$9RQ ARAgDIRMALARI, 2019, N°1
UOT327
Iran Islam respublIkasinin fars korfoz! o1.k01.0Ri Ilo
MUNAS lB0TL0RlND0 M0ZH0B amIlI: tarIx V0 muasIrlIk
Eldar 0M1ROV*
Agar sozhr: Iran, Islam inqilabi, Fars korfdzi, §ia qruplari, siyasi maraqlar
iramn Fars korfazi olkalari ilo siyasi miinasibatlarini oz miirakkabliyi ilo sccilon bir istiqamat
kimi sociyyolondirsok, qotiyyon sohv elm is olmanq. Tehramn xiisusilo da korfozin Soudiyyo 0ro-
bistam, Iraq, Behreyn, B00 kimi olkolori ilo bir cox hallarda aciq qarsidurma, hotta miihariba miis-
tovisino kccon munasibotlorindoki ononavi garginliyinin tarixi bir coxlarmin yanlis olaraq giiman et-
diyi kimi, 1979-cu il islam inqilabindan baslamir, aksina daha avvala, Iranda Pahlavilar hakimiyyati
dovriina gedib 9 ixir. Malum oldugu kimi, Mahammad Rza sail Pahlavi hakimiyyati dovriinda iran
Fars korfazi regionunda oz harbi-siyasi iistiinliiyiinii tamin etmak U 9 iin canfosanliq gostarir, bu isti-
qamatda bazan an yaxin miittafiqi va dayagi olan Qarb olkalari ila bela ziddiyyatlardan 9 akinmirdi.
Bunun an boyiik niimunasi kimi Iramn bir miiddat Qarbin bilavasita dastayi ila korfazda ycrlasan
bir ne 9 a xirda orab amirliklarinin ittifaqi qisminda 1971-ci ilda meydana 9 ixmis B00-ni miistaqil
dovlat kimi tammaqdan boyun qa 9 irmasim gostarmak olar. Hamin vaxt Iran Hormuz bogazinda
ycrlasan 0bu Musa, Boyiik Tomba va Ki 9 ik Tomba adalan atrafindaki arazi miibahisasinin oz ada-
latli hallini tapmayacagi taqdirda B00-ni tannnayacagim bayan ctmisdi. [4; 459]
1971-ci ilin payizinda Boyiik Britaniyamn vasita 9 iliyi ila apardan damsiqlarin naticasi olaraq
soziigedan 3 ki 9 ik ada iizarinda Tehramn suverenliyi tamndi va hamin ilin dekabrinda iran qosunla-
n adalan nazarat altina aldi. 0vazinda isa Tehran B00-ni 1972-ci ilda miistaqil olka kimi tamyaraq
onunla diplomatik miinasibatlar yaratdi. [4; 459]
iran B00 ila eyni ilda, yani 1971-ci ilda oz miistaqilliyini elan etmis Bahreyni dovlat kimi ta-
myib, onunla diplomatik alaqalar qursa da, bolganin basqa bir olkasi iraqla Tehran arasindaki mii¬
nasibatlar da daim oz garginliyi ila sc 9 ilmisdir. 0razi miibahisalari, iranli zawarlarm iraqdaki sia
ziyaratgahlarina safarlari zamam meydana galan problemlar, hamqinin iramn iraq arazisinda faaliy-
yat gostaran kiird silahli dastalarina verdiyi dastak 1972-ci ilda hatta iki olka arasindaki diplomatik
miinasibatlarin kasilmasina bela gatirib 9 ixarmisdi. Lakin 1973-cii ilda 01cazairin vasita 9 iliyi ila
iraqla miinasibatlarini barpa edan iran 1975-ci ilda bu olka ila olan arazi miibahisalarinin hallina va
sarhadlarin qarsiliqli maraqlara uygun bir sakilda miiayyanlasdirilmasina nail oldu. [4; 462-463]La-
kin Bagdad va Tehran arasindaki etimadsizhq miihiti sah rejiminin siiqutuna qadar dayismaz qaldi,
1979-cu il islam inqilabindan sonra isa bu garginlik bir milyondan artiq insamn hayatina son qoy-
mu§ 8 illik iran-iraq miiharibasi ila naticalandi. [3; 339].
