस्य परमात्मनः स्वशूपेण
स्वापुथक्सिद्धसर्ववस्तुमवेशस्य सवदा सच्वेऽपि स्वश्रीरभूतजीवेनानुप्र-
वेदास्य परवममवान्नीवेनानुभविरय नामरूपे व्याकरोदित्यस्य नानुप.
पत्तिः। चारस्य राजकशरीरत्वामावान्न चरेणानुप्रविर्येति वाक्यसाम्यं च।
यथातु खढु सोम्येमास्तिस्रो देवताशिव्॒चि-
वृदेकैका भवति तन्मे विजानीहीति ॥ ४ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषरि षष्ठप्रपाठकस्य
तृतीयः खण्डः ॥ ३॥
णि णी
भ
देवताधिष्ितानां तेजोबन्नानां तिवृत्करणप्रकारं मे निगदतः
शृण्वित्यर्थः । व्यासार्येरानन्दमयाधिकरणे--अनुपरविशष नामख्पे याकर-
चाणीत्यत्र नामदूपव्याकरणस्यानुप्रवेशापू्वंकत्वसवगम्यते । " तत्सृष्ठा
तदेवानुप्राविशत् ` [ ते०२।६। १] इत्यजानुप्वेशस्य सृषिपूर्वकत्वं
गम्यते । तस्मात्समानकतुंकत्वमेव विवक्षितं न पौर्वापयंमपि । अत
एव हि ˆ तस्य त्वष्टा विदधद्रूपमेति ` इति सृष्ट्यमुप्रवेकायोः समानक्षा-
टीनत्वमेव प्रतीयते । अथ वा ‹ तस्सृष्ा तदेवानुप्राविशत् ` [ ते° २।
६ । १ | इति सृषट्चनन्तरव्वेन श्रूयमाणारुप्रवेक्ञः स्थित्यथोंऽन्य एवेत्यु-
कम् । व्यापकस्यापि परमात्मनोऽन्तर्यामिविग्रहद्राराऽनुपरवेश उपपद्यत
६१
४८२ रङ्गरामानुजविरचितप्रकारिकोपेता- [श०प्र०६स० ४)
इति केचित् । जीवद्रारिवानुप्रवेश्लो न तुं स्वत इति केचित् । प्रति-
वस्तु तत्तद्स्तुमा्नपू्णं परमात्मकायंकारित्वात्तत्र प्रविष्ट इवेत्युक्तिरिति
केचित् ॥ ४॥
इति च्छान्दोग्योपनिषत्मकारिकायां षष्ठप्रपाठकस्य
तृतीयः खण्डः ॥ ३॥
यदप रोहित रूपं तेजसस्तवरूपम् ।
अथर्यद्रोहितं स्वरूपं रोहितो भागो दश्यते तद्धिवृत्छरेतस्य तेजसः
स्वरूपम् ।
यच्छुक्रं तदपां यच्छृष्णं तदन्नस्य ।
स्पष्टोऽथंः ।
अयस्तेजोवश्नसमुदायरूपत्वे यावत्तेजोबन्नावस्थानमथिखूपेणोपटम्भ,
प्राप्रोतीत्यत्राऽऽह-
अपागाद्ररभिलम् ।
तेष्वेव तेजोवन्नेष्वग्न्यायवस्थानाशक सामग्री संनिधानेऽथिच्वावस्था<-
पेता मवत्यवस्थान्तरं प्रादुर्भवति ।
वाचारम्पणं विकारो नामधेयं जीणि रूपाणीत्येव सत्यम् ॥ १॥
अतस्तेजोबननेरेवाित्वाययवस्थालक्षणो विकारोऽगन्याद्नामपेयं च
वाकपर॑कव्यवहारसिद्धये तेजोषन्नेरेव स्प्यते । अतस्तेजोवन्नस्वख-
पाण्येवा्िरिति सत्यमित्यर्थः ॥ १॥