Pahlavi rejimi dovriinda iran B00-nin tanmmasi ila bagli masalani qixmaq sarlila Korfaz re-
gionundaki siyasatini apanci Qarb olkalari, xiisusila da AB§-la koordinasiyah sakilda, Vasinqtonun
tamal maraqlarma uygun sakilda hayata kcqirirdi. Bazi tadqiqat 9 ilarm tabirinca desak, iran 1979-cu
il islam inqilabina qadar Fars korfazi regionunda “jandarm” funksiyasim icra edirdi. [1; 36]
*siyasi elmlar iizra falsafa doktom, ADU
ELMi-NOZORi JURNAL • HAyHHO-TEOPETHHECKHH >KYPHAA
SCIENTIFIC-THEORETICAL JOURNAL
157
TARiX VdSiYASl ELMLdR _
1973-cii ildo iran ordusunun Oman sultanmi Kabusun xahisi ilo bu olkodo bas qaldirmis milli-
azadliq horokatini yatmnaq, homcinin partizan dostolorini zororsizlosdirmok moqsodilo Zoffar bol-
gosino miidaxilo ctmosi bunun bariz niimunosini toskil edir. [2; 184]
Todqiqatci A.Manucchri cox dogru vurgulayir ki, iramn korfoz b6lgo sindo j andarm funksiya-
smi oz iizorino gotiirmosindo regionda niifuz sahibi olmaga hor vochlo can atan Pohlovi rcjimindon
daha qox Britaniya qosunlarmin bu orazilordon 5 ixmasindan sonra yaranmis boslugu narahatliqla iz-
loyon AB§ maraqli idi. Hoqiqoton do, iranbritaniyaldarm yoxlugu soraitindo SSRI-nin milli-azadliq
horokatlari vasitosilo bolgoyo miimkun niifiizetmo cohdlorinin qarsismi almaq iiciinVasinqtonun on
etibarli miittofiqi roluna hor monada uygun golirdi. Belo ki, iramn cografi baximdan homin bolgodo
ycrlosmosi vo miimkiin tohdidlor zamam hadisoloro ccvik miidaxilo imkanlarina sahib olmasi, eyni
zamanda Pohlovi rejiminin SSRi-yo tohdid kimi baxmasi Vasinqtonun maraqlarma tamamilo uygun
golirdi. Bu monada iramn 1973-1977-ci illor arasinda intensiv sokildo silahlandirdmasi (gostorilon
dovr orzindo iran 15 milyard dollarhq silah vo texnika almisch), Mohommod Rza sail in ordunun
miiasirlosdirilmosino boyiik diqqot ayirmasi he? do tosadiifi deyildi. [2; 183-184]
Lakin 1979-cu ilin fevrahnda iranda bas veron islam inqilabi voziyyoti kokiindon doyisdi. §a-
hin devrilmosi, ruhanilorinin olkodo siyasi hakimiyyoti olo kccirmosi, sioliyin rosmi dovlot ideologi-
yasi elan edilmosi vo Tehramn Qorblo muttofiqlik munasibotlorindon imtina etmosi Fars korfozi re-
gionundaki geosiyasi monzorodo do ciddi doyisiklikloro gotirib 9 ixardi. Ogor Pohlovi rejimi iiciin
Fars korfozindoki baslica prioritetlor sabitliyin qorunmasi, orob monarxiyalan ilo normal siyasi-iqti-
sadi miinasibotlorin formalasdirilmasi vo Qorbin dostoyi ilo kommunist tohlukosi ilo miibarizo kimi
mosololordon ibarot idiso, islam respublikasi bunun oksino olaraq soziigedon bolgonin orazisindo ta-
rixon yasayan sio qruplari vo horokatkari ilo six omokclasliqda maraqli goriinurdu. Xiisusilo do islam
inqilabimn rohbori Ruhulla Xomeyninin “inqilabin ixraci” ideyasi ilo aciq sokilclo cixis etmosi ora¬
zisindo kifayot qodor sionin yasadigi Soudiyyo Orobistam, Bohreyn, iraq kimi korfoz olkolorindo
ciddi narahatliqla qarsilandi.
Molumat iiciin qeyd etmok lazundir ki, Korfoz olkolori arasinda sio ohalisinin coxlugu baxi-
mindan osas yeri Bohreyn vo iraq tutur. Bu amil iso oz novbosindo hor iki olkoni iramn “inqilab ix¬
raci” konsepsiyasimn bir nomroli hodoflorino ccvirir.
Son illorin statistikasina inansaq, Bohreyn ohalisinin 74%-i siodir. Behreyn siolori ozlorini
“bohrani”, siinni azligim iso “orob” adlandinr vo onlarin bodovi hesab edirlor. [l;39]Ancaq sayca
iistiinluk toskil etmolorino baxmayaraq, Bohreyndo hakimiyyot siinni azligmm olindo comlosib. §io-
lorin hakimiyyotdo tomsil olumuamasi olkodo mutomadi olaraq etirazlara vo igtisaslara rovac verir.
Dogrudur, Bohreyndo sio horokatimn formalasmasi irandaki islam inqilabindan daha ovvol basla-
yib, ancaq 1979-cu ildon bu yana soziigedon proses daha moqsodyonlii vo miitosokkil forma almis-
dir. Tehramn davamli sokildo sioliyin ciddi sosial dayaga malik oldugu Bohreyndo iqtidar doyisikli-
yino can atmasi tarn tobiidir. ilk belo cohd 1981-ci ildo bas verso do, homin vaxt Bohreyn hakimiy¬
yoti cevrilisin qarsismi almis vo aciq §okildo Tehram onun daxili islorino kobud formada qarismaq-
da giinalilandirmisdi.
Oz novbosindo Bohreyndoki siinni iqtidarinm on boyiik horbi-siyasi dayagi vo havadan iso qon-
su Soudiyyo Orobistamdir. iranda 1979-cu il inqilabindan sonra Tehranla xiisusilo gorgin miinasibotlor
fonunda Soudiyyo rohborliyiBohreyndoki siinni hakimiyyotinin qorunub saxlamlmasi vo iqtidarm sio
coxlugunun olino kccmomosi iiciin bozon bu olkoyo aciq horbi miidaxilodon belo 5 okinmir. 2011-ci
ilin martinda igtisaslarin qarsismi almaq moqsodilo Soudiyyo Orobistanmm digor korfoz olkolori ilo
birgo Behreyno horbi qiivvolor gondormosi bunun bariz niimunosi hesab oluna bilor. [5]
158
ELMi-NOZORi JURNAL • HAYHHO-TEOPETHHECKHH IKYPHAJl
SCIENTIFIC-THEORETICAL JOURNAL
$9RQ ARAgDIRMALARI, 2019, N°1
iramn son illordo miitomadi olaraq Bohrcyndoki siyasi proscsloro bu vo ya digor sokildo mii-
daxilo ctmok iiciin hoyata kccirdiyi 90 xsayh cohdlor hor iki 61 ko arasinda dofolorlo diplomatik gor-
ginliyin yaranmasi ilo noticolonir. Bozi hallarda iso bu miibahisolor BMT miistovisino qodor gedib
Qixir. Bohreynin xarici i§lor naziri Xalid bin 0htnod ol-Xolifonin 2015-ci ilin oktyabrmda BMT-nin
has katibi Pan Gi Munla goriisclo sonuncuya Iramn bu olkonin daxili islorino aciq sokildo miidaxilo-
sino dair toqdim etdiyi etiraz moktubu bu hallardan yalmz biridir. Horn in vaxt Bohreyn hokumoti
iram bu olkodo siyasi rejimi doyismok U 9 iin tcrrorqu qruplasmalardan istifado ctmokdo, homcinin
kutlovi igtisaslarin toskilindo vo zorakdiqla daxili prosesloro tosir etmok cohdindo ittiham etmiscli.