यदादित्यस्य रोहित रूपं तेजसस्तद्रूपं
यच्छ तदपां यत्कृष्णं तदन्नस्यापा-
गादादित्यादादित्यत्वं वाचारम्भणं विकाये
नामधेयं तरीणि रपाणीव्येव सत्यम् ॥ २ ॥
यचन्वमसो रोहितः रूपं तेजसस्तदपं यच्छं तदपां
यत्ठरष्णं तदन्नस्यापागाचन्दाचन्दतं वाचारम्भणं
विकारो नामधेयं च्रीणि रूपाणीत्येव सत्यम् ॥३॥
[ग ०प्र०६ख०४| छान्दोग्योपनिषत् । | ४८३
यद्वियुतो रोहित रूपं तेजसस्तदूपं यनच्छु्कं तदपां
यत्कृष्णं तदन्नस्यापागाद्वियुतो वियुच्वं वाचारम्भणं
विकारो नामधेयं चीणि रूपाणीत्येव सत्यम् ॥४॥
पवंवदर्थः ॥ ४ ॥ _
एतद्ध स्म वे तद्िदाश्स आहुः
पर्वे महाशाला महाश्रोत्रियाः ।
उपादानाहूुपादेयं न भिद्यत इत्येतत्स्वरूपज्ञा महागृहस्थाः सवेषेद्-
पारगा वक्ष्यमाणप्रकारेणोक्तवन्त इत्यथः । लटस्मेः इति स्मयोगाद्मू-
तार्थऽप्याहूरिति लडुपपत्तिः
न नोऽय कश्चनाश्रुतममतमविज्ञातमदाह्-
रिष्यतीति ह्येभ्यो विदांचक्रुः ॥ ५ ॥
तजोबन्नान्येव ज्ञातवतां नोऽस्माकमेभ्यस्तेजोबन्नेभ्योऽतिरिक्तमश्ुत-
क), क ० = क
ममतमावज्ञात काप नदृाहतु शक्तरतात तजविन्नभ्य पव सच
ज्ञातवन्त इव्यथः ॥ ्॥
सर्वस्यापि त्रान्तभांवमेव प्रदशयति-
यदु रोहितमिवाश्रदिति तेजसस्तद्रूपमिति तदिदांच-
कुयंदु शुङ्कमिवभ्रदित्यपाः रूपमिति तद्िदांचक्रयंद
रृष्णमिवाभ्दित्यन्स्य रूपमिति तदिदं चक्रः॥ ६ ॥
यद्वावज्ञातासवाभ्रूदत्सतासामव द्व्
तना समास ईति तद्विदांचक्रुः ।
रोहितशुङ्ककृष्णत्वेन भासमानं तेजोवन्नात्पकमेवेति ज्ञातवन्तः ।
यत्तक्तेनं रूपेणाज्ञायमानमभत्तदपि पातमाशिष्ठधसरकसोणाद्रूपवस्वेन
ज्ञायमानमपि लोहितश्युङ्खक्कृष्णतेजोवन्नसमुदायात्मकमेव न तु ततोऽ-
तिरेक्तमेाते ज्ञातवन्त इत्यथः । एवः सवस्यापि प्रपञ्चस्य तिवृत्कृत-
तेजोवच्चरूपतेन तदमेदं प्रसाध्याध्यात्म मांसलोहितमजास्थिटक्षणस्य
देहस्येन्दियमनःप्राणानां च चिवृ्करृततेजोबन्नामेदं वशयितुं पस्तोति-
४८४ रङ्खरामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [°प्र०६सर०९)
यथा तु खलु सोम्पेमास्तिसो देवताः पुरुषं पराप्य
तिब्रिद्देकेका भवति तन्मे विजानीहीति ॥ ७ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषदि षष्ठप्रपाठकस्य
चतुथः खण्डः ॥ ¢ ॥
तेजोवन्नानि पुरुषेण भुज्यमानानि पुरुषं पाप्य यथा विधा तिधा