BMT-yo toqdim edilon molumatlarda iramn birbasa dostoyi ilo bas veron zorakdiq vo igtisaslarda
iimumilikdo Bohreynin tohlukosizlik quvvolorinin 16 omokclasinin holak oldugu bildirilirdi. [8]
2016-ci ilin ovvollorindo iso Bohreyn Soudiyyo Orobistanmm irandaki diplomatik niimayon-
doliklorino hucumlara cavab olaraq 0r-Riyadla birgo Tehranla diplomatik miinasibotlori dondur-
musclu. Homin ilin mayinda iso Behreyn hokumoti Tehramn holo do bu olkodoki siyasi proseslori oz
lehino ccvirmok moqsodilo terror^ qruplarla omokdasliq etdiyini, onlara tolim ke 9 orok silahlandir-
digim boyan etmi§di. [8]
Olkolor arasinda novboti ciddi gorginlik dalgasi iso 2018-ci ilin noyabr ayina tosadiif etdi. Ho¬
min vaxt Behreyn iram haker qruplarmdan istifado etmoklo olkodo ke 9 irilon parlament se 9 kilorinin
gedisino miidaxilo etmokdo giinahlandirmisdi. Bohreyn rosmilorinin (ikrinco, Tehran se 9 kilori poz-
maq U 9 iin kiitlovi kiberhiicumlar hoyata kc 9 irmis, se 9 ici foalhgimn asagi soviyyodo olmasi U 9 iin sil-
silo toxribatlara ol atmisdir. [6]
iramn Bohreyn istiqamotindo kifayot qodor foal olmasimn vo israrla bu olkodoki siolori haki-
miyyoto gotirmok istomosinin on ohomiyyotli soboblorindon biri do bu olkodo yerloson giiclu AB§
horbi bazalandir. Molumdur ki, Behreyn AB§-in 5-ci donanmasimn Korfoz zonasindaki strateji
ohomiyyoto malik baslica bazasidir. Son molumatlara goro, Bohreyndo 8 minodok AB§ horbi qul-
luq 9 usu vo onlarla doyiis toyyarosi vo xeyli sayda horbi gomi comlosib. iramn Bohreyndoki AB§
bazasindan 9 okinmosi ii 9 un olduqca ciddi soboblor var. Ciinki buradaki horbi quvvolor AB§-in
2001-ci ildo 01'qanistana vo 2003-cii ildo iraqa qarsi hoyata ke 9 irdiyi hiicum omoliyyatlarinda aktiv
sokildo istirak ctmislor. AB§-in Suriyadaki i§iD terror toskilatina qarsi hoyata ke 9 irdiyi miitomadi
hava hucumlarmin da osas hissosi Behreyndoki quvvolor hesabina toskil olunur. [10]
Son aylarda AB§-in irana qarsi hoyata ke 9 irdiyi sort tozyiq siyasoti vo mumkun horbi mudaxi-
losi fonunda Tehramn Behreyn istiqamotindon narahat olmasi tarn tobiidir. Ancaq son illorin tocrii-
bosi gostorir ki, Tehrana qarsi beynolxalq soviyyodo aparilan tocridetmo siyasoti onun Behreyndoki
foaliyyot imkanlarmi da ohomiyyotli dorocodo mohdudlasdirib. Belo bir voziyyotdo Tehran Behreyn¬
doki §io horokatimn imkanlarindan on yaxsi halda daxili voziyyoti mohdud zaman kosiyindo gorgin-
losdirmok ii 9 iin bohrolono bilor. iramn hal-hazirki realhqlar 9 or 9 ivosindo yaxin perspektivdo Boh¬
reyndo §io dovloti qurmaq imkanlari inandinci goriinmur.
§io amili iramn 1979-cu ildon sonraki dovrdo iraqla miinasibotlorindo do baslica yer tutur.