परिणमन्ते तं परिणामप्रकारं दुण्वित्यर्थः ॥ ७ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषकाशिकायां षष्ठप्रपाठकस्य
चतुर्थः खण्डः ॥ ४ ॥
अन्नमरितं बेधा विधीयते ।
पुरुषण शक्तं जादठराद्यना पच्यमानमन्न स्थाक्ेमध्यमाणिष्ठरूपेण
जधा कवमक्तं भवात ।
तस्य यः स्थविष्ठो धातुस्तत्पुरीषं भवति
यो मध्यमस्तन्माश्सं योऽणिष्ठस्तन्मनः ॥ १ ॥
स्थलाशः पुराषतामापद्यते मध्यमांशस्तु मांसताम, अणिष्ठां्ञस्तु
मनस आप्यायकतामापद्यते । मनस आहंकारिकव्वेनान्नविकारत्वाभावा-
दिति मावः॥ १॥
आपः पीताघ्रेधा विधीयन्ते तासां यः
स्थविष्ठो धातुस्तन्मूत्रं भवति यो मध्यम-
स्तछ्लोहितं योऽणिष्ठः स प्राणः ॥ २ ॥
तेजोऽशितं जधा विधीयते तस्य यः स्थ-
विष्टो धातुस्तदस्थि भ्वति यो मध्यमः
स मना योऽणिष्ठः सा वाकृ॥ ३ ॥
तट षुतादुक तेजःरशब्देनो च्यते । मज्जाऽस्थ्यन्तगतः चेह धात-
चराषः । श्रतत्लादृः पातस्व सृष्ष्मांशो बागाप्यायक इत्यर्थ; ॥ ३ ॥
[छा ०प्र०६स०६। छन्दोग्योपनिषत् । ९८५
अन्नमय हि सोम्य मन आपो-
मयः प्राणस्तेजोमयी वागिति ।
उक्तरीत्या मनःप्राणवाचामन्नजलतेजःसृष्ष्मांशाण्यायितत्वान्मनोऽन्न-
मयं प्राणोऽम्भयस्तेजोंमयी वागित्यर्थः । ननु केवलान्नमक्षाणामाखुभ-
मृतीनामपि वार्िमिव्वप्राणवच्वदहानादम्माचमक्षाणामपि मत्स्यादीनां
मनस्वित्ववाग्ममित्वदर्लनादयुततैलमात्रमक्षाणामरि मनस्वित्वप्राण-
वत्वदर्शनात्कथमन्नमयं हि सोम्य मन आपोमयः प्राणस्तेजामयी वाभि-
व्युपपद्यत इति चेत्सर्वैस्यापि चिवृच्कृतत्वेन सर्वस्यापि मक्ष्यस्य तेजो-
वच्चरूपतयाऽन्नमयं सोम्पेत्याद्युक्तेधिरोधामावात् । एवं प्रत्यायितः भ्वेत-
केतुराह-
भूय एव मा भगवान्वज्ञापयविवि ।
एवमशितानां तेजोबन्नानां सक्ष्मांश्ञा वागाद्ाप्यायकाः सन्तीत्यज्
न मनसो विच्चम्मः। अतः पुनरपि सम्यग्हष्टान्तेरमुमर्थं दृशांयेत्य्थः ।
तथा सोम्येति हावाच ॥४॥
इति छान्दोग्योपनिषदि षष्ठप्रपाठकस्य
पमः खण्डः ॥ ५ ॥
आचार्योऽपि तथाऽस्त्वित्युवाचेत्यथंः ॥ ४ ॥
इति च्छान्दोग्योपनिषत्रकाशिकायां षष्ठप्रपाठकस्य
पञ्चमः खण्डः ॥ «॥
दधः सोम्य मथ्यमानस्य योऽणिमा स
ऊर्ध्वैः समुदीषति तत्सपिभंवति ॥ १ ॥
एवभेव खल सोम्यान्नस्याश्यमानस्य योऽणिमा
स ऊर्वः समूर्दीषति तन्मनो भवति ॥ २॥
यभा मथ्यमानस्य दभ्र ऊध्वं उद्रतोऽणिमा सृक्ष्मांशो घृतं मवत्येव-
४८६ रङ्करामानुजविरचितपरकाशिकोपेता- [ग ०प्र०६ख०५]
मह्यमानस्यान्नस्योध्वं उद्वतः सृ्ष्मांशो मनो मवति मनञप्यायको
मवतीत्यर्थः । सथुदीषति, ईष गतिहिंसादरशनेष्विति हि धातुः ॥१।२॥
अपा सोम्य पीयमानानां योऽणिमा स
ऊर्ध्वैः समुदीषति स भाणो भवति ॥ ३ ॥
तेजसः सोम्याश्यमानस्य योऽणिमा स
ऊध्वंः समुदीषति सा वाग्भवति ॥ ४॥
पवेवदुर्थः॥ ३॥ ४॥ ध
अन्नमय हि सोम्य मन आपोमयः प्राणस्तेजो-
मयी वागिति श्रेय एव मा भगवान्विज्ञापयविति ।
मनसोऽन्नमयत्वं यथा बुदृभ्याङूढं मवति तथा प्र्ंयेत्यर्थः ।
तथा सोम्येति होवाच ।
इति च्छान्दोग्पोपनिषदि षष्ठप्रपाठकस्य
षठ; खण्डः ॥ ६ ॥
पू्वंवदुर्थः ॥ £ ॥
इति चछान्दोग्योप निषसकाशिकायां षष्ठप्रपाटकस्य
षष्ठः खण्डः ॥ & ॥
षोडशकलः सोम्य पुरुषः पञचदशाहानि माऽशीः काममपः
पिबाऽऽपोमयः प्राणो न पिबतो विच्छेत्स्यत इति ॥ १ ॥
(जिय
षोडशांशायुक्तमनआदिकलायुक्तः पुरूषः । ततश्च सनआद्षोड-
रां शाः प्रत्यहं भज्यमानैरन्नादिभिराप्यायिता भवन्ति । तच्च पञ्वदकश्ष
दिनानि मा भुङ्क्थाः । यथेष्टं जटं पिबि जलपानेन प्राण विच्छेदोऽपि न
भविता जकमयत्वास्राणस्यत्याचायं उवावेत्य्थः ॥ १ ॥
स ह प््द्शाहान नाऽश्य ।
एवं पित्रोक्तः पुचः पञ्चदशाहानि न मुक्तवान् ।
[खा ०प्र०६ख०७] छान्दोग्योपनिषत् । ४८७
अथ हैनमुपससाद किं बवीमि भो इति ।
घोडशोऽहनमि पितरसुपसन्नः शिष्यो भगवन्किं जवीमीत्युक्तवान् । इतर
आह - [प |
ऋचः सोम्य यजुर्पि स्रामानीति।
अधीतान्येदान्पठेल्युक्तवानित्य्थः ।
स॒ होवाच नवे मा प्रतिभान्ति भो इति ॥ २॥
मां प्रति वेदा न मान्तीतीतरः प्रत्युक्तवान् ॥ २॥
त होवाच ग्रथा सोम्प महतोऽ्याहितस्ये-
कोऽङ्गारः खयोतमा्रः परिशिष्टः स्यात्तेन
ततोऽपि न वहु दहेदेव* सोम्य ते षोडशानां
कलानामेका कठाऽतिरिष्टा स्यात्तयैतर्हि
वेदाचानुभवस्यशानाथ मे विज्ञास्यसीति ॥ ३।।
हे सोम्य यथा लोके महत इन्धनेरभ्याहितस्य शान्तस्या्ेरेकोऽङ्गारः
खद्योतमाज्ः परिशिष्टो मवेत्तेनाङ्गारेण खद्यो तमाच्नरपरिमाणाक्किविदपि
बहून दहेदेवमेव खलु सोम्य तेऽन्नोपचितानां षोड 
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11