2003-cii ilo qodor, yoni AB§-in iraqa horbi mudaxilosino vo Soddam Hiiscyn rejiminin devrilmosino
qodor iraqda hakimiyyot sunni azhgimn ixtiyarmda idi. Dogrudur, Soddamin devrilmosindon sonra
olkodo gedon siyasi proseslor siolorin horn parlamentdo, horn do olkonin idaro 9 ilik sistemindoki isti¬
rak faizini ohomiyyotli dorocodo artirdi. Bundan olavo, iraqda yaranan siyasi horc-morclik vo morko-
zi hakimiyyotin zoifliyi irana 2003-cii ildon bu torofo bu olkodoki sio amilindon miixtolif moqsod-
lorlo oz lehino yararlanmaq ii 9 iin imkanlar yaradib. Bu proses xiisusilo 2006-2014-cii illordo iraqin
iranmeyilli bas naziri Nuri ol-Malikinin dovriindo gen is miqyas ahb. Lakin son aylarda iraqin dikar
ELMi-NOZORi JURNAL • HAYRHO-TEOPETHHECKHHIKYPHAA
SCIENTIFIC-THEORETICAL JOURNAL
159
TARiX VdSiYASl ELMLdR _
oldugu sosial-iqtisadi bohran vo i§ID terroru bu olkada y a sayan siinnilorlo yanasi, siolorin da Irana
olan miinasibatini man Ilya dogru dayisib. 2018-ci ilin yayinda va sentyabr ayinda iraqin xiisusila
canub saharlarinda kccirilan kiitlavi etiraz aksiyalarmda yerli ahali yaranmis acinacaqli vaziyyatda
yerli hakimiyyat orqanlan ila yanasi iram da giinahlandirmisdi. Onlarin fikrinca, Iranin Iraqdaki sia
qruplarmdan dagidici maqsadlarla istifada etmasi, hamcinin iraq rahbarliyinda tamsil olunan iran-
meyilli mamurlara neqativ tasiri son naticada olkadaki siyasi sabitiiyin pozulmasina, hamcinin cid-
di sosial-iqtisadi problemlarin yaranmasina sabab olmusclur.[l I]
He? siibhasiz ki, iraqda irana qarsi meydana galan miiqavimat zamanla Qarbin va bolgadaki
arab dovlatlarinin tasiri ila daha da giiclanacakdir. Ustalik Qarbin sart sanksiyalan ila iizlasan iranin
iraqdaki §ia qruplarmi maddi baximdan dastaklamak imkanlarmin azalmasi da bu prosesa oz tasirini
gostaracak. Dogrudur, halalik iranin iraqdaki tasir resurslari kifayat qadardir va onlarin tezlikla oz
giiciinii itiracayina inanmaq giilmali olardi. Ancaq iranin atrafinda 2018-ci ilin payizindan etibaran
daralan halqa va giinbagiin artan iqtisadi va harbi tazyiq Tehram ixtiyarindaki biitiin resurlanoz mii-
daliasina safarbar etmaya vadar edacak. Bu isa onun bolganin digar dovlatlari ila yanasi iraqin da
daxili islarina sia karti vasitasila miidaxila imkanlanni ahamiyyatli daracada azaldacaqdir.
iranin 1979-cu ildan bu tarafa cidd-cahdla oz maqsadlari iiciin istifada etmaya calischgi dini
qruplardan biri da Saudiyya Orabistamnda yasayan sia icmasidir. §ialar Saudiyya Orabistamnda
iraq va Behreyndan farqli olaraq azliq taskil edirlar va onlarin iimumi sayi olka ahalisinin 25%-ina
barabardir (taxminan 4,3 milyon nafar). [l;39]Lakin sia azligmm, asasan, olkanin neft va qazla zan-
gin §arq hissasinda maskunlasmasi onlan 0r-Riyad iiciin ciddi basagrisina ccvirir. Daim mazhab
zamininda ciddi tazyiqlarla iizlasan Saudiyya sialarinin baslica siyasi harakati bu olkanin hakimiy-
yati taralindan qadagan va taqib olunan “Hizbullah-iil-Hicaz”dir. Harakatin baslica siyasi maqsadini
Saud ailasinin devrilmasi va olkada iran modelina miivaliq islam dovlatinin qurulmasi taskil edir.
[l;40]Saudiyyada sia harakatimn son dovrda yetisclircliyi an tamnmis saxs isa 2016-ci ilin 2 yanva-
rinda edam cdilmis din xadimi Nimr an-Nimr olmusclur. O, Saudiyya hakimiyyatini sialara qarsi ay-
n-se 9 kilikda ittiham edan kaskin cixislari ila daim giindama gal mis, iranmeyilli baxislarmi aciq sa-
kilda dila gatirmakdan cakinmamisdir. 2012-ci ilda habs edilan Nimr an-Nimra qarsi olkanin sarq
bolgasinda kutlavi igtisaslarin va Saudiyyanin neft infrastrukturuna qarsi hiicumlarin taskiHilda faal
istirak maddalari ila ittiham irali siiriilmiisdiir. Saudiyya mahkamasinin onun haqqinda 2014-cii ilda
9 ixardigi oliim hokmii 2016-ci ilin 2 yanvarmda icra olunmusclur. [9]
Bir maqami da qeyd etmak laznndir ki, Saudiyya sialarinin an yaxin miittafiqi qisminda hal-
hazirda Yaman arazisinin ahamiyyatli hissasina nazarat edan huti usyan 9 ilaridir. Yaman sia haraka-
timn - “Onsar Allalf’in atrafinda camlasmis huti usyan 9 ilan harbilasmis siyasi qiivva kimi 2004-cu
ildan bu olkadaki proseslarda faal §akilda i§tirak edirlar. 2015-ci ilda dovlat 9 evrili§i naticasinda ol¬
kanin hakimiyyat orqanlanm nazarat altina alan hutilar BMT va dunya birliyi taralindan tanmmir-
lar. Bundan alava, hutilarin Yamandaki harakatlarina cavab olaraq Saudiyya 0rabistanmin bas 9 iligi
altinda formalasclirilmis arab koalisiyasi 2015-ci ildan etibaran aktiv sakilda bu harakata qarsi harbi
amaliyyatlar hayata keqirir ki, bundan da daha qox dine sakinlar zarar qakirlar. BMT-nin a 9 iqladigi
raqamlara gora, Yam an in 29 milyonluq ahalisinin 18 milyonu qida, su va dannan qatismazligindan
aziyyat 9 akir. Onlardan 8 milyonunun vaziyyati isa xiisusila agirdir. Olkada gedan harbi amaliyyat-
lar naticasinda xastaxanalarm boyiik aksariyyati dagildigina gora insanlarm tibbi xidmatla tamin
edilmasi miiskiila 9 evrilib. [7]
Yamandaki §ia usyanqilarimn faaliyyati artiq qeyd edildiyi kimi, yalmz olkanin daxili ila
mahdudlasmir va onlar tez-tez Saudiyya Orabistanmm arazisini, xiisusila harbi va neft sanayesi ob-
160
ELMi-NOZORi JURNAL • HAyHHO-TEOPETHHECKHH >KYPHAA
SCIENTIFIC-THEORETICAL JOURNAL
$9RQ ARAgDIRMALARI, 2019, Nal
ycktlorini raket atosino tutur, Soucliyyo siabrinin hokumata qarsi qiyamlarmda foal sokildo istirak
cdirlor. Soudiyyo 0rabistam 2015-ci ildon bu torofo huti iisyancilarmin ram cdilmosi, onlarin Yo-
mandan sixisdirilmasi istiqamotindo horbi aksiyalar vo kiitlovi coza todbirlori hoyata kccirso da, ma-
solonin yaxin perspcktivcb effektli hollindon damsmaq hob tezdir.
iramn boyiik sio icmasina malik korfaz olkalatindan ancaq Kiiveytla miinasibotlorini sabit ki-
mi sociyyolondiro bibrik. Bu iso daha cox Kuveyt rahbarliyinin mudrikliyi va 5 evikliyi, mazhab za-
mininda har hansi taxribatlara yol vermamasi hesabina mumkiin olmusclur. Statistik malumatlar Ku¬
veyt siabrinin iimumi olka ahalisinin taxminan 23%-ni taskil etdiyini gostarir. Hal-hazirda Ktiveyt-
da har hansi radikal yoniimlii, harbilasmis va ya movcud rejima qarsi aciq siyasi iddialarla cixis
ecbnsia harakati movcud deyil. Kuveyt hokumati, asason, si a icmalarimn boyiik aksariyyatini “Vo-
tanpar qruplarin koalisiyasi” adlanan siyasi partiyamn Qotiri altinda birlasdirarak, onlan iramn bir-
basa siyasi tasirindan 5 ixarmaga muvafbq olmusclur. §ia icmasimn Kuveyt parlamentinda tamsil
olunmasi isa onlarin siyasi hiiquqlarmin mahdudlasdirilmasina dair Tehrandan galacak mumkun it-
tihamlarm da qarsismi kasir. [ 1 ;40-41 ]
Dogrudur, ara-sira bas veran siyasi hadisalar Kuveytdaki sia-siinni munasibatlarinda muayyan
talatiimlara sabab olur (mosabn, iran-iraq miiharibosinin gedisincb Kuveytin iraqi dastaklamasi, ya-
xud Kuveytin Saudiyya Orabistanmm bascihgi altinda Yaman siobrina qarsi harbi aksiyalarda isti¬
rak 1 va s. - E.0.), lakin umumilikda bu olkadaki mazhablararasi rniinasibatlar har hansi ciddi gar-
ginlikdan, yaxud mumkun qarsidurmalardan xobar vermir.
Belalikla da, qeyd olunan faktlar iramn Fars korfazi olkabrilari ila munasibatlarinda sia amili-
nin, yani mazhabciliyin olduqca boyiik cakiya va tasiro malik oldugunu siibut edir. Masalaya iramn
maraqlari noqteyi-nazarindan baxdiqda bu tarn tabii qarsilanmalidir. Ciinkisia amili Korfaz bolga-
sinda iran iiciin muayyan manada oziinumiidalio mexanizmi rolunda cixis edir, ona region olkabri-
nin arazisinda rahathqla kasliyyat va tasir sabakasi yaratmaga imkan verir. Lakin, cox taassiif ki,
bir cox hallarda Tehran siabrin siyasi hiiquqlarmin miidafiosi adi altinda korfaz olkalarindaki sia
qruplari vasitasila arob dovlatlarinin daxili isbrina miidaxila edir, kiitlavi igtisaslarin, garginliyin
yaranmasina sobab olur va miixtalif tazyiqlarla onlara oz maraqlarim qabul etdirmaya cal 1 sir. Tacrii-
ba gostarir ki, bela hallarda an cox zarar goran, son naticoda ciddi hiicumlara va caza todbirlarina
maruz qalan da ela hamin olkalarda yasayan sia icmasimn iizvbri olur. Bela aksiyalar Yamanin tim-
salinda olkalari uzunmiiddatli harc-marcliya, hakimiyyat bohranma va humanitar falakata qadar ga-
tirib cixara bilar. Dogrudur, bu ciir miinaqisolar irana qisamiiddatli da olsa, muayyan siyasi divi-
dentlar qazandinr va hamin olkalarda sabitliyin pozulmasi ila naticalanir. Ancaq yaranan bohran
sonda iraqin timsahnda sia icmasimn da Tehrandan iiz ccvirmasina, iramn bolgadaki niifuzunun
ciddi sakilcb azalmasina xidmat edir. Cox giiman ki, korfaz olkalarindaki sia icmalari iran U 9 iin ha¬
min olkalarin daxili isbrina qarsimaq iiciin olduqca effektiv niifuzctma alati kimi oz rolunu bir
miiclcbt daha qoruyub saxlayacaqdir, ancaq iramn yaxin perspektivda hamin icmalari Livandaki ki¬
mi olkanin siyasi hayatina daxil etmak cahdlari boyiik ehtimalla natica vennayacak. Saudiyya 0ra-
bistam va Bahreynda iran amili sobabindan daim markazi hakimiyyotin sart nazarati altinda olan bu
icmalarin miitosokkil siyasi qiivvaya ccvrilmak cahdlari abasdir. iraqdaki sia icmasi isa olkadaki
agir iqtisadi durum va garginlik ucbatindan zamanla Tehrandan uzaqlasmaga, ondan daha tahliika-
siz masafada dayanmaga can atacaqlar. Yamanda isa xutilarin hakimiyyati uzun miiddat allarinda
saxlamasi, an asasi iso onlarin diinya birliyi tarafindan tanmmalari az inandincidir. iranla AB§ ara-
sinda son aylarda yaranmis miihariba ehtimah, hamcinin Tehrana qarsi qabul edilan sart sanksiyala-
rin onu soziigedan bolgada daha ehtiyatla davranmaga vadar etdiyi bir haqiqatdir, ancaq mumkun
ELMi-N3Z0Ri JURNAL • HAyHHO-TEOPETHHECKHH tKYPHAA
SCIENTIFIC-THEORETICAL JOURNAL
161
TARiX VdSiYASl ELMLdR _
miiharibo zamam korfoz olkolorindoki sio icmalarimn oz dovlotlori u 9 iin ciddi problem lor yaratmasi
ehtimali da yiiksok olaraq qalir. Yekun olaraq, ominliklo deyo bilorik ki, iramn siyasi-ideoloji siste-
mindo koklii doyisikliklor has vermodikeo bu olkonin korfoz dovlotlori ilo munasibotlorindo sio amili
vo “Islam inqilabimn ixraci” prinsipi muoyyon fasilolorlo ozunii biiruzo vermoyo davam edocokdir.
0D0B1YYAT
1. HjibHHa K).H. PcjiHi HOsno-nojiHi HHecKoe bjimhiimc HpaHa b crpairax IlepcHflCKoro 3ajm-
Ba // BecTHHK PYflH, cep h» «nojiHTOJioraa», 2016, N°3
2. VlanyMHxpH A. nojiH i rmccKaa CHCTeMa HpaHa. CaHKT-neTep6ypr, 2007
3. Py TKaii-flojib. Hciopua HpaHa h HpamjeB. Ot hctokob ho iiaujHx hhch. IlepeBOH c
(})paHii,y3CKoro M.IO.HeKpacoBa. CaHKT-neTep6ypr, 2012
4. HcTopna HpaHa. OTBeTCTBeHHbiH penaierop: npoijjeccop M.C.HBaHOB. MocKBa, 1977
5. «ra3eTa.ru». 14.03.2011 r.
6. «KoMMepcaHT». 27.11.2018 r.
7. H.a.«PBK» 22.09.2018 r.
8. H.a. «PHA-HOBOCTH» 13.05.2016 r.
9. H.a. «TACC». 2.01.2016.
10. H.a. EURASiA DAiLY. 30.03.2017.
11. https://ru.globalvoices.org. 31.07.2018.
Pe3WMe
3nbdap Ajmipoe
0 a Km op pejimuo3Hoii odipunbi (ceKinbi) no 63auMOomHouieHunx Hcjiomckou PecnydmiKU
Hpan co cmpanaMU IlepcudcKoeo 3ajmea: uemopun u coepeMeHHoanb
K.iunieubie cnoea: Hpan, ucjiaMCKanpeeojuoijwi, llepcudcKumajiuH, muumcKueepynnupoeKu,
nojiumunecKueunmepecbi
B CTaTbe aBTop Ha MHoronHCJieHHbix npHMepax paccMaTpHBaeT npancKyio nojiHTHKy b pci u-
OHe nepcHHCKoro 3ajiHBa nocjie peBOJuouHH 1979 rona. OTnejibHO paccMaTpnBaiOTca OTHomemia
HpaHa c xa>KHOH crpaiioti b peraoHe c aKucmoM Ha BsauMOHCHCiBHC TerepaHa c mHHTCKHMH
rpynnaMH h oSumiiaMH, npo’/KUBaiouruMH b othx rocynapciBax. OnpcHCJiMH oolhmc 3aKOHOMepHO-
cth, 6buiH c(J)opMyjiHpoBaHbi onpcHCJicmibic nporH03bi h cncnaiibi cooiBCici ByiouiHe bbiboabi o
S ynymHx HcnojibsoBanuax HpaHOM pa3JiHHHbix mHHTCKHx rpynn b CTpaHax ncpcnncKoro 3ajiHBa
HJia cbohx reonojiHTHHecKHx ucjicii.
162
ELMi-NOZORi JURNAL • HAYHHO-TEOPETHHECKHH JKYPHAA
SCIENTIFIC-THEORETICAL JOURNAL
$9RQ ARAgDIRMALARI, 2019, N°1
Summary
Eldar Amirov
Denominational factors in relations between the Islamic Republic of Iran and the
Persian Gulf countries: History and modernity
Keywords: Iran, Islamic Revolution, Persian Gulf, Shia groups, political interests
In the article, the author using the example of numerous examples, analyzed the Iranian policy
in the Persian Gulf region in the context of its concept of “exporting the Islamic revolution” after
the 1979 revolution. Separately, Iran’s relations with each country in the region are examined with
an emphasis on Tehran’s interaction with Shia groups and communities living in these states. By
identifying the general patterns, as well as the author’s differences, certain predictions have been
expressed and appropriate conclusions have been drawn regarding the prospects for Iran’s future
use of various Shia groups in its Persian Gulf countries for its geopolitical goals.
ELMi-NOZORi JURNAL • HAYHHO-TEOPETHHECKHH JKYPHAA
SCIENTIFIC-THEORETICAL JOURNAL
163